MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Şəkil 9.2. Su anbarları yaradılmasının ekoloji nəticələri 

 

 

Bəndlər, onunla  əlaqədar  qurğularla  (su anbarları, irriqasiya  sistemləri, hidroelektrostansiyalar, şlüzlər və 

s. ) birlikdə  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  strategiyasının  mühüm  hissəsini təşkil edir. Tropik  şəraitdə  mü-

layim  iqlimli  ölkələrlə  müqayisədə  çay  axımının  nizamlanması  əlavə  problemlər  yaradır.Belə  ki, su  an-

barlarının  rejimi  və  onların  ətraf  mühitə  təsiri  yüksək  dərəcədə  təbii  şəraitdən  asılıdır. Tropik  regionda  

hər  yeni  su  anbarı  yaradıldıqda  xəstəlik  və  ölüm  hadisələrinin  səviyyəsi  kəsgin  yüksəlir: su  mubadiləsi-

nin  yavaş (zəif) olması, su  biokütləsinin  çoxalması  ilə  əlaqədar  su  anbarlarının  suyunun  keyfiyyəti  çay  

sularına nisbətən  adətən  pis  olur. Bu  isə  xəstəliklərin  artmasına  səbəb  olur.Malyariya, şistosomatoz  kimi   

xəstəliklərin  yayıcıları  əvvəlkinə  nisbətən  su  anbarlarının  suyunda  yaşamaq  üçün  əlverişli  şərait  tapır, bu  

isə  xəstəliklərin  kəsgin  artmasına  səbəb  olur.  

Son  illər  rütubətli  ekvatorial  meşə  zonasında  da  su  anbarları  tikilir.Bu  isə  yuxarıda  göstərilənlərdən  

başqa  əlavə yeni  ekoloji  problemlər  yaradır.Bu  zonada  ilk  su  anbarı  və  8  mln  kvt.  gücündə  SES  Brazi-

liyada  Tukurui hesab  olunur.Burada  daim  yüksək  dərəcədə  istiliyin  olması  şəraitində  su  bitki  örtüyü ol-

duqca  yaxşı  inkişaf  etdiyi  üçün  su  anbarında  suyun  səthi  praktiki  olaraq  görünmür. Ölü  su  biokütləsinin  

sonrakı  çürüməsi  həll  olmuş  oksigeni  sudan  tam  udaraq  nəhayət  qalan  biokütlənin  anaerob  çürüməsinə  

və  oldluqca  zəhərli  hidrogen  sulfidin ayrılmasına  gətirib  çıxarır. Burada  ölümlə  nəticələnən  ensofalit  xəs-

təliyinin  bir  növü  də  daha  çox  müşahidə  olunmağa  başladı.Belə  vəziyyət  Surinamda  da  mövcuddur, bu-

rada  o  qədər  də  böyük  olmayan  Brokopondo  su  anbarında  hidrogen – sulfidin  iyi  o  dərəcədə  kəsgindir  

ki , SES – də  operatorlar  işlədiyi  zaman  əleyhqazdan  istifadə  edirlər. 

---

 

161

Ümumiyyətlə  böyük  bənd  və  su  anbarlarının  iqtisadi, ekoloji – iqtisadi  effektini  qiymətləndirmək  mü-

rəkəbdir: Su  anbarları  öz  vəzifəsini  yerinə  yetirərək  su  ehtiyatlarını  artırır, digər  tərəfdən  isə  bir  çox  əl-

verişsiz  nəticələr  yaradır. 

Bəndlərin  və  su  anbarlarının  tikilməsinin  bir  çox  mənfi  nəticələri  onların  gələcəkdə  inkişaf  etdirilmə-

məsinə  əsas  verir.Lakin  yaddan  çıxarılmamalıdır  ki, su  anbarları  bərpa  olunan  su  ehtiyatlarının  həcminin  

artırılması  üçün  mühüm  vasitədir. 

RAN – ın  xarici  üzvü (ABŞ) Q.Yayt  Misirdə  Nil  çayı  üzərindəki  Asuan  bəndinin  tikilməsinin  ekoloji  

nəticələrinin  dərin  təhlilinə  eynimənalı  qiymət  vermir.Yay (iyun-sentyabr) yağışları  nəticəsində  hər  il  daş-

qınlar  baş  verərək  həmişə  Misirin  inkişafında  və  sivilizasiyasında  səmərəli (faydalı) rol  oynayır.Belə  ki, 

daşqınların  münbit  lilli  suyu  ilə tarlalar  suvarılırdı.Hazırda  isə  münbit  lil  bənd  tərəfindən  tutulub  saxlanı-

lır, odur  ki, torpağın  münbitliyi  mineral  gübrələr  verməklə  bərpa  olunur.Digər  tərəfdən  isə  Nil  çayının  

suyu  su  anbarında  toplanaraq  mümkün  su  ehtiyatının  həcmini  nizamlayır , sonra  isə  ondan  suvarmada  və  

elektrik  enerjisi  almaqda  istifadə  olunur.1970 – ci  illərin  sonlarında  Asuan  su  anbarı  bir  neçə  olduqca  

yüksək  və  çox  təhlükəli  daşqınların  suyunu  özündə  saxladı.Əksinə, 1980 – ci  illərdə  yeddi  il  dalbadal  

Nilin  daşqınlarının  həcmi  orta  həcmdən  də  aşağı  olmuşdur.Bu  zaman  az  yağıntılı  illərdə  su  qıtlığı  za-

manı  Misirdə  tarlaların  suvarılmasında  Asuan  su  anbarının  suyundan  istifadə  edilmişdir.Beləliklə,  su  an-

barı  dəhşətli  təhlükənin  qarşısını  almışdır.Ölkə  aclıqdan, iqtisadi  çətinliklərdən  və  siyasi  qeyri  sabitlikdən  

xilas  edilmişdir. 

Böyük  hidrotexniki  sistemlərin, o  cümlədən  su  anbarlarının  yaradılması  1970 – ci  illərdən  sonra  özü-

nün  gərgin  vəziyyətinə  çatdı. Hazırda  onun  azalmağa  doğru  meyli  artmışdır.Bununla  yanaşı  Çində  Yans-

zısyan  çayı  üzərində  dünyada  ən  böyük  SES  və  Türküyədə  Yefrat  və  Tiqr  çayında  22  bənd  və  19  SES  

olan  və  1,7  mln  ha  ərazidə  suvarma  sistemi  nəzərdə  tutulan  kompleksin  yaradılması  layihəsi  həyata  ke-

çirilir. 

Dünyada  su  anbarlarının azadılmasının  müxtəlif  səbəbləri  vardır. Bir  çox  ölkələrdə  bənd  tikiləsi  yerlər-

dən  artıq  istifadə  olunmuş , qalan  yerlər  isə  iqtisadi  və  siyasi  baxımdan sərfəli  hesab  edilmir.ABŞ – da 

son  25  ildə  su  anbarı  tikilməmişdir.1995 – ci  ildə  ABŞ – da  su  anbarlarının  tikilməsini  dayandırmaq  haq-

qında  qərar  qəbul  olunmuşdur. 

Dünyada  su  anbarlarının  yaradılmasının  təxirə  salınması  haqqında  aşağadakı  səbəbləri  də  göstərmək  

olar: Tikintinin  baha  başa  gəlməsi , əhalinin  su  altında  qalan  zonadan  köçürülməsi, yüksək  keyfiyyətli  tor-

paq  sahələrinin  itirilməsi, ciddi  və  qabaqcadan  məlum  olan  pis  ekoloji  nəticələr, bəndin  yuxarı  və  aşağı  

byefində  hidroloji  rejimin  kəsgin  dəyişməsi, təyin  olunmuş  həyat  tərzinin  və  təsərrüfatın  pozulması və s.