MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Sənaye və energetikada istifadə edilən sular (km
Yüklə 4,78 Mb.
|
|
Sənaye və energetikada istifadə edilən sular (km 3 / il )
Region- lar Müasir vəziyyət (1998) XXIəsrin əvvəlinə proqnoz Suqə-
bule- dici
Qa- yıt-
maz su
sərfi Çir-
kab suları
Suqəbu- ledici
Qayıt- maz su
sərfi Çirkab
suları Avropa 193 19 174
200-210 30-37
160-175 Asiya
118 30
88 320-340
65-70 215-270
Afrika 6,5 2 4,5 30-35 5-10 25 Şim.Am
erika 294 29 265 363-370 50-60 310 Cən.Am
erika 30 6 24 100-110 20-25 60-87 Avstrali- ya 1,5 0,1 1,5 3,4-4 1 2-3 Keçmiş
SSRİ 117 11,9 105 140-150 20-27 120-130
152
Cədvəl 9.3 Suyun fiziki – kimyəvi xassələri və əhəmiyyəti Suyun xassələri Xassələrin əhəmiyyəti 1 2 1. Yalnız su normal Yer şə- raitində üç aqreqat vəziyyətində olur.
1. Təbiətdə suyun dövriyəsini və onun buzlaqlarda «ehtiyatını» təşkil edən şərait 2. Bir vəziyyətdən digərinə keçdikdə ya istiliyin sərfi tələb olu- nur (buxarlanma, ərimə), yaxud is- tilik ayrılır (kondensasiya, donmaq) 2. Ətraf mühitin istilik reji- minin nizamlanması 3. + 4
0 C – dən aşağı soyu- duqda suyun sıxlığı azalır, həc- mi artır, donuş vaxtında maye- nin həcmi 10 % kəsgin çoxalır. 3. Buzun sıxlığı suyun sıxlı- ğından az olur, buz su hövzəsi- nin səthində qalaraq onu qalın buz bağlamadan qoruyur. 4.Yüksək istilik tutumu.Digər maddələrə nisbətən su daha yüksək dərəcədə istilik udma qabiliyyətinə malikdir.Bütün ci- simlərdə temperatur artdıqca is- tilik tutumu çoxalır.Suda tem- peratur 0 0 – dən 27 0 – yə kimi yüksəldikdə istilik tutumu aşağı düşür, sonra artmağa başlayır. 30 0 və 40 0 arasında suyun strukturu ikinci dəfə dəyişir. 4. Planetdə su istiliyin top- lanması və paylanmasında əsas rol oynayır.Okeanın istilik axını geniş ərazilərin iqliminə əlveriş- li təsir göstərir.Hətta kiçik su hövzələri də mikroiqlimə yum- şaldılcı təsir göstərir. İstiqanlı heyvanlar üçün 37 0 -yə yaxın temperatur təsadüfi hüdud tem- peratur «seçilməyib»
5. Su güclü inert həlledici- dir.Bu xassəsu malekulunun iki polyuslu strukturu ilə bağlıdır. (dipol).Suyun dipolunun təsiri ilə onun səthinə yüklənmiş mad- dələrin atom və molekullarının əlaqəsi 80 dəfə zəifləyir. 5. Su bütün maddələrin həle- dicisi və daşıyıcısı olub ilk növbədə qida maddələrinin hə- yat fəaliyyətində iştirak edir. Or- qanizmdə mürəkkəb kimyəvi reaksiyalar məhz suya görə baş verir. Su orqanizmdən mübadilə məhsullarının kənar olmasını tə- min edərək onu zərərli yanğın- lardan qoruyur. 6. Yüksək səthi gərilmə və yumşadılcı qabiliyyəti 6.Kapilyarlarla qalxır, torpağa və süxurlara keçir (işləyir) , bit- kidə yuxarıya qalxaraq qida maddələrinin məhlulunu çatdırır. İnsan və heyvan orqanizmində qanın və toxuma mayelərinin hərəkəti də suyun bu xassəsilə bağlıdır. 7. Su nə qədər böyük təzyiq hiss edərsə, onun donma tempe- raturu bir o qədər yüksək olar. 7. Okean suyu 4 min metr dərinlikdə – 3 0 C – də donmur Okean və dənizlər Yerin ymumi sahəsinin 71 % - ni tutur, qurudakı su obyektləri (buzlaqlar, göllər, su anbarları , bataqlıqlar və b.) birlikdə Yerin su ilə örtülmə dərəcəsini təşkil edir. Dünya okeanı hidrosferin həcminin 96,4% - qədərdir. Qurudakı suyun əsas kütləsi Antarktida, Qrenlandiya qütb adaları və dağlarda olan buzlaqlar olub ümumi su ehtiyatının 1,86% – ni, şirin suyun isə 70,3% -ni təşkil edərək yüksək əks etdirmə qabiliyyətilə (albedo) Yer üzərində atmosferin qlobal istilik balansının formalaşmasına böyük təsir göstərir.
153
Yeraltı suların ümumi həcmi hidrosferin 1,68% -ni təşkil edir, onların təxminən yarısı – şirin sulardır. Dünya okeanı, buzlaqlar və yeraltı sular hidrosfer suyunun 99,94 % - ni təşkil edir.Çaylar hidrosferin əsas komponenti olub dünyada onların suyunun həcmi ümumi su ehtiyatının yalnız 0,0002 % - i , şirin su ehtiyatının isə 0,006 % - i qədərdir.
|