MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Suvarma əkinçiliyində sudan istifadə
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.3. Hidrosferin əsas xüsusiyyətləri
- 9.4. Suyun qlobal dövranı və ya hidroloji tsikl
- Qlobal su balansının bir illik ölçüləri
- 9.5. Qurunun suları 9.5.1. Quru sularının əsas funksiyaları
- Yerdə çay sularının illik axımı
- Əhalinin adambaşına il ərzində düşən su ehtiyatı (m 3 – lə ) Su ehtiyatlarının miq
- 2025-ci ilə həmin qrupa düşməsi göz- lənilən ölkələrin sa- yı
- Øÿêèë 9.1. Éåð êöðÿñèíäÿ èëëèê éàüûíòûëàðûí çîíàë ïàéëàíìàñû (Xromov, 1968)
|
Suvarma əkinçiliyində sudan istifadə Regi onlar Müasir vəziyyət (1998) XXIəsrin əvvəli üçün proqnoz Suvar
ılan torpaqlar mln.ha
Suq əbu
ledici km 3 Qay
ıtmaz su s
ər- fi, km
3
Qa yı dan sular, km 3
Suvar
ılan tor paq-
lar, mln.ha Suq
əbu ledici
km 3
Qa yı tma z su
sə rf i, km
3
Qa yı dan s
ular km 3 Avro-
pa 17 110 95 15
19 130
105 25
Asiya 140 1300 980 320 165
1500 1130 360 Afrika
11 120 85 35 15 165 110 50 Şim.A
meri- ka
29 330 215 115 35 390 260 140 Cən.A
meri- ka
9 70 55 15 11 95 70 25 Avs-
traliya və
Okea- niya
2 20 10 3 3 20 15 5 Keç-
miş SSRİ
20 260 180 80 24 300 210 95 Dünya
bütöv- lükdə
228 2210 1620 583 272 2600 1900 700
150
Ayrı-ayrı sənaye sahələrində sudan istifadə həcmi olduqca fərqlənir.Belə ki, 1 ton pambıq parçasının istehsalında 250 m 3 ,
1 ton lif əldə etmək üçün 2500 – 5000 m 3 su sərf olunur. Su ən çox əlvan metalların istehsalına sərf edilir: 1 ton nikel əridilməsinə 4000 m 3 su tələb olunur.Daha çox su ABŞ – ın sənayesin- də ( 260 km 3 /il ) işlədilir və dünyada sərf olunan suyun cəminin üçdə birini təşkil edir. Alimlərin fikirincə XXI əsrin əvvəlinə Asiya, Afrika, Latın Amerikasında suqəbuledicilər 3 – 5 dəfə , iqti- sadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə cəmi 10 – 25 % artacaqdır, bu su resurslarının kəmiyyət və keyfiyyət- cə azalmasıilə bağlıdır.
Hidrosfer - Yerin su örtüyü olub planetin bütün su obyektlərinin (okeanlar, dənizlər, çaylar, göllər, ba- taqlıqlar, buzlaqlar, qar örtüyü, yeraltı sular) məcmuudur. Hidrosferin tərkibinə həmçinin atmosferdəki su, torpaq suyu və canlı orqanizimlərdə olan sular daxil- dir. Hidrosferdə ( təbiətdə ) su 5 faza vəziyyətində mövcuddur: maye , bərk ( buz, qar ) və qaz ( buxar ). Ye- rin bütöv örtüyü olan hidrosfer , bəzən «görünməz» halda ( yalnız su buxarı və torpaq rütubətliyi şəklin- də) olur. Hidrosferin ayrı – ayrı «görünməyən» sahələrinin rolu az deyildir, əksinə, atmosferdə olan su buxarı mü- hüm geoekoloji prosesin - ilkin bioloji məhsulun və ya fotosintezin zəruri yaradıcısı; torpağın rütubətliyi isə Yerin bitki örtüyü kütləsinin yaradıcı prosesinin praktiki olaraq vacib komponentidir. Bununla yanaşı həm su buxarı, həm də torpağın rütubətliyi qlobal hidroloji tsiklində mühüm rol oynayır. Məkanca hidrosfer faktiki olaraq ekosferlə birləşir. Hidrosfer bütün digər geosferlərə daxil olaraq (gi- rərək) maddələr və enerji mübadiləsinin qlobal proseslərində mühüm rol oynayır. Su olduqca spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər Yerdə baş verən və su iştirak edən bir çox təbii proseslərə ciddi təsir göstərərək planetdə həyatın inkişafını təmin edir. Aşağıdakı 9.3 saylı cəd- vəldə suyun nadir fiziki – kimyəvi xassələri və əhəmiyyəti verilir.
151
Cədvəl 9.2 Sənaye və energetikada istifadə edilən sular (km 3 / il )
Region- lar Müasir vəziyyət (1998) XXIəsrin əvvəlinə proqnoz Suqə-
bule- dici
Qa- yıt-
maz su
sərfi Çir-
kab suları
Suqəbu- ledici
Qayıt- maz su
sərfi Çirkab
suları Avropa 193 19 174
200-210 30-37
160-175 Asiya
118 30
88 320-340
65-70 215-270
Afrika 6,5 2 4,5 30-35 5-10 25 Şim.Am
erika 294 29 265 363-370 50-60 310 Cən.Am
erika 30 6 24 100-110 20-25 60-87 Avstrali- ya 1,5 0,1 1,5 3,4-4 1 2-3 Keçmiş
SSRİ 117 11,9 105 140-150 20-27 120-130
152
Cədvəl 9.3 Suyun fiziki – kimyəvi xassələri və əhəmiyyəti Suyun xassələri Xassələrin əhəmiyyəti 1 2 1. Yalnız su normal Yer şə- raitində üç aqreqat vəziyyətində olur.
1. Təbiətdə suyun dövriyəsini və onun buzlaqlarda «ehtiyatını» təşkil edən şərait 2. Bir vəziyyətdən digərinə keçdikdə ya istiliyin sərfi tələb olu- nur (buxarlanma, ərimə), yaxud is- tilik ayrılır (kondensasiya, donmaq) 2. Ətraf mühitin istilik reji- minin nizamlanması 3. + 4
0 C – dən aşağı soyu- duqda suyun sıxlığı azalır, həc- mi artır, donuş vaxtında maye- nin həcmi 10 % kəsgin çoxalır. 3. Buzun sıxlığı suyun sıxlı- ğından az olur, buz su hövzəsi- nin səthində qalaraq onu qalın buz bağlamadan qoruyur. 4.Yüksək istilik tutumu.Digər maddələrə nisbətən su daha yüksək dərəcədə istilik udma qabiliyyətinə malikdir.Bütün ci- simlərdə temperatur artdıqca is- tilik tutumu çoxalır.Suda tem- peratur 0 0 – dən 27 0 – yə kimi yüksəldikdə istilik tutumu aşağı düşür, sonra artmağa başlayır. 30 0 və 40 0 arasında suyun strukturu ikinci dəfə dəyişir. 4. Planetdə su istiliyin top- lanması və paylanmasında əsas rol oynayır.Okeanın istilik axını geniş ərazilərin iqliminə əlveriş- li təsir göstərir.Hətta kiçik su hövzələri də mikroiqlimə yum- şaldılcı təsir göstərir. İstiqanlı heyvanlar üçün 37 0 -yə yaxın temperatur təsadüfi hüdud tem- peratur «seçilməyib»
5. Su güclü inert həlledici- dir.Bu xassəsu malekulunun iki polyuslu strukturu ilə bağlıdır. (dipol).Suyun dipolunun təsiri ilə onun səthinə yüklənmiş mad- dələrin atom və molekullarının əlaqəsi 80 dəfə zəifləyir. 5. Su bütün maddələrin həle- dicisi və daşıyıcısı olub ilk növbədə qida maddələrinin hə- yat fəaliyyətində iştirak edir. Or- qanizmdə mürəkkəb kimyəvi reaksiyalar məhz suya görə baş verir. Su orqanizmdən mübadilə məhsullarının kənar olmasını tə- min edərək onu zərərli yanğın- lardan qoruyur. 6. Yüksək səthi gərilmə və yumşadılcı qabiliyyəti 6.Kapilyarlarla qalxır, torpağa və süxurlara keçir (işləyir) , bit- kidə yuxarıya qalxaraq qida maddələrinin məhlulunu çatdırır. İnsan və heyvan orqanizmində qanın və toxuma mayelərinin hərəkəti də suyun bu xassəsilə bağlıdır. 7. Su nə qədər böyük təzyiq hiss edərsə, onun donma tempe- raturu bir o qədər yüksək olar. 7. Okean suyu 4 min metr dərinlikdə – 3 0 C – də donmur Okean və dənizlər Yerin ymumi sahəsinin 71 % - ni tutur, qurudakı su obyektləri (buzlaqlar, göllər, su anbarları , bataqlıqlar və b.) birlikdə Yerin su ilə örtülmə dərəcəsini təşkil edir. Dünya okeanı hidrosferin həcminin 96,4% - qədərdir. Qurudakı suyun əsas kütləsi Antarktida, Qrenlandiya qütb adaları və dağlarda olan buzlaqlar olub ümumi su ehtiyatının 1,86% – ni, şirin suyun isə 70,3% -ni təşkil edərək yüksək əks etdirmə qabiliyyətilə (albedo) Yer üzərində atmosferin qlobal istilik balansının formalaşmasına böyük təsir göstərir.
153
Yeraltı suların ümumi həcmi hidrosferin 1,68% -ni təşkil edir, onların təxminən yarısı – şirin sulardır. Dünya okeanı, buzlaqlar və yeraltı sular hidrosfer suyunun 99,94 % - ni təşkil edir.Çaylar hidrosferin əsas komponenti olub dünyada onların suyunun həcmi ümumi su ehtiyatının yalnız 0,0002 % - i , şirin su ehtiyatının isə 0,006 % - i qədərdir.
154
Cədvəl 9.4 Yerin su ehtiyatları. (E.P.Romanova və b. , 1993)
Suyun qrupu Birdəfəlik ehtiyat mln.km 3 Dünya ehtiyatında tutduğu yer Şor su Şirin su Ümumi ehtiyatdan Şirin su ehtiyatın- dan Dünya okeanı 1370 96,5
Yeraltı sular
Buzlaqlar
24
1,74 68,7
Göllər (şorsulu) 0,85 - 0,06
Göllər (şirin sulu) - 0,91 0,07
0,26 Çaylar
0,0012
0,0002 0,006
Torpaqdakı rütu- bətlik
0,08 0,004 0,02 Atmosfer suları 0,14 0,001 0,04
Suyun qlobal dövranının təbiətdə əsas mənbəyi Günəş sayılır. Günəş enerjisinin təsiri ilə okeanın və qurunun səthindən su buxarlanaraq atmosferə qalxır. Su buxarları havaya qalxaraq soyuyur, kondensasiya olunaraq buludlar əmələ gətirir. Buludlar kifayət qədər soyuduqdan sonra yağış və qar şəklində okeanın və qurunun səthinə düşür. Düşən yağıntılar yenidən buxarlanaraq atmosfer yağıntıları şəklində yenidən qayı- dır. Quruya düşən yağmurların bir hissəsi torpağa hopur, bir hissəsi səthi axım əmələ gətirərək çaylara tökülür və yenidən okeanlara qayıdır. Qrunt suları isə bulaqlar şəkilində Yer səthinə çıxır və ya bitki ör- tüyünün fəaliyyəti nəticəsində transpirasiya olunur. Materik və okeanlar daxilində su dövranı bu cür gedir (Şəkil 9.1.).
Qlobal su dövranının ən böyük hissəsi okean su dövranı hesab olunur. Qurudan buxarlanan su yenidən okeana düşür.O, dəfələrlə quruya qayıdır və yenidən buxarlanır. Beləliklə, Okeandan uzaqlarda Yerin səthi rütubətlənir və materiklər daxili su mübadiləsi gedir. İl ərzində dünya su dövranında hidrosferin ümumi kütləsinin 0,025% - i iştirak edir.Suyun tam təzə- lənməsi (dəyişməsi) hidrosferin müxtəlif hissələrində müxtəlif vaxt ərzində baş verir.Belə ki, yeraltı sula- rın təzələnməsi üçün yüz min , hətta milyon illər (süyun yerləşmə dərinliyindən və su dövranının inten- sivliyindən asılı olaraq ) , buzlaqların təzələnməsi üçün isə 8 min il tələb olunur.Okeanın təzələnməsi orta 155
hesabla 3 min il,axar göllər - 10 illər , axmaz göllər – 200 – 300 il , torpaq suyu – orta hesabla 1 ilə , çay- lardakı su - il ərzində 30 dəfə ( hər 12 sutkadan bir ) , atmosferdə su ildə 10 dəfə ( hər 9 sutkadan bir ) dəyişilir ( təzələnir ). Suyun qarışması prosesi, eyni zamanda , istiliyin bir yerdə buxarlanmaya , digər yerdə isə kondensasi- yaya sərf olunmasıilə paylanması prosesidir. İl ərzində bu prosesdə Yer səthinin aldığı Günəş istiliyinin dörddə birinin çoxu iştirak edir.Qlobal dövranın əhəmiyyəti olduqca böyükdür.İstiliyin və rütubətliyin yerini dəyişərək 0 , bütün yer örtüyünü əlaqələndirir və Yerin təbii örtüyünün vəhdətliyini (bütövlüyünü) və planetimizdə həyatı qoruyub saxlamaqda xüsusi rol oynayır. Yerin hidrosferinin , həmçinin onun istənilən hissəsinin vəziyyəti su balansı ilə səciyyələnir.Yerin hid- roloji vəziyyəti dünyada suyun ümumi həcminin dəyişməsilə deyil, suyun məkanca paylanması , xüsusilə okeanlarda və buzlaqlardakı su ehtiyatının nisbətinin dəyişməsilə bağlıdır.Yerdə buzlaqların geniş inkişafı zamanı hidrosferin suyu ən çox buzlaqlarda (cəmlənir) toplanır və Dünya okeanının səviyyəsi aşağı dü- şür.Əksinə , okeanın səviyyəsinin yüksək olması buzlaq örtüyünün nisbətən az həcmli olmasına uyğun gəlir.Belə bir nisbətin təzahürü hazırda da müşahidə olunur.Bu haqda iqlimin dəyişməsinin nəticələrindən bəhs edərkən danışılmışdır. Qlobal su balansının komponentlərinin bir illik ölçüləri 9.5 saylı cədvəldə verilir, cədvəldən göründüyü kimi planetimizdə buxarlanan suyun cəmi 577 min km 3
təşkil edir. Şübhəsiz onun əksəriyyət hissəsi okeanların payına düşür. Qeyd edək ki, ildə 30 min km 2 yaxın bitkilərin transpirasiyasına sərf olunur, bu quru səthində buxarlanmanın cəminin 42 % - ni təşkil edir. Cədvəl 9.5
Yağıntı, dünyada bütövlükdə 577 1130 Buxarlanma, dünya üzrə bütöv- lüklə 577 1130 Quru səthinə düşən yağıntı 119 800
Okean və quru arasında su müba- diləsi
47 320 o cümlədən okeanlara çay axımı 42 280
sirkuliyasiyası qlobal modeli göstərir ki, iqlimin antropogen dəyişilməsi qlobal hidroloji sikldə su mübadi- ləsinin intensivliyini artıracaq . Ayrı – ayrı regionlarda iqlimin dəyişməsinin hidroloji gedişi (vəziyyəti) daha böyük miqyasda dəyişəcək.
9.5.1. Quru sularının əsas funksiyaları Təbiətdə su, bir çox qarşılıqlı əlaqələrin, o cümlədən digər geosferlərin mərkəzində dayanır.Cəmiyyətdə bir sıra iqtisadi, ictimai və siyasi problemlərin böhranlı faktoru sayılır.Ekoloji baxımdan, ümumi şəkildə demək olar ki, qurunun suyu ekosferdə üç əsas mühüm funksiyası daşıyır: 1.
2.
Ekosistemlərin , xüsusilə çay və göllərin indiqatoru; 3.
Ən geniş istifadə edilən təbii sərvət. Çox hallarda su əsas qlobal ekoloji problemlərin hakim faktoru sayılır. Su karbon qazı, azot, kükürd, fosfor və b. elementləri qlobal biokimyəvi tsikllərin və böyük geoloji tsiklin ekzogen hissəsinin (eroziya- sedimentasiya tsiklinin) mühüm faktorudur. Qlobal hidroloji tsikl ekosferin əsas həyattəminedici mexanizmidir. Bir sıra gərgin ekoloji problemlər su problemlərilə əlaqədardır.Antropogen təbii və kənd təsərrüfatı sis- temlərin vəziyyətinin pisləşməsi, ya su rejiminin dəyişməsi nəticəsində (çox vaxt insanın fəaliyyəti nəticəsin- də) baş verir, və ya əksinə, sistemin antropogen dəyişməsi torpağın susaxlama qabiliyyətinin, bitki tərəfin- dən suyun tutulub saxlanmasının, torpağın susızdırma qabiliyyətinin və ona uyğun hidroloji rejimin də- yişməsinə səbəb olur. Su hövzədə gedən prosesləri birləşdirmək xüsusiyyətilə fərqlənir.Bütövlüklə, demək olar ki, su təbiətdə bir çox qarşılıqlı əlaqələrin mərkəzində duraraq bənzər landşaftlarda , insanın bədənində qanın oynadığı ro- 156
la uyğun rol oynayır.Qanın analizi xəstənin vəziyyətini göstərirsə, təbii suların kimyəvi və fiziki xüsu- siyyətləri hövzədə gedən bir çox proseslərin obyektiv indiqatoru hesab olunur. Zonal təbii proseslər hidroloji rejimin əsas göstəricilərində əks olunur.Məsələn , rütubətli tropik meşə zonasında çaylar çox sulu olub axımın qalınlığı təxminən 1200mm təşkil edir, yeraltı axımın payı yüksək (50 % - ə yaxın), suyun temperaturu da daim yüksək (25-27 0 C) olur. Bu zonanın təbii suları ultra – şirin olub tərkibində həllolan maddələrin miqdarı 100mq/l – dən az , hətta bəzi hallarda 10mq/l təşkil edir, hid- rokarbonatlı – silisli sinfə daxildir, asılı gətirmələr çox az qatılıqlı olub 50q/l – dən az təşkil edir. Bozqır zonada axımın qalınlığı az olub il ərzində 50 mm təşkil edir.Mövsüm ərzində çox dəyişgən olur.Axım əsasən ( 80 % ) sutoplayıcı hövzənin səthi ilə axan sularla formalaşır.Suları şirindir , lakin tər- kibində çoxlu duzlar ( 1000mq/l – ə qədər ) olur , hidrokarbonatlı – kalsiumlu , bulanıqlıq dərəcəsi yüksək olub 500mq/l –ə qədər təşkil edir.
Su ən geniş istifadə olunan təbii ehtiyat hesab olunur. Dünyanın bütün mənbələrindən bir ildə götürülən su- yun miqdarı 4000 km 3 təşkil edir. Ən çox istifadə edilən neft və daş kömür kimi təbii ehtiyatlardan istifadə olunması təxminən 3-4 dəfə azdır. Dünyanın bərpa olunan su ehtiyatlarından quru səthinə düşən yağıntıların ümumi cəmi təxminən ildə 120000 km 3
dir.Dünyanın digər real bərpa olunan ehtiyatı sayılan çay axınları təxminən ildə 40 000 km 3 təşkil edir, onun 12 000 m 3 həcmindən asan istifadə etmək olur. İçməli su ilə təmin olunma ayrı – ayrı ölkələr də kəsgin fərqlənir: Qabonda adambaşına 328000m 3 su düşür, fars körfəzi ölkələrində isə praktiki olaraq su ilə təmin olunma sıfra bərabərdir.adambaşına 500m 3
su və ondan aşağı olduqda aşağı hədd hesab olunur. Adambaşına 1000m 3 su adətən kritik hədd sayılır və həmin ölkədə su ehtiyatının kəskin qıt olmasını göstərir. 157
Cədvəl 9.6
Avropa 2950 300
Asiya 12860
286 Afrika 4220 139
Şimali və Mərkəzi Ameri- ka
5400 265 Cənubi Amerika 8000 445
Avstraliya(Tasmaniya,Şri- Lanka,Yeni Qvineya,Yeni Zenlandiya ilə birlikdə) 1920 218 Antarktida ,Qrenlandiya
ilə birlikdə 2800 164 Planetimiz üzrə cəmi 38150 252
olunma səviyyəsi adambaşına 1200-2200m 3 təşkil edir. Hazırda əhalisi 110 mln olan 15 ölkədə (məlumat toplanan 145 ölkədə) su ilə təmin olunma səviyyə- si adambaşına 500m 3 – dan aşağıdır. Cədvəl 9.7
su ehtiyatı (m 3 – lə )
darı adambaşına m 3 /il Qrupa düşən ölkələrin sa- yı(1990-cəil) 2025-ci ilə həmin qrupa düşməsi göz- lənilən ölkələrin sa- yı Son dərəcə az (< 500) 15 26
Çox az (500-1000) 12
19 Az (1000-1500) 58 51
Orta (5000-10000) 12
10 Yüksək (> 10000) 48 39
Əhalisi 120 mln olan 12 ölkənin su resursları aşağı səviyyədədir (ildə adambaşına 500 – 1000m 3 ). Gös-
tərilən 27 ölkədə su qıtlığı əhalinin həyatını müəyyənləşdirir.Bu vəziyyət «ya olum ya ölüm»məsələsi olub dövlətlər onun mühüm strateji həllini tapmalıdır. Əhalisi 3,4 mlrd olan 58 ölkə su ehtiyatının azlığı ildə adambaşına 1000-5000m 3 şəraitində yaşayır.1990-cı ilə dünya əhalisinin 70 % -ni təşkil edən 80 ölkə su re- surslarının qıtlığı problemi ilə üzləşir. (cədvəl 9.7).
158
Øÿêèë 9.1. Éåð êöðÿñèíäÿ èëëèê éàüûíòûëàðûí çîíàë ïàéëàíìàñû (Xromov, 1968)
Bunlar əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələr olub suyun çatışmaması onların sosial və iqtisadi inkişafına mühüm əngəl hesab olunur. Hazırda dünyanın əhalisi durmadan artmaqda davam edir, mövcud su ehtiyatlarının həcmi isə dəyişmədi- yindən onun qıtlığı vəziyyəti pisləşəcəkdir. 2025 –ci ilə artıq dünyanın 1,4 mld. əhalisi olan 45 ölkədə adambaşına 1000m 3 - dan az su düşəcəkdir. Dünya əhalisinin dörddə üçü qədəri təxminən 100 ölkədə suyun qıtlığı şəraitində və ya başqa sözlə ekoloji, iqtisadi və siyasi dayanıqsız təhlükəsi altında yaşayacaqdır. Əgər təsərrüfatın idarə olunmasının mövcud üsul- ları dəyişilməsə suyun keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcək və vəziyyət daha da mürəkkəbləşəcəkdir.
|