MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

V  sinif  -  Oksigen  turşularının  duzları: sulfatlar  -  mirabilit, gips, karbonatlar – soda, maqnezium, kalo-

it, dololit, sidert  və  ya  dəmir  şpatı; fosfatlar- ftorapatiat, fosforitlər – vivianit; silikatlar – olivin, çöl  şpatları: 

ortoqlaz, albit, inortit, gil  mineralları – törəmə  minerallar  montmorillonit, kaolinit. 

VI  sinif  -  üzvi  birləşmələr: neft, dağ  yağı, dağ  mumu, asvalt, yantar  və  s. 

Dağ  süxurları   (ana  süxurlar). Yer  üzərində  müəyyən  massiv  qaya  və  ya  təbəqə  şəkilində  minerallar  

birləşmiş  halda  süxurları  yaradır.Dağ  süxurları  torpaqəmələgətirən  süxurlar  üçün  əsas  sayılır, onların  üst  

qatlarından  torpaq  yaranır.Süxurların  xüsusiyyətləri  torpağın  kimyəvi  və  fiziki  xassələrinə  müəyyən  qədər  

təsir  göstərir.Qranit  üzərində  əsasən  az  münbit  torpaqlar  əmələ  gəlir.Bazalt  süxurlar  isə   münbit  torpağın  

yaranması  üçün  qiymətli  material  hesab  olunur.Landşaftın, hidroqrafiyanın  və  bitki  örtüyünün  xüsusiyyəti  

dağ  süxurlarının  xarakteri  və  formasından  asılıdır. 

Mənşəyinə  görə  massiv – kristial (püskürmə  və  ya  maqmatik), çöküntü  və  metamorfik  süxurlar  ayrı-

lır.Massiv – kristal  süxurlar  yerin  dərinliklərindən  püskürüb  çıxan  və  soyuyan  maqmadır. Bu  süxurlar  ilk  

olaraq  yerin  bərk  qabığını  yaratdığı  üçün  ilkin  süxurlar  adlanır. 

Çöküntü  süxurlar  ilkin  süxurların  parçalanmasından, parçalanan  süxurların  külək, su  və  ya  buz  vasitə-

silə  aparılaraq  yer  səthində  və  ya  su  hövzələrində  çökməsindən  yaranır. Bunlar  törəmə  (təkrar)  süxurlar  

da  adlanır. 

Metomorfik  süxurlar  yerin  daxilində  olduğu  yerdəcə  çöküntü  süxurlarından  yaranmışdır.Yüksək  tem-

peratur  və  təzyiq  nəticəsində  çöküntü  süxurlar  sıxılmış, bir  hissəsi  ərimiş  və  sementləşmişdir.Çöküntü  sü-

xurların  belə  dəyişmə  prosesi  birlikdə  metomorfizləşmə  adlanır. 

Göstərilən  bu  3  qrup  süxurlar  bir – birindən  kimyəvi, mineroloji  və  fiziki  xüsusiyyətlərinə  görə  ayrılır. 

Çöküntü  süxurlar  Yerin  üst  səthini  demək  olar  ki, bütövlüklə  örtür.Bəzən  onların  qalınlığı  kilometrlər-

lə, bəzən  metrlərlə, hətta  santimetrlərlə  ölçülür, çöküntü  süxurların  yayılma  forması  təbəqələrlədir.(qat - 

qat).