MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

8.13. Tullantısız və aztullantılı istehsal 

Hazırda müasir geniş qaztəmizləmə texnikası olmasına baxmayaraq xammaldan tullantı olmadan kompleks 

istifadə edərək  ətraf mühiti çirkləndirməmək istiqamətində texnoloji proseslər yaratmaq ekologiyanın radikal 

həlledici məsələsi olmaqda qalır. 

Təbii resurslardan daha səmərəli istifadə etmək yolu ilə ətraf mühitin keyfiyyəti stabilləşdirilməsi və yaxşı-

laşdırılması tullantısız istehsalın yaradılması və onun inkişaf etdirilməsilə bağlıdır . 

Resursların qorunması xalq təsərrüfatının artmaqda olan tələbatını təmin etmək sahəsində həlledici mənbə-

dir. 

Tullantısız istehsal texnologiyasında istehsalın təşkili prinsipi belə anlaşılır: 

İlk xammal resursları – «istehsal» - «istifadə» - «təkrar xammal resursları» tsikli ekoloji tarazlığı pozmadan 

xammalın bütün komponentlərindən, bütün enerji növlərindən səmərəli istifadə olunması üzrə qurulmuşdur. Tul-

lantısız istehsal bir kombinat, sahə, region, nəticədə nəhayət bütün xalq təsərrüfatı üçün yaradıla bilər.  

Tullantısız istehsal uzunmüddətli və tədrici proses olub bir – birilə bağlı olan bir sıra texnoloji , iqtisadi , təş-

kilatı , psixoloji və digər məsələlərin həllini tələb edir. Praktikada tullantısız sənaye istehsalını yaratmaq üçün 

ilk növbədə prinsipcə yeni texnoloji proseslərə , cihazlara , avadanlıqlara əsaslanmalıdır. 

 Tullantısız texnologiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur. Tul-

lantısız texnologiyanın əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: 

-

 

tullantıların utilləşdirilməsi, xammal və materiallardan kompleks istifadə edilməsi, qapalı tsiklli istehsalın 

təşkili, çirkab sularının atılmaması, zərərli maddələrin atmosferə buraxılmaması. 

 İstehsal tullantılarından xammal, yarım fabrikat , yanacaq və s . kimi faydalı istifadə edilməsi utilizasiya ad-

lanır. Utilizasiyanın xalq təsərrüfatında əhəmiyyəti vardır. Bir sıra sahələrdə utulizasiya məqsədilə xüsusi sexlər 

və  hətta  utulizasiya zavodları yaradılır. Utulizasiya tullantılarının toplanması ilə xüsusi müəssisələr məşğul 

olur. 

«Tullantısız» texnologiya üzvü tullantıların təkrar emal edilməsində də tətbiq edilir. Bakıda üzvi tullantıların 

illik miqdarı 2,5 milyon tondan çoxdur. Bu, əsasən ağac emalı, şərab və pivə istehsalı, dəri emalı müəssisələrinin 

 

144

və ət kombinatının tullantılarından ibarətdir. Bunların yalnız 5-6 % - i təkrar emal edilir, qalanı isə yandırılır. Bu 

üzvi tullantıları emal etməklə həm ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınar, həm də xeyli gübrə istehsal etmək 

olar. BDU – nun alimləri ( Q.Qasımov və A.Əhmədov) üzvi tullantılardan asan və ucuz yolla gübrə istehsal etmə-

yin üsulunu işləyib hazırlamışlar. Bu usulu hər bir rayonda , hər bir təsərrüfatda asanlıqla tətbiq etmək mümkün-

dür. Üzvi tullantıları 3 gün ərzində kimyəvi məhlulda islatmaq yolu ilə gübrə əldə etmək, bununla da ətraf mühiti 

təmizləməklə yanaşı ondan xeyli mənfəət götürmək olar. 

 Sankt – Peterburq yaxınlığında məişət tullantılarının mexaniki emalı ilə məşğul olan kiçik bir zavod fəaliy-

yət göstərir. 150- ə qədər işçisi olan bu zavodda məişət tullantılarından ildə 2 min tondan çox qara metal ayrılır. 

 Burada üzvi tullantılar mikroorqanizimlərin 3 günlük təsirindən sonra insanın səhhəti üçün təhlükəli, müxtə-

lif xəstəliklər törədən mikroblar məhv edilir; əldə edilən məhsul xammal şəklində lazimi yerlərə göndərilir. Bir 

sıra təssərrüfatlarda ondan gübrə kimi istifadə olunur . Əvvəllər üzvi tullantıların təqribən 1/3- ni təşkil edən və 

mikroorqanizimlər tərəfindən təsir göstərilə bilməyən şüşə, ağac və əlvan metal qırıntılarını, rezin və dəri parça-

larını, plastik kütləni ayıraraq tullamaq lazım gəlirdi. Sonralar alimlər bu bərk qarışıqları havasız yerdə yüksək 

temperaturda qızdıraraq pirokarbon, yanacaq qaz və duru qətran kimi qiymətli məhsullar almağa nail oldular. 

 İri sənaye şəhərlərində İES və başqa müəssisələr atmosferə xeyli sulfat anhidridi buraxır. Onun təsirindən 

metallar karroziyaya uğrayır, tikinti qurğuları aşınır, bitkilər məhv olur, xəstəliklər artır. Halbuki, həmin stansi-

yaların tüstülərindən SO2- ni ayıraraq sulfat turşusu hazırlamaq olar. Dünyada ilk dəfə 1952- ci ildə Moskvada 

12№ - li İES – də bu üsuldan istifadə edilmişdir. 

 Ukranyada tikilmiş kimya kombinatında tullantılar başqa sexlərdə kompleks emal edilərək azot gübrələrinə, 

mal – qara üçün zülal vitamin konsentratına, karbon qazına və onu da quru buza çevirir.  

Estoniyada iri azot gübrəsi zavodunda əvvəl havanı çirkləndirən tullantı indi xammal kimi istifadəyə verilir. 

 Kanalizasiya  suları çirkli halda, tullantılarla qarışıq  şəkildə çay və  dənizlərə tökülür, onları  və atmosferi 

çirkləndirir. Çirkli suların kimyəvi tərkibi onların hansı istehsal sahəsində  tətbiq olunmasından asılıdır. Məs., 

neft emalı zavodlarından buraxılan sular müxtəlif üzvi maddələrlə (fenollar, amin turşuları, qatran və s.) zəngin 

olur. 

 Kanalizasiya sularının təkibində müxtəlif üzvi maddələr, fosfor, kalium və digər mikroelementlər vardır. Bir 

çox ölkələrdə kanalizasiya sularından gübrə kimi istifadə edilir. Bu sahədə Çin xalqı bir neçə əsrlik təcrübəyə 

malikdir. 

 Berlin şəhərində kanalizasiya sularından istifadəyə hələ XIX əsrdən başlanılmışdır.Burada kanalizasiya şə-

bəkəsinə xüsusi meliorasiya qurğuları qoşulur və «maye gübrə» böyük təzyiq altında əkin sahələrinə verilirdi. 

 Polşa alimi A.Lenkova qeyd edir ki, çirklənmiş sulardan yenidən istifadə edilsə, 4 qat səmərə əldə edilər: tə-

mizləmə qurğularının tikintisinə xərc azalar: əkin sahələri əlavə su alar ; süni gübrəsiz məhsuldarlıq artar: çay və 

dənizlərin sanitar vəziyyəti yaxşılaşar.Bunun üçün çirkli suların müxtəlif xəstəliktörədən bakteriyalardan təmiz-

lənməsi tələb olunur. Bu isə o qədər də böyük problem deyil. 

 Neft və qaz yataqlarının işlənməsi ( istismarı ) prosesi zamanı yataqda neft və qazla bərabər çoxlu miqdarda 

çıxarılan lay suları tullantı şəklində çay və dənizlərə axıdılır. Halbuki, həmin sularda sənaye əhəmiyyətli yod, 

brom , xlor, natrium və s . elementlər var. 

 Neftçala şəhərində yerləşən yod – brom zavodunun istismar obyekti həmin yataqdakı neftli layların suları-

dır. Həmin sularda yodun miqdarı litrdə 60 – 70 mq – a çatır. 

 Zaparojye şəhərinin bir qrup mühəndisi şəhərin zavodlarının tullantılarından 66 növünü (bərk , qaz , maye 

şəkildə ) böyük bir qabda qarışdıraraq müəyyən vaxt saxlamışlar . Nəticədə tullantılar tam zərərsizləşdirilmiş, 

bərk , qaz və maye şəkilli müxtəlif xammal növləri alınmışdır. 

 Atmosfer havası ətraf mühitin həyat üçün vacib olan ən əhəmiyyətli ünsürlərindən biri olmaqla onun çirk-

lənmədən mühafizəsi günün aktual tələbidir . 

 Luis – Con Batanın «Çirkli səma» kitabında qeyd edilir: İkisindən biri olmalıdır : ya adamlar elə etməlidir 

ki, havada tüstü azalsın və yaxud əksinə, tüstü elə edər ki, yerdə adamlar azalar. 

 

8.14. Azərbaycanda atmosfer havasının vəziyyəti 

Havanın yüksək səviyyədə çirklənməsi Respublikamızın böyük şəhərlərində müşahidə olunur. 1990-cı ildən 

bəzi məlum səbəblərdən sənaye istehsalının aşağı düşməsilə  əlaqədar olaraq havanın çirklənməsinin azalması 

müşahidə olunur. Lakin son 10 ildə nəqliyyat vasitələrinin axınının (əsasən avtomobillər) artması havaya öz ne-

qativ təsirini göstərməyə başlamışdır. Azərbaycan Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi-

nin (1998) məlumatına əsasən Azərbaycanda atmosferə atılan bütün zəhərli maddələrin 96%-i beş şəhərin (Bakı, 

Sumqayıt, Gəncə, Əli-Bayramlı, Mingəçevir) payına düşür. 1991-1995-ci illərin məlumatlarına əsasən göstəri-

lən beş şəhərin atmosferində olan zəhərli maddələrin miqdarı Azərbaycan Respublikasında havanın keyfiyyəti-

nin müəyyən olunmuş standartlarından (KSH) 5 dəfə çoxdur.  

Respublikada havanın əsas çirklənmə mənbələri elektrik stansiyaları, sənaye və nəqliyyat vasitələridir. Rəs-

mi statistikaya görə (göstərilən komitənin məlumatı, 1998) 1995-ci ildə havanın çirklənməsi 1,325 mln. ton təş-

kil etmişdir. Bundan 879000 ton stansionar mənbələrin, qalanları isə  səyyar mənbələrin payına düşür. Rəsmi 

 

145

məlumatlara əsasən stansionar mənbələr atmosferə (1995-ci ildə) 730000 ton SO, 23000 ton spesifik maddələr, 

50000 ton SO

2

, 32000 ton NO

2

   və 19000 ton UOH (uçucu orqanik hidrokarbonlar) buraxmışdır. Məlumatda 

qeyd edilir ki, bu rəqəmlər ola bilsin ki, həqiqətə tam uyğun deyil. Belə ki, təkcə neft və qazçıxarma sənayesi 

1995-ci ildə atmosferə 500000 tondan artıq UOH, neftçıxarma zavodları isə müvafiq olaraq 33000 və 14000 t. 

UON buraxmışlar. Respublika Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə respublikamızda adambaşına dü-

şən çirkləndiricilərin miqdarı  2.2 saylı cədvəldə verilir. 

Sumqayıt şəhəri son 50 il ərzində sənayenin, kimya və neftkimya sahələrinin mərkəzi kimi formalaşmış keç-

miş Sovet İttifaqının sənaye cəhətdən ən inkişaf etmiş şəhərlərindən birinə çevrilmişdir. Ümumi şəhər ərazisinin 

(9445 ha) təxminən 34%-ni sənaye kompleksləri tutur. Ətraf mühitin problemlərinə müvafiq diqqət yetirmədən 

şəhərdə sənayenin ekoloji baxımdan təhlükəli yüksək konsentrasiyası, çoxlu miqdarda zəhərli sənaye tullantala-

rının toplanması və onların aşağı səviyyədə emalı, istehsalatda xlor və kükürd turşularının geniş istifadəsi, külli 

miqdarda zəhərləyici maddələrin atmosferə və suya buraxılması şəhərdə fəlakətli ekoloji vəziyyət yaratmışdır.   

 

Cədvəl 8.2 

 

Respublikada adam başına düşən  

əsas çirkləndiricilərin miqdarı (kq-la) 

 

Çirklən-

diricilər 

1990 1995 1996  1997  1998  1999  200

0 

200

1 

2002 

Karbon 

qazı 

(CO

2

) 

9,9 2,9 2,5 3,0  2,8  2,8 3,3 3,5 2,7 

Kükürd 

anhidriti 

(SO

2

) 

12,7 

 

6,6 5,3 5,0  4,5  4,7 4,5 1,8 1,7 

 

Azot 4-

oksid 

(NO

2

) 

18,3 4,2 3,2 3,4  3,3  3,1 3,1 3,4 3,3 

Toksik 

tullantı 

  3,6 2,4 4,7  4,4  1,7 3,4 2,1 1,2 

 

Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi 1992-ci ildə Sumqayıt şəhərini «ekoloji fəlakət zo-

nası» elan etmişdir. İqtisadi böhran şəraitində sənaye istehsalının kəskin aşağı düşməsi nəticəsində 1990-cı ildən 

başlayaraq sənaye tullantılarının miqdarı azaldı. Lakin ekoloji baxımdan müasir, təhlükəsiz texnologiyanın tət-

biqi üçün xarici investorların cəlb edilməsi labüddür. Odur ki, Sumqayıt şəhəri azad iqtisadi zona elan edilmiş-

dir.  

Sənayenin tənəzzülü nəticəsində bir çox müəssisələrin tam gücü ilə işləməməsi 1990-cı ildən atmosferə atı-

lan çirkləndiricilərin miqdarının azalmasına səbəb oldu. Hazırda Sumqayıtda sənaye sahələrinin əksəriyyəti öz 

gücünün 10-15%-i qədər fəaliyyət göstərir, bəziləri isə tamamilə dayanmışdır. Nəticədə Sumqayıtın sənaye mü-

əssisələrindən buraxılan SO

2

, NO

2

, sülb hissəciklərin və UOH kimi adi çirkləndiricilərin emissiyası 7000-9000 

tondan artıq olmamışdır. Vaxtilə zavodlar tam gücü ilə işlədikdə atmosferə atılan çirkləndirici məhsulların miq-

darı ən azı 100000 ton olmuşdur. 

Qeyd edildiyi kimi respublikamızda energetika atmosferin əsas çirkləndirici mənbələrindən  əsası sayılır. 

Əgər energetika kompleksimiz tam gücü ilə işləsə havaya ildə 100000 ton SO

2

, 35000 ton NO

2

, və 3300 ton 

sülb hissəciklər atılardı. Respublikanın ən böyük elektrik stansiyası olan Yeni Azərbaycan DRES-nin (Mingəçe-

vir) atmosferə atdığı SO

2

, NO

2

, sülb hissəciklərinin miqdarı müvafiq olaraq 60000, 20000 və 2000 ton təşkil 

edərdi. Sülb hissəciklərin yerüstü səviyyəsinin ümumi miqdarı KSH-dan artıqdır. Əli-Bayramlı DRES-də SO

2

-

 

146

nin miqdarı KSH-dan 4,8 dəfə çoxdur. Dörd istilik elektrik stansiyasında NO

2

-nin miqdarı KSH-dan çoxdur. 

Əli-Bayramlı DRES-də 4 dəfə, Sumqayıt İES-1,2 dəfə, Bakı İES – 1-14,8 dəfə, Bakı İES-2-9,3 dəfə. 

Qeyd edildiyi kimi sənaye tullantılarının çoxu Bakıda və Sumqayıtda cəmləşir. Burada sıxıcı kompressor 

stansiyaları çatışmadığından neftlə eyni vaxtda çıxarılan qaz atmosferə buraxılır. Neft qazlarını toplayan sistem-

lərin köhnə və sıradan çıxmış olması böyük itkilərə səbəb olaraq, problemi daha da ağırlaşdırır. Bakıda 1995-ci 

ildə neftçıxarma sənayesindən havaya buraxılan UOH –ın miqdarı 500000 tondan artıq olduğu halda, 1996-cı il-

də aşağı təzyiqli qaz emal edən kompressor stansiyası işə salındıqdan sonra havaya atılan qaz təqribən 200000 

tona qədər azalmışdır. «Neft daşları» yatağında da sıxıcı kompressor stansiyasının olması olduqca vacibdir. Em-

al zavodlarından buraxılan UON təqribən 45000 tona çatır. Köhnə olduğuna görə məşəl qurğuları da ciddi çirk-

lənmə mənbələrindəndir. Bütövlükdə avadanlığın yeniləşdirilməsi olduqca vacibdir. 

Bəzi ərazilərdə neft istehsalı zamanı Yer səthinə çıxarılan radioaktiv maddələr problemi də mövcuddur. Bəzi 

sahələrdə radiasiya göstəricilərinin 400-1200 mkr/saat olduğu qeydə alınmışdır. (yol verilən maksimal səviyyə 

60 mkr/saatdır) 

Bakıda neft hasilatı ilə bağlı olmayan sənaye istehsalları tərəfindən çirkləndirici maddələr atılır. Məişət soyu-

ducular zavodunun xlorflorhidrokarbonlar (XFH) tullantıları, sement zavodundan atılan toz da az təhlükəli de-

yil. Sumqayıtda alüminium istehsalının təhlükəli çirkləndirici və çox zəhərli olan hidrogen ftor (HF), xlor-alka-

lin istehsal edən zavodun civə tullantıları, poladəritmə zavodunun atdığı tozun tərkibindəki qurğuşun, sink və 

kadmium, neft-kimya sənayesi müəssisələrinin müxtəlif xlor birləşmələrinin  ətraf mühitə atılması  əhali üçün 

təhlükə yaradır. 

Hazırda  şəhərdə atmosferi çirkləndirən təqribən 3000 stasionar sənaye mənbəyi mövcuddur, onların ancaq 

40%-i qaz və toz təmizləyici qurğularla təchiz olunmuşdur.  

Emissiya təkcə havanı çirkləndirməklə nəticələnmir, belə ki, çirkləndiricilərin bəziləri, o cümlədən ağır me-

tallar və davamlı üzvi birləşmələr çox davamlı halda torpaq və ərzaqda toplanır. Bəzi neft-kimya prosesləri nəti-

cəsində olduqca zəhərli birləşmələr sayılan dioksinlər və dibenzofurinlərin də  əmələ  gəlməsi istisna olunmur. 

(Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi, 1998). 

 

147

IX Fəsil 

 

SUYUN QORUNMASI 

 

9.1. Su  yer  üzərində  həyatın  əsasıdır 

 

Hələ  antik  dövrdə  ətraf  mühit  haqqında  təbii – elmi  anlayışlar  irəli  sürərkən  Milet  məktəbinin  əsasını  

qoyan  qədim  yunan  mütəfəkkiri  Fales  (eramızdan  əvvəl  642 – 548  illər) təbiətin  bütün  hadisələrini  suyun  

hərəkəti  və  çevrilməsi  ilə  aydınlaşdıraraq  suyu  hər  şeyin  ilk  əsası  sayırdı, Falesin  bu  görüşləri  şübhəsiz  

digər  qədim  mütəfəkkir  -  Platonun (eramızdan  əvvəl  427 – 347  illər) fəlsəfəsinə  də  təsir  göstərdi . Suyun  

dövranı  ideyası  Platona  aiddir. Lakin  o, səhv  təsəvvürə  əsaslanıb  qeyd  edirdi  ki,  Yerin  bütün  səth  suları-

nın  bilavasitə  başlanğıcı  dəniz  suyudur. Lakin  Platonun  suyun  dövranı  haqqındakı  əsas  fikri  o  qədim  

dövr  üçün  dahiyanə  sayılırdı. 

Platonun   şagirdi  -  Aristotel ( eramızdan  əvvəl  384 – 352 – ci  illər)  suyun  dövranı  haqqında  öz  müəl-

limlərinin  fikrinə  böyük  dəyişiklik  etdi. Günəş  istiliyinin  təsirilə  suyun  dəniz  və  okeanların  səthindən  bu-

xarlanaraq   Yerin  yüksəkliklərində  kondensasiya  olunub   yağış   şəklində  düşərək  çayları  qidalandırması   

prosesini  ilk  dəfə  Aristotel  dərk  etmişdir. 

IX – əsrdə  ərəb  alimi  Maqsudi  Aristotelin  suyun  atmosfer  dövranını  təsdiq  edən  olduqca  sadə  və  

inandırıcı  təcrübə  apardı: dəniz  suyunu  buxarlandıraraq  onun  buxarından  şirin ( duzsuz) kondensat  aldı. 

Aristoteldən  sonra  uzun  əsrlər  ərzində  ümumiyyətlə  suyun, torpağın, odun ( atəşin ) və  havanın  qarşılıq-

lı  çevrilməsi  ehtimal  edilirdi  ki, 2  min  il  əvvəl  yaşamış  Hollandiya  kimyagəri  və  fizioloq  İ.Van – Hel-

mont  və  Avisenna ,ingilis  kimyaçısı  R.Boyl  da  bu  mövqedə  durmuşlar. Onlar  suyun  bir  maddə  olması  

haqqında  real  elmi  fikrə  gələ  bilməmişlər .Yalnız  XVIII  əsrin  sonunda  Avropa  fizikləri  əsərlərində  ( 

P.Laplas, A.Lavueze  və  b)  suyun  yalnız  iki  elementin  -  hidrogen  və  oksigenin  birləşməsi  olduğunu  təs-

diq  edərək  onun  digər  maddələrə  çevrilməsi  haqqında  çoxəsrlik  nəzəriyyəyə  son  qoydu . Bu,  suyun  tərki-

bi  və  xassələri  haqqında  müasir  elmin  başlanğıcı  oldu . 

Su  olduqca  qiymətli  sərvətdir. O , üzvi  həyatı  təşkil  edən  maddələr  mübadiləsi  proseslərində  çox  mü-

hüm  rol  oynayır. Suyun sənayedə və  kənd  təsərrüfatı  istehsalında  böyük  əhəmiyyəti  vardır. Torpağın  tərki-

bində  də  su  vardır. Bütün  canlı  orqanizmlərin, bitkilərin, heyvanların tərkibinə su daxil  olur. İnsan  orqaniz-

minin  ümumi  kütləsinin  

3

2

-si,  qanın  80  % - i  sudan  təşkil  olunmuşdur.Bir   çox  tərəvəz və meyvələrin  

kütləsinin  90 – 95 % - i sudan  ibarətdir. Su  olmadıqda  həyat  da  dayanır, çatışmadıqda  bitkinin  məhsuldarlı-

ğı  aşağı  düşür. Bir  çox  canlılar  su  mühitində  yaşayır.  

Su  təbiətdə  dövran  edərək  Yer  səthinin  formalaşmasında  iştirak  edir. Su  müxtəlif  qeyri – üzvi  maddə-

ləri  dağıdaraq , əridərək və daşıyaraq çökmə  süxurların yaranmasına  və  torpağın əmələ  gəlməsinə səbəb olur. 

Su  ucuz  elektrik  enerjisinin  mənbəyidir.Dənizlər  və  çaylarda  nəqliyyat  vasitəsi  kimi  istifadə  olunur. 

Sudan  sənayedə də istifadə olunur. Məsələn, 1 ton  polad  istehsal  etmək  üçün  120 m 

3

, 1 ton  kimyəvi  lif  

istehsalında  isə  2000m

3  

su  sərf  edilir. 

Kənd  təsərrüfatında  sudan  daha  çox  istifadə  olunur, süni  suvarılan 1 hektar topağa  saniyədə  orta  hesab-

la  bir l  su  gedir. Bir  ton  buğda  əldə  etmək  üçün  1500m

3

 , 1 ton  pambıq  becərmək  üçün 10 000m

3

 su  tə-

ləb  olunur .Vegetasiya  dövründə  1 hektar  qarğıdalı  sahəsinə  3000 m

3

 , 1 ha kələm  sahəsinə  8000 m

3

, 1 ha  

çəltik  sahəsinə  isə  12000-20000  m

3

 su  sərf  olunur. 

Əhalinin  məişətinə  də  çoxlu  su  sərf  olunur. İnsan  gün  ərzində  orta  hesabla  2 l su  qəbul  edir. Müxtəlif  

su  mənbələri  və  su  hövzələrindən  müalicə  rekreasiya  məqsədilə  istifadə  olunur. 

Alman  alimi  Hansın  fikrincə  Planetimizdə  içməli  su  həyatın  əsasını  təşkil  edir. 

 

 

148

9.2. Dünyada  suyun  istifadəsi 

 

Akademik A.P.Karpinski yazır: «Su ən qiymətli faydalı sərvətdir. Su nəinki mineral xammal və kənd tə-

sərrüfatının inkişafı üçün vasitədir. O, həm də  mədəniyyətin həqiqi göstəricisi, həyatsız yerə dirilik gətirən 

«canlı qandır». 

Akademik Həsən  Əliyev suyun ekoloji əhəmiyyəti haqqında yazmışdır: «Susuz təbiət də, həyat da ola 

bilməz. Su da çörək kimi hamıya, hər şeyə, həmişə lazımdır». 

 

Dünyanın  müxtəlif  regionlarında  su  ehtiyatlarından  istifadə  növü  olduqca  müxtəlifdir.Sudan  ən  çox  

kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunur. Ədəbiyyat  məlumatlarına  görə  kənd  təsərrüfatında hər il  3500-3600 

km

3  

su  işlədilir, bunun  70  faizi  suvarmaya sərf olunur. Kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  suyun  miqdarı  

sənayedə  olduğundan  3,4-4,0  dəfə  artıqdır.Hazırda  dünyada  250  mln  hektara  yaxın  kənd  təsərrüfatı  bitki-

ləri  və  bağlar , plantasiyalar  suvarılır. Hər  hektara  təxminən  12-14 m

3

  su  verilərsə, suvarmaya  2800 – 3000 

km

3

 su  sərf  olunur. (Nəbiyev, 2000 ) . Dünyada  suvarmaya  sərf  olunan  suyun  miqdarı 9.1 saylı  cədvəldə  

verilir. Cədvəldən  göründüyü  kimi  suvarılan  torpaqların  sahəsi  ən  çox  Asiyada  yerləşir.Praktiki  olaraq  

burada  suvarma  bütün  ölkələrdə  tətbiq  edilir.Suvarılan  sahələrin  əsas  massivləri  kontinentin  cənub  və  

şərqində  yerləşir , onun  çox  hissəsində  çəltik  becərilir.Bununla  belə  Asiyanın  bütün  suvarılan  torpaqları-

nın 

3

2

 – dən  çoxu  yalnız  üç  ölkənin  payına  düşür (Çin , Hindistan  və  Pakistan ) və  təxminən  1000km

3  

 su  

sərf  olunur , bu  dünyada  suqəbuledicilərdən  suvarmaya  işlədilən  suyun  yarısına  qədərini  təşkil  edir. Asi-

yanın  bütün  ölkələrində  suvarmaya  sərf  olunan  suyun  miqdarı  bütün  digər  su  istehlakçılarını  xeyli  ötüb  

keçir  və   təxminən  82 %  təşkil  edir. Avropada  bütövlükdə  bu  rəqəm  30 – u  keçir. 

Cədvəldən  göründüyü  kimi  suvarma  üçün  şirin  su  ehtiyatlarının  xeyli  hissəsindən  istifadə  olunur  və  

onun 

4

3

 - ü  geri  qaytarılmır. Tarlalardan  drenaj  şəbəkəsilə  qayıdan  sular  tarlalarda  alaqlara  və  zərərverici  

həşəratlara  qarşı  işlədilən  müxtəlif  maddələrlə  (pestisidlər)  və  mineral  gübrələrlə  güclü  çirklənməyə  mə-

ruz  qalır. 

Suyun  kommunal  -  məişətdə  istifadəsi. Su  ehtiyatlarının  sərfinin  bu  növündə  şəhər  və  kənd  əhalisi-

nin  sudan  istifadəsi  nəzərdə  tutular. Bu  zaman  suyun  keyfiyyətinə  xüsusi  tələbat  sürülür. Hazırda  əhali  

tərəfindən  istifadə  olunan  suyun  ümumi  həcmi  ildə  250 km

3

  - u  keçmişdir. Lakin  Yer  kürəsi  əhalisinin 4 

% - i sudan  kifayət  qədər, yəni  adambaşına  sutkadakı  300 – 400  litr ( onda  10 % - i  yaxşı  keyfiyyətli  iç-

məli  sudur ) su  işlədilir, Afrikada  və  Asiyada  yerləşən  əhalinin 

3

2

 – i  üçün  sudan  istifadə  10  dəfə  azdır. 

Beynəlxalq   Rio – de – Janeyro (1920)  konfransının  məlumatına  əsasən  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  

hər  üç  nəfərdən  biri  içməli  suyun  çatışmazlığından  əziyyət  çəkir. Xəstəliklərin  80 % - i,  ölüm  hadisələri-

nin 

3

1

 – i  içməli  sudan  istifadə  ilə  bağlıdır. Odur  ki,  səmərəli  istifadə  edilməsi  hesabına  Planetin  bütün  

əhalisinin  yaxşı  keyfiyyətli  içməli  su  ilə  təmin  olunması  mühüm  problem  kimi  qarşıda  durur. Səciyyəvi  

bir  misal: Amerika  ekspertlərinin  məlumatlarına  görə  ABŞ – da  su  kəmərindən  sızaraq  itən  suyun  miqda-

rı  sutkada  adambaşına  120  litr  təşkil  edir, bu  miqdar  su  Hindistan  və  Çində  adambaşına  orta  sutqalıq  

istifadə  olunan  suyun  miqdarına  uyğun  gəlir. 

Suyun  sənayedə  və  energetikada  istifadəsi.  Bu  məqsədlə sudan  iş  prosesində  qızmış  aqreqat , mexa-

nizm , alətlər  və  s. – nin  soyudulması , istehsal  tullantılarının  kənarlaşdırılması, maşın  detal  və  hissələrinin  

yuyulmasında  istifadə  edilir. Sənayedə sudan  həlledici  kimi də  istifadə  olunur, hazır  məhsulun  tərkibinə  

daxil  olur. Bu  sudan  istifadə  növündə  qayıtmayan  suyun  miqdarı  az  olur. Burada  çirkab  sularının  çox  

olması  problem  yaradır. Hazırda  sənaye  və  energetikada  760 km

3

 su  sərf  olunur, bu yalnız  suvarma  suyu-

na  nisbətən  azlıq  təşkil  edir.Dünyada   sənayedə  və  energetikada  sərf  olunan suyun miqdarı 9.2 saylı cəd-

vəldə verilir. 

 

 

149

Cədvəl 9.1