MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

9.8. Su  anbarlarının  ekoloji  vəziyyəti 

Su anbarlarında suyun keyfiyyəti  ora  tökülən  çayların  çirklənmə  dərəcəsindən, onların  yatağının  səhiyyə 

– gigiyena  vəziyyətindən  asılıdır. Alimlərin  tədqiqatları  göstərir  ki, çayların  intensiv  çirklənməsi  fonunda  

yaradılan  su  anbarları  antropogen  evtrofikasiya  nəticəsində  suyun  keyfiyyəti  kəsgin  pisləşir. Əvvəllər kiçik 

su hövzələri  antropogen  evtrofikasiyaya  məruz  qalırdısa, indiki  dövrdə iri su anbarlarında , xüsusilə  kaskad-

la  tənzimlənən  çaylar  üzərində tikilən su anbarlarında «suyun çirklənməsi»  baş  verir. 

Son on illərdə evtrofikasiya prosesi Dneprovodsk və Volqa kasakadlı su anbarlarında, iri göllərdə (Ladoqa, One-

qa, Pskov – Çud), daxili  dənizlərdə (Baltik, Xəzər, Qara) və kiçik çaylarda baş vermişdir. Müxtəlif  su  anbarlarında  

antropogen  evtrofikasiya  prosesi  müxtəlif  səbəblərdən  baş  verir.Ladoqa  gölünün  çirklənməsi  alüminium  səna-

yesi, Pskov – Cud  gölünki  isə  sahələrin  çirkab  sularilə  əlaqədardır.Belorusiya və Baltikyani  ölkələrdə su hövzələ-

rinin  evtrofikasiyası  kənd  təsərrüfatı  çirklənməsi  ilə  bağlıdır. 

Azərbaycanda  səth  sularının  çirklənməsində  bir  çox  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  iştirak  edir. Əsas su 

anbarları qonşu  dövlətlərdə  güclü  çirklənməyə məruz  qalan  iri  çayların  Kür  və  Araz  çaylarının  üzərində  

yaradılmışdır.Kür , Araz  çaylarının  və  onların  qollarının  çirklənməsi  haqda  məlumat  yuxarıda  müvafiq fə-

sildə verilmişdir. Qonşu  dövlətlərdə  güclü  çirklənən  Kür  çayı  respublikamızın  ərazisinə  daxil  olarkən  sü-

rəti  azaldığından  daha  iri  və  ağır  asılı  hissəciklər  zibil  halında  çayın  dibinə  çökmüş , qalanları  isə  Şəm-

kir  su  anbarına  keçir.Bunun   nəticəsində  çöküntülərin  və  su  anbarının  dibi  çirklənir, suda  həll  olan  zərər-

li  maddələr , xüsusilə  biogen  elementlər  bütün  su  hövzələri  kaskadında  su  anbarının  antropogen  evtrofi-

kasiyaına  səbəb  olur. Bununla  yanaşı  Mingəçevir  və  Şəmkir  su  anbarının  dibi  bitki  örtüyündən ( meşə, 

kol ,lianlar  və  s,) təmizlənmiş  və  onların  tədricən  çürüməsi  suyun  keyfiyyətinə , oksigen  rejiminə  və  su  

hövzəsinin  heyvanat  aləminə (balıqlara) mənfi  təsir  göstərir (Ş. Xəlilov , 2003). 

Ş. B. Xəlilovun (2003)  apardığı  çoxsaylı  müşahidələr  göstərir  ki, Mingəçevir  su  anbarı  sahillərində  mə-

işət  zibilləri  və  sənayenin  müxtəlif  sahələrinin  tullantıları  başdan – başa  zolaq  əmələ  gətirir. Güclü  fırtı-

nadan  sonra, daşqın  sularının  axdığı  dövrdə  külək  axını  vasitəsilə  çoxlu  zibillər  su  anbarının  şərq  sahili-

nə  gətirilir  və  Mingəçevir  şəhər  çimərliyi  dəfələrlə  zibilin  təmizlənməsi  üçün  bağlanır.1982 – ci  ildə  

Şəmkir  su  anbarı  istifadəyə  verildikdən  sonra  belə  mənzərəni onun sahillərində müşahidə etmək olar. Su an-

barının  ölçüləri, o cümlədən  sahil  xətti  Mingəçevir  su  anbarından  kiçik  olduğu  üçün  burada  zibil  zolağı-

nın  eni  və  qalınlığı  daha  çox  olur. 

Sutka  ərzində  Gəncə  şəhərindən  Gəncəçaya  300  min  m

3

  çirkab  suları  axıdılır, 25  km – dən  sonra  isə  

Kürə  qarışır. 

Mingəçevir  şəhərindən  Varvara  su  anbarına  sutkada  150 min  m

3

 çirkab  suyu  axıdılır. 

Araz  çayı  və  qolları  Ermənistan  ərazisində  güclü  çirkləndiyindən (çirkab  sularının  miqdarı  sutkada  2,1 

mln  m

3

 təşkil  edir). 

«Araz» su  qovşağı  respublikimızın  su  anbarlarının  hamısından  daha  çirklidir . Bunun  nəticəsində  

«Araz»  su  anbarında  suyun « çirklənməsi» və balıqların kütləvi  qırılması  baş  verir. 

 «Araz»  su  qovşağı  sutka  ərzində  Naxçıvan  şəhərinin  70  min m

3

 – çirkab  suyu  ilə  çirkləndirilir, onun 

47 min m

3

 - i  Naxçıvan  çayından  daxil olur, 23 m

3

 – i   bilavasitə  su  anbarına  axıdılır. 

---

 

164

İnkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya) su  anbarlarında  suyun  keyfiyyətini  yaxşılaşdır-

maq  üçün  su  süni  yolla  aerasiya  edilir. Bu  məqsədlə  suyu  qarışdırmaq  və  atmosfer  oksigeni  ilə  zəngin-

ləşdirmək  üçün  xüsusi  hidropnevmatik  qurğudan  istifadə  olunur  və  ya  sualtı oksigen  rezervuarlarından is-

tifadə olunur .Belə tədbirdən  son  vaxtlar  Dneprovodski  və  Kaxovski  su  anbarlarında  da  istifadə  olunması  

planlaşdırılır. Bu  su  anbarlarında  suyun  «çiçəklənməsi»  böhranlı  ekoloji  vəziyyət  yaratmışdır, yayda  göy  

yaşıl  yosunlar  parçalanandan  sonra  suda  amonium  azot  və  mineral  fosforun  miqdarı  10 – 15  dəfə , üzvi  

azot  50 – 200  dəfə  və  ona uyğun  toksik  maddələr ( fenollar , sionidlər  və s. ) də  artır. Ona  görə  yay  döv-

ründə  balıqlar  və  digər  canlılar  məhv  olur. 

Antropogen  evtrofikasiya  Volqa  kaskadında  və  Rusiyanın, Orta  Asiyanın, Qazaxıstanın və  Qaraqum  ka-

nalının  su  anbarlarında  da  təhlükəli  ekoloji  vəziyyət  yaratmışdır.  

Azərbaycanda  su  anbarında  suyun  aerasiyası üçün  heç bir  qurğu  və  texniki  vasitələrdən  istifadə  olun-

mur. 

Mingəçevir  su  anbarı  əsas  təyinatından  başqa  Mingəçevir  şəhərini  içməli  su  ilə  təmin  edir.Gələcəkdə  

perspektivdə  onun  suyunun  Abşeron  yarımadasına  gətirilməsi  nəzərdə  tutulur, suyun  təmiz  saxlanması  

üçün  Ş.V.Xəlilov (2003)  su  anbarının  sahillərində  Ceyranbatan  su  anbarında  olduğu  kimi  sanitar  zona  

yaradılması  tədbirini  təklif  edir. 

Azərbaycanda  olan  56  su  anbarından  yalnız  ikisi (Pirsaat  və  Ağsu  çayından  doldurulan  Cavanşir  su  

anbarları) demək  olar  ki, tam  lillənməyə  məruz  qalmışdır.