MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

Respublikada adam başına düşən  

əsas çirkləndiricilərin miqdarı (kq-la) 

 

Çirklən-

diricilər 

1990 1995 1996  1997  1998  1999  200

0 

200

1 

2002 

Karbon 

qazı 

(CO

2

) 

9,9 2,9 2,5 3,0  2,8  2,8 3,3 3,5 2,7 

Kükürd 

anhidriti 

(SO

2

) 

12,7 

 

6,6 5,3 5,0  4,5  4,7 4,5 1,8 1,7 

 

Azot 4-

oksid 

(NO

2

) 

18,3 4,2 3,2 3,4  3,3  3,1 3,1 3,4 3,3 

Toksik 

tullantı 

  3,6 2,4 4,7  4,4  1,7 3,4 2,1 1,2 

 

Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi 1992-ci ildə Sumqayıt şəhərini «ekoloji fəlakət zo-

nası» elan etmişdir. İqtisadi böhran şəraitində sənaye istehsalının kəskin aşağı düşməsi nəticəsində 1990-cı ildən 

başlayaraq sənaye tullantılarının miqdarı azaldı. Lakin ekoloji baxımdan müasir, təhlükəsiz texnologiyanın tət-

biqi üçün xarici investorların cəlb edilməsi labüddür. Odur ki, Sumqayıt şəhəri azad iqtisadi zona elan edilmiş-

dir.  

Sənayenin tənəzzülü nəticəsində bir çox müəssisələrin tam gücü ilə işləməməsi 1990-cı ildən atmosferə atı-

lan çirkləndiricilərin miqdarının azalmasına səbəb oldu. Hazırda Sumqayıtda sənaye sahələrinin əksəriyyəti öz 

gücünün 10-15%-i qədər fəaliyyət göstərir, bəziləri isə tamamilə dayanmışdır. Nəticədə Sumqayıtın sənaye mü-

əssisələrindən buraxılan SO

2

, NO

2

, sülb hissəciklərin və UOH kimi adi çirkləndiricilərin emissiyası 7000-9000 

tondan artıq olmamışdır. Vaxtilə zavodlar tam gücü ilə işlədikdə atmosferə atılan çirkləndirici məhsulların miq-

darı ən azı 100000 ton olmuşdur. 

Qeyd edildiyi kimi respublikamızda energetika atmosferin əsas çirkləndirici mənbələrindən  əsası sayılır. 

Əgər energetika kompleksimiz tam gücü ilə işləsə havaya ildə 100000 ton SO

2

, 35000 ton NO

2

, və 3300 ton 

sülb hissəciklər atılardı. Respublikanın ən böyük elektrik stansiyası olan Yeni Azərbaycan DRES-nin (Mingəçe-

vir) atmosferə atdığı SO

2

, NO

2

, sülb hissəciklərinin miqdarı müvafiq olaraq 60000, 20000 və 2000 ton təşkil 

edərdi. Sülb hissəciklərin yerüstü səviyyəsinin ümumi miqdarı KSH-dan artıqdır. Əli-Bayramlı DRES-də SO

2

-

---

 

146

nin miqdarı KSH-dan 4,8 dəfə çoxdur. Dörd istilik elektrik stansiyasında NO

2

-nin miqdarı KSH-dan çoxdur. 

Əli-Bayramlı DRES-də 4 dəfə, Sumqayıt İES-1,2 dəfə, Bakı İES – 1-14,8 dəfə, Bakı İES-2-9,3 dəfə. 

Qeyd edildiyi kimi sənaye tullantılarının çoxu Bakıda və Sumqayıtda cəmləşir. Burada sıxıcı kompressor 

stansiyaları çatışmadığından neftlə eyni vaxtda çıxarılan qaz atmosferə buraxılır. Neft qazlarını toplayan sistem-

lərin köhnə və sıradan çıxmış olması böyük itkilərə səbəb olaraq, problemi daha da ağırlaşdırır. Bakıda 1995-ci 

ildə neftçıxarma sənayesindən havaya buraxılan UOH –ın miqdarı 500000 tondan artıq olduğu halda, 1996-cı il-

də aşağı təzyiqli qaz emal edən kompressor stansiyası işə salındıqdan sonra havaya atılan qaz təqribən 200000 

tona qədər azalmışdır. «Neft daşları» yatağında da sıxıcı kompressor stansiyasının olması olduqca vacibdir. Em-

al zavodlarından buraxılan UON təqribən 45000 tona çatır. Köhnə olduğuna görə məşəl qurğuları da ciddi çirk-

lənmə mənbələrindəndir. Bütövlükdə avadanlığın yeniləşdirilməsi olduqca vacibdir. 

Bəzi ərazilərdə neft istehsalı zamanı Yer səthinə çıxarılan radioaktiv maddələr problemi də mövcuddur. Bəzi 

sahələrdə radiasiya göstəricilərinin 400-1200 mkr/saat olduğu qeydə alınmışdır. (yol verilən maksimal səviyyə 

60 mkr/saatdır) 

Bakıda neft hasilatı ilə bağlı olmayan sənaye istehsalları tərəfindən çirkləndirici maddələr atılır. Məişət soyu-

ducular zavodunun xlorflorhidrokarbonlar (XFH) tullantıları, sement zavodundan atılan toz da az təhlükəli de-

yil. Sumqayıtda alüminium istehsalının təhlükəli çirkləndirici və çox zəhərli olan hidrogen ftor (HF), xlor-alka-

lin istehsal edən zavodun civə tullantıları, poladəritmə zavodunun atdığı tozun tərkibindəki qurğuşun, sink və 

kadmium, neft-kimya sənayesi müəssisələrinin müxtəlif xlor birləşmələrinin  ətraf mühitə atılması  əhali üçün 

təhlükə yaradır. 

Hazırda  şəhərdə atmosferi çirkləndirən təqribən 3000 stasionar sənaye mənbəyi mövcuddur, onların ancaq 

40%-i qaz və toz təmizləyici qurğularla təchiz olunmuşdur.  

Emissiya təkcə havanı çirkləndirməklə nəticələnmir, belə ki, çirkləndiricilərin bəziləri, o cümlədən ağır me-

tallar və davamlı üzvi birləşmələr çox davamlı halda torpaq və ərzaqda toplanır. Bəzi neft-kimya prosesləri nəti-

cəsində olduqca zəhərli birləşmələr sayılan dioksinlər və dibenzofurinlərin də  əmələ  gəlməsi istisna olunmur. 

(Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi, 1998). 

---

 

147