MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Suyun minerallaşması  dedikdə onun tərkibində olan həll olmuş maddələr başa düşülür.  İnsan fəaliyyəti 

gücləndikdə  təbiətdə rast gəlinən ionların miqdarı iqlim şəraitindən asılı olaraq suda artır (xloridlər, sulfatlar, 

hidrokarbonatlar, kalsium, natrium, kalium). Xüsusən arid regionlarında çay hövzələrində suvarmanın inkişafı 

nəticəsində minerallaşmış sular və torpaq horizotlarından yuyulmuş bir çox maddələr yenidən çaya qayıdır, mə-

sələn, Sırdərya, Amurdərya və Kolorada çaylarının minerallaşma dərəcəsi 2-3 dəfə artıb, 2-3 q/l-ə çatmışdır. 

Dünyanın bir çox su obyektlərində ağır metallar və arsen suyun keyfiyyətində ciddi problem yaradır. Yer qabı-

ğında müəyyn edilmiş 100 kimyəvi elementdən nəzərə çarpacaq dərəcədə canlı maddələrin tərkibinə 22 daha 

yüngül element daxil olur. Sənayedə suyun tərkibinə, həmçinin orqanizmə yad olan çox vaxt zəhərli ağır metal-

lar (kadmium, qurğuşun, civə, sink, xrom, mis və s.) daxil olur. Bir çox kommunal təmizləyici qurğular da tərki-

binə ağır metallar olan sənaye çirkabları qəbul edir. 

Dağ – mədən sənayesi və əlvan metallurgiya bu tipdə çirklənmənin digər mənbəyi sayılır (xüsusən inkişaf 

etməkdə olan ölkələrdə).  

Hazırda istehsalatda və istifadə olunan 100000-ə qədər kimyəvi, əksəriyyət halda üzvi maddələr mövcud-

dur. Bu maddələrin kiçik qatılıqda ətraf mühitə düşməməsi praktiki olaraq mümkün deyil. Üzvi mikroçirkləndi-

ricilərlə suyun keyfiyyətinin pisləşməsi sintetik maddələr (əşya) və pestisidlər istehsalı, qara metallurgiya, nefta-

yırma, sellüloz-kağız və toxuculuq sənayesi sektorları, daş kömür çıxarma və b. sahələrlə əlaqədardır. 

Təbii sularda üzvi maddələrin qatılığı adətən 1 litrdə 1000 nanoqramm-dan az,  yəni milliyardın bir hissəsi qədər 

olur. Bu maddələrin suda olduqca kiçik qatılığının ölçülməsi yüksək, çox vaxt mümkün olmayan dəqiqlik tələb edir. 

Bununla belə kəskin zəhərli olan bu polyutantların ölçülməsi vacibdir. 1 qram polixlorlu bifenillər (PXB) (dioksin və 

b.), 1mln. küb m. suyu həyat üçün yararsız hala salır. Hamıya məlum olan DDT (dust) də bu qəbil çirkləndiricilərdən-

dir. PXB və DDT xlorüzvi birləşmələrə aiddir. Onlar ətraf mühitdə uzun müddət qalaraq, qida zəncirləri ilə ötürülür, 

onların bəzi həlqələrində toplanır, xüsusilə orqanizmin immunitet sistemini qırmaq (zəiflətmək) qabiliyyətinə malik-

dir. 

9.11. saylı cədvəldə müxtəlif kimyəvi qarışıqların insanın sağlamlığına təsiri verilir. Bu məlumatlar suya müxtəlif çirk-

ləndiricilərin məhdudluğunun mümkünlüyünü təyin etmək üçün xüsusi tədbirlərin hazırlanmasına əsas verir. Bura su mən-

bələrinin sanitar mühafizəsi də daxildir. 

Suyun keyfiyyət standartı onun istifadə məqsədindən asılı olaraq (içməli su, ev təsərrüfatı üçün işlədilən su, 

balıq təsərrüfatı, rekreasiya, suvarma, sənaye və s.) dəyişir. Təbiidir ki, içməli suya olan tələbat yüksəkdir. Bu 

baxımdan, balıq təsərrüfatına tələbat daha yüksəkdir, belə ki, içməli su mənbədən götürüldükdən sonra da emal 

etmək (təmizləmək) olar. 

İçməli suyun ilk keyfiyyət standartları ABŞ və Rusiyada təsdiq olunmuşdur. Bu standartlarda içməli suların 

keyfiyyət normaları verilir. QOST. 2874-82 «İçməli su» standartında suyun mikrobioloji tərkibinə, fiziki və 

kimyəvi xarakteristikasına olan tələbat müəyyən edilmişdir. Bu QOST-da kimyəvi maddələrin miqdarının müm-

kün həddinin  səviyyələri verilir. Məsələn, hidrogen göstəricisi (PH) – 6-9,0; dəmir (mq/l) – 0,3-ə qədər; ümumi 

codluq (mq. ekv/l) – 7,0-ə kimi; marqans (mq/l) – 0,7-ə qədər; mis (mq/l)-1-ə qədər; xloridlər (mq/l) –350-yə 

qədər; sink (mq/l)- 5,0-ə  qədər; alüminium (mq/l) –0,5-ə  qədər; berillium (mq/l) –0,0002; qurğuşun (mq/l) – 

003. 

İçməli suyun təmizlənməsi. Su kəməri stansiyalarında içməli su almaq üçün bir sıra proseslərdən istifadə 

olunur. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir: 

1. Mikroələklərdən istifadə edərək yosunları və digər orqanizmləri kənarlaşdırmaq; 2. Durulducu hovuzlar-

da suyu kobud asılı maddələrdən təmizləmək və durultmaq; 3. Koaqulyasiya – suyun kimyəvi işlənməsi (emalı), 

adətən kükürd oksidi alüminiumla aparılır, onun təsiri nəticəsində asılı hissəciklər bərkiyərək bir-birinə yapışır 

və iri lopa (yumaq) şəklində çökür; 4. Sücgəcdən keçirmək – adətən kvars qumu layından keçirilir, bunun nəti-

cəsində asılı hissəciklər və mikrobların 70-80%- tutulur; 5.  Zərərsizləşdirmə (dezinfikasiya etmək): a) suyun 

xlorlanması – bəzən dixlorlanma da aparılaraq qalıq xloru və onun xoşagəlməz iyi kənarlaşdırıllır; b) ozanlaşdır-

maq;  v) Suyun ultrabənövşəyi  şualarla işlənməsi, 254-257 mmk uzunluqda dalğalı  işıq spektri bakteriyaları 

məhv edir. 

Rio-de-Janeyroda (iyun,1992) BMT-nın konfransında əhalinin keyfiyyətli içməli su ilə təmin olunması problemi 

bəşəriyyətin dayanaqlı inkişaf strategiyasında hakim mövqe təyin olundu. Təbiətin mühafizəsi strategiyasında qeyd edi-

lir ki, planetar miqyasda bəşəriyyətin sağlamlığı istifadə olunan şirin suyun keyfiyyətindən asılıdır. 

 

 

171

Cədvəl 9.11   

Su və qeyri-infeksion xəstəliklər 

 

 

Suyun keyfiyyəti Sağlamlığa təsiri 

1.Tərkibində yüksək 

miqdarda xlorid və sulfat-

lar olan su 

Həzm sisteminin funksiyalarına mən-

fi təsir göstərir. Minerallaşma dərəcəsi 3 

q/l-ə  qədər olduqda hamiləliyin keçməsi-

nə, doğuma, dölə, yeni doğulan uşağa 

mənfi təsir göstərir, qinekoloji xəstəlikləri 

artırır.   

2.Kalsiumun yüksək 

miqdarı 

Böyrəklərdə  və sidik kisəsində daşın 

əmələ gəlməsinə səbəb olur. 

3.Zəif minerallaşmış 

sular (duzun miqdarı 50 

mq/l) 

Su-duz mübadiləsini, mədənin funk-

siyasını pisləşdirir.  

4.Bəzi mikroele-

mentlərin çatışmaması 

(ftor, yod) 

Ftorun defisitliyi və  həddindən artıq 

olması dişlərə mənfi təsir göstərir. Yodun 

defisitliyi endemik zob xəstəliyinə  səbəb 

olur.  

5.Suyun codluğu Mübəhisəli məsələ sayılır. Alimlərin çoxuna 

görə içməli su nə qədər yumşaq olarsa ürək-damar 

xəstəliklərinin ehtimalı artır.  

6.Konsentrasiyada 

(məhlulda) metalların yol 

verilən həddən artıq ol-

ması 

Orqanizmdə metalların toplanması 

artdıqca zəhərlilik effekti tədricən inkişaf 

edir. Qurğuşun orqanizmin əsəb və qan 

sisteminin xəstəliklərinə; kadmium, xrom-

böyrək xəstəlikləri; civə-mərkəzi əsəb sis-

temi, ifrazat və qan-damar sistemi; sink-

hərəkət orqanları(əzələ), mədənin fəaliy-

yətinin pozulması; arsen-böyrək, qara-ci-

yər, ağciyər, ürək-damar sistemi xəstəlik-

lərinə səbəb olur. 

7.Nitratların qatılığı-

nın artması 

Xüsusən uşaqlarda qan xəstəliyi 

(uşaq sianozu) əmələ  gətirir. Bu qanda 

oksigen keçirmə qabiliyyəti olmayan he-

moqlobin formasının (siethemoqlobin) 

peyda olması ilə əlaqədardır.  

 

 

 

172

9.11. Azərbaycan Respublikası  

çaylarının ekoloji problemləri 

 

Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan Respublikasının su resursları az olub həmin regionun 15%-ni 

təşkil edir. Respublikamızın su resursları Gürcüstandan 7,7 – 8,3 dəfə, Ermənistandan isə 3 dəfə azdır. Su ilə tə-

min olunmaq baxımından dünyanın su ilə az təmin olunan regionuna aid olub hər km

2

 əraziyə təxminən 100000 

m

3

, hər adam başına isə ildə 950-1000 m

3 

su düşür. Respublikamızda suyun ümumi ehtiyatı 28,5-30,5 km

3 

 olub 

quraqlıq illərində isə azalaraq 27,0-22,6 km

3

-ə enir (Mahmudov 2003). Su ehtiyatları ərazi üzrə qeyri bərabər 

paylanmışdır. Belə ki, Şəki, Zaqatala, Xaçmaz, Kəlbəcər, Dağlıq Qarabağ, Gədəbəydə belə problem olmadığı 

halda, Qobustan-Abşeron regionunda və suvarma əkinçiliyi inkişaf etmiş Kür-Araz ovalığı rayonlarında həmişə 

su qıtlığı mövcuddur. 

Respublikamızın bütün çayları  Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir, onların sayı 8350-dir. İki çayın uzunluğu 

(Kür və Araz) 500 km-dən artıqdır. 22 çayın uzunluğu 100-500 km, 40 çayınki – 51-100 km, 107 çayınki 26-50 

km, onlardan 5141-i Kürçayı hövzəsinə, 1177-i Araz çayı hövzəsinə aiddir. Biləvasitə  Xəzərə tökülən çaylar 

qolları ilə birlikdə 3218-dir (Mahmudov, 2003), Ümumi çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36 km/km 

2

 təşkil edir.  

Ən sıx çay şəbəkəsi Lənkəran təbii vilayəti üçün səciyyəvi olub 0,84 km/km

2

, ən seyrək çay şəbəkəsi isə 

Abşeron – Qobustan regionunda- 0,20 km/km

2 

təşkil edir. Respublika çaylarının ümumi uzunluğunun cəmi 

33665 km-dir, bütün su mənbələrinə məxsus şirin suların orta illik həcmi 30-31 km

3

-dir, ərazimizdə formalaşan 

suların cəmi 10-11 km

3

 təşkil edir. Göstərilən suların orta hesabla 80-85%-i çaylara məzsusdur (M.Salmanov, 

2002). 

               

 

173

Cədvəl 9.12  

Uzunluğu 100 km-dən artıq olan çaylar 

 

Çaylar Töküldüyü 

yer 

Uzunlu-

ğu, km 

Hövzə-

nin sahə-

si, km

2 

Höv-

zənin 

orta 

hün-

dürlü-

yü 

 

Qonşu ərazilərdən daxil olan çaylar: 

Kür  

Xəzər dənizi 1364 

188000  - 

2768 

Araz Kür 

çayı 1072  102000 

-  3001 

Xram Kür 

220  6340 1530 

2162 

Ağstafa-

çay 

Kür 133 

2586 

1418 

2790 

Qanıx Mingəçevir 

su anb. 

413 16920 

730 

2741 

Qabırrı 

     «---------

» 

389 4840 

610 

2752 

Arpaçay Araz 

126 

2630  1968 2205 

Həkəri Araz 

128  5540  1836 

2812 

Bərgüşad Həkəri  

164 

2970 

2190 

2670 

Samur  

Xəzər dənizi 216 

4430 

- 

3628 

Daxili çaylar 

Əyriçay Qanıx 134 1810 

1168 

3065 

Kürəkçay Kür 

126 

2080 

508  3088 

Tərtərçay Kür 

200 

2150 

1820  3117 

Xaçınçay Kür 

119 

657 

1558  2090 

Qar-qar-

çay 

Ağgöl 115 1490 

1241 

2080 

Türyan-

çay 

Kür 80 1340 

819 

3684 

Göyçay Turiyançay 115 

1770  538  1981 

Girdman-

çay 

Kür 121 

727 

1212 

2900 

Bolqarçay   Mahmud-

çala 

168 2170 

- 1727 

 

 

Birbaşa Xəzərə axan daxili çaylar 

 

Qusarçay Xəzər dənizi 113 

694 

1472  3808 

Qudyal-

çay 

«------» 108  799  1827 

3028 

Sumqayıt «------» 

198 

1751 

791  2028 

Pirsaat «------»  199 2280 

675 

2411 

Viləşçay «------» 

115 

935 

984  1208 

 

9.12. Kür və Araz çaylarının ekoloji problemləri 

Kür və Araz çayları mənbələrini Türkiyə ərazisindən götürərək 5 dövlətin (Türkiyə, İran, Gürcüstan, Ermə-

nistan və Azərbaycan) ərazisindən axır.  

Azərbaycan Respublikasının və ümumiyyətlə  Cənubi Qafqazın bütün təsərrüfatlarında əsas yeri Kür çayı 

və onun qollarının su ehtiyatları (26,9 km

3

)

 

tutur. Bu ümumi  su ehtiyatlarının 87%-ni təşkil edir. Kür hövzəsi-

nin ümumi axım həcminin yalnız 7,3 km

3

 respublikamız daxilində formalaşır. Qalan hissəsi (70%-i) qonşu ölkə-

lərdən tranzit olaraq daxil olur. Türkiyə və İranda hər iki çay dağlıq ərazilərdən keçərək sahillərində iri yaşayış 

məntəqələri, sənaye müəssisələri olmadığı üçün çirklənməyə məruz qalmır. Son yarım əsrə qədər müddətdə apa-

rılan tədqiqatlar (M.Salmanov, 2002) göstərdi ki, Kür, Araz çayları və onların əsas qolları respublikamızdan kə-

narda – Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində çirklənir. Belə ki, Ermənistanın 100%, Gürcüstanın 30% ərazisi, 

 

174

Türkiyənin 31 min, İranın 40 min və Azərbaycanın 37 min km

2 

 sahəsi Kür-Araz hövzəsinə aiddir. Yəni Kür ça-

yına 188 min km

2

, Araza isə 103 min km

2

 ərazidən sənaye, kənd təsərrüfat və məişət çirkabı, müxtəlif tullantılar 

atılır. 

Kür çayı əvvəlcə Gürcüstanın Borjom, Axalbaba, Xaşuri, Qori, Kareli, Kaspi şəhərlərinin və çayın sahilin-

də yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin sənaye müəssisələri və kommunal – məişət tullantıları hesabına sutka-

da 3 mln. m

3

 –ə qədər çirkab suları buraxılır (Ş.Xəlilov, 2000). Daha sonra 40 km məsafədə Tiflis şəhərini kəsib 

keçən Kür çayı daha kəsgin çirklənməyə məruz qalır. 

Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən (1989) Tiflis şəhəri daxilində çay suyunda olan zə-

rərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul olunmuş son həddən (QSh) 20 dəfə, fenol 300 dəfə, neft məhsulları 330 dəfə, 

xrom 600 dəfə, mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə, azot 8 dəfə, mədə-bağırsaq basilləri 238 dəfə, saprofit bakteri-

yaları 300 dəfə artıqdır (Ş.Xəlilov, 2000). 

Ş.B. Xəlilov (2000) qeyd etdiyi kimi Tiflisdə olan 30-dan çox küçənin leysan yağış kollektorları şəhərin bir 

çox sənaye müəssisələrinin («Elektrocihaz», «Dəzgahqayırma», «Baxtrioni», «Kruanisi», «Ekran», Dimitrov 

adına aviasiya, dəri istehsalat birlikləri, avtomobil təmiri, elektrik qaynağı, kənd təsərrüfatı maşınları, cihazqa-

yırma, sabitləşdirmə zavodları, avtomobil parkları, xəstəxanalar və s.) çirkab sularını birbaşa Kürə axıdır. Şəhər 

daxilində Kür çayının qəbul etdiyi kiçik qolların (Xevdzmara, Vere, Digmula, Loçino) çirklənmə dərəcəsi Kü-

rün özündən də çoxdur. Bu çaylar əslində çirkab sularını axıdan kanalizasiya kollektorlarına çevrilmişdir. 

Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln. m

3

 çirkab suları qəbul edən Kür çayı 20 km məsafədən 

sonra Rustavi şəhərində yenidən ciddi çirklənməyə məruz qalır və sutka ərzində yüz min m

3

 –lə sənaye və kom-

munal – məişət tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nəticədə Kürə il ərzində orta hesabla 700 min 

ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor duzları, 12 min ton müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi 

fəal maddələr və s. axıdılırdı. Azot birləşmələrinin çox hissəsi Rustavidə «Azot» istehsalat birliyindən buraxılır-

dı. Bu müəssisədə 1985 və 1987-ci illərdə baş verən qəza nəticəsində Kürə külli miqdarda azot birləşmələri ax-

mış, çayda Şəmkir su anbarına qədər olan məsafədə balıqların kütləvi qırılması baş vermişdir. Nəticədə Kür  ça-

yı respublikamıza son dərəcədə çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli çay kimi daxil olur. İki res-

publikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan Xramçayı Kürə çoxlu çirkab suları gətirir. Gürcustan ərazi-

sində Xram çayına Ermənistanın ən çirkli çayı – Debedçayı qovuşur. Ermənistanın rəngli metallurgiya, kimya 

və yüngül sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və Stepanavan şəhərləri bu çayın hövzəsində yerləşir. Bu 

şəhərlərin sənaye və  məişət tullantıları  təmizlənmədən çaya axıdılır. Kirovakan kimya, Alaverdi metallurgiya 

kombinatlarından və Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab sularının axıdıldığı Debedı çay çirklənmə dərə-

cəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra Ermənistanın üçüncü çayı sayılır. 

M.A.Salmanovun (2002) apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 1976-cı ildən 2001-ci ilə qədər çirklənmiş sular 

Şəmkir Su anbarına kimi Kür çayından öz-özünə təmizləmə prosesləri kəsərsizləşmişdir. Müəllifə  görə Kür ça-

yında mikroflora son 35 ildə mühitə xas olmayan kənar növlərlə əvəz olunmuşdur. Ona görə hazırda saprofit av-

toxton (mühitin özünə məxsus - təbii) bakteriyalar antropogen mənşəli koliform bakteriyalarla əvəz olunmuşdur. 

Respublikamızın  ərazisinə  qədər sahədə Kür çayının çirklənməsi – zəhərlənməsi Gürcüstan və Ermənistanda 

çirkab axınına çevrilən Maşavera, Ağstafaçay, Kazretula, Algeti, Xramçay və b. nəql etdikləri pollyutantlar 

(ümumi çirkləndirici maddələr) hesabına daha da kəsginləşir.  

Ağstafaçayın suyunun zəhərlənməsi nəticəsində suda oksigenin miqdarı 4-5 dəfə azalır, belə suyun istifadə-

si təhlükəlidir. Çayın zəhərlənməsi suda olan mikrofloranın inkişafına da mənfi təsir göstərir. Ermənistan tərə-

findən zəhərlənən Ağstafaçay Qazax rayonunda yaradılan su anbarında cəmləşir və bölgənin kənd-qəsəbələrində 

məişətdə, suvarmada istifadə olunur. Ona görə bu su anbarı  əhalinin sağlamlığı üçün real təhlükə  mənbəyinə 

çevrilmişdir, o, məişətdə istifadə edilməməlidir. 

Dövlət Hidrometeorologiya Komitəsinin çoxillik məlumatına görə Kür çayının çirklənmə indeksi Şıxlı 

kəndində 1.60-2.2, Yenikənd qəsəbəsində 1.97 (mülayim çirklənmə-III qrup), Mingəçevirdə 2.9 (çirklənmiş – 

IV qrup), Yevlax şəhərində 1.82, Pirəzə  kəndində –1.26; Zərdabda – 1.42-2.34, Mollakənddə- 2.14, Surra 

kəndində-2.11-2.44 (mülayim çirklənmə III qrup), Bankə  qəsəbəsində 3.62-3.64 (çirklənmiş – IV qrup) və 

Mayak qəsəbəsində 5.10 (çirkli V qrup) ölçüdə qeydə alınmışdır. Araz çayı sularının çirklənmə indeksi Sədərək 

məntəqəsində 1,82 –2,24 (mülayim çirklənmə III qrup), Culfada 3.32 (çirklənmiş – IV qrup), Saatlıda 3.64-4.93 

(çirklənmiş və çirkli IV-V qrup) təşkil etmişdir. (Cədvəl 9.13)  

Göstərilən Komitənin məlumatına  əsasən (1987-89-cu illər)  Şıxlı  kəndi yaxınlığında çayın sularında 

oksigenə olan biokimyəvi tələbat (OBT

s

) –3.71 mq /l, neft məhsulları 0,15 mq /l,  fenollar 0,03 mq /l,  yəni 

normadan bir neçə  dəfə artıqdır. Heksoxloran kimi pestisidin isə il boyu miqdarı 0,006 mkq /l, -ə  qədərdir. 

Mingəçevir yaxınlığında Kür sularında neft məhsullarının miqdarı 0,18 mq /l, (4SKH-son konsentrasiya həddi), 

fenolların miqdarı isə 0,005-0,01 mq /l-ə qədər olmaqla normadan 5-10 dəfə artıqdır. Heksoxloranın miqdarı isə 

sularda 0,037 mkq /l-ə  qədərdir. Göstərilən  ərazidəki, hidroloji məntəqələrdən götürülmüş su nümunələrində 

bixromat oksidləri 13,5-22,6 mq /l, neft məhsulları 0,03-0,25 mq /l, fenollar 0,003-0,04 mq /l, heksoxloran 

0,005-0,037 mkq /l təşkil etmişdir. Benzol turşuları 2,8 mq /l, yəni normadan 5-6 dəfə artıq olmuşdur. 

Mingəçevir-Əli-Bayramlı  şəhərləri arasında ammonium, nitrit, nitrat, ümumi fosfor kimi biogen mənşəli 

 

175

komponentlərin qalıqlarının miqdarı Kür sularında il boyu ümumi sanitar, sanitar-toksikoloji və balıq 

təsərrüfatları üçün təyin olunmuş normalardan bir neçə dəfə çoxdur.  (Əliyev, Məmmədova 2003). F.Ş.Əliyev 

və M.A.Məmmədovanın (2003) məlumatına görə Kür çayında yerləşən hidroloji məntəqələrindən götürülmüş su 

nümunələrində misin miqdarı toksikoloji normadan 10 dəfədən artıq olmuşdur (misin toksikoloji norması sular 

üçün 1,0 mq /l-dir). Misin daha çox miqdarı Yenikənd (18 mq /l), Mingəçevir (18 mq /l), Yevlax (14 mq /l), 

Zardab (20 mq /l), Salyan (14 mq /l) və Mayak (23 mq /l) məntəqələrində qeydə alınmışdır. (Cədvəl 9.14) 

Bismut, titan və manqan qeyri-üzvi kimyəvi elementlərin miqdarı da Kür sularında həmişə normadan yüksəkdir, 

alüminium, dəmir və silisium Kür sularında daim müşahidə edilsə də miqdarı buraxıla bilən həddən aşağı olur. 

Kür çayı,  Əli –Bayramlı, Salyan, Neftçala şəhərlərindəki yod-brom zavodunun, Bankə  qəsəbəsindəki balıq 

kombinatının və həmin şəhərin kommunal təsərrüfatlarının çirkab suları ilə çirkləndirilir. Bu ərazilərdə Kürün sularında 

bixromat oksidləri, fenollar, neft məhsulları və heksoxloran pestisidinin miqdarı digər məntəqələrlə müqayisədə 1.5-2.0 

dəfə çoxdur. Bankə və Mayak qəsəbələri yaxınlığında Kürdə benzol turşularının miqdarı uyğun olaraq 2.4 və 2.0 mq /l, 

yəni ümumi sanitar normalardan 4-5 dəfə artıqdır. (Cədvəl 9.14) 

Şıxlı  kəndindən Kürün mənsəbinə doğru suyun ümumi minerallıq dərəcəsi (ÜMD) artır. Belə ki, 

Mingəçevir su anbarında suyun ÜMD 0,4-0,6 q/l, Surra kəndi yanında 0,7-0,9 q/l, Araz çayı ilə birləşəndən 

sonra 1,2-1,4 çatır. Bununla paralel sularda sulfat və xlor anionlarının miqdarı da artaraq təyin olunmuş 500 və 

300 mq /l normasından 1.5 dəfədən artıq olmuşdur. (F.Əliyev 2000).

 

 

176

 

Cədvəl 9.13

Azərbaycan ərazisində Kür hövzəsindəki çayların və su anbarları 

sularının çirklənmə indeksi (SÇİ) göstəricilərinə görə 

keyfiyyətlərinin qiymətləndirilməsi  

(Hidrometeorologiya Komitəsinin  

1988-89-cu illərin məlumatlarına görə) 

 

 

Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın müvafiq idarələrinin məlumatına əsasən 2000-ci ildə Kür çayının 

hövzəsinə 468 mln. m

3

 çirkab suları, o cümlədən 237 mln. m

3

 (51%) Gürcüstan, 219 mln. m

3

 (46%) Ermənistan, 

yalnız 12 mln. m

3

 (3%) Azərbaycan tərəfindən atılmışdır (R.Mahmudov, 2003). 

Araz çayında yaranan gərgin ekoloji vəziyyət Kür çayından daha təhlükəlidir. Araz çayı Gümrüdən başla-

yaraq Naxçıvan MR ilə sərhəd əraziyə kimi axınboyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şəhərlərinin məişət və 

sənaye çirkablarını qəbul edir. Bununla yanaşı düşmən ərazisindən Araza qovuşan Gedərçay, Vorotan, Axuryan 

çayları son dərəcə zəhərlənmişdir. Onların sularında demək olar ki, oksigen olmur, turşuluq göstəricisi pH 2,4-ə 

enir, mikroflora 180-200 dəfə azalır, çay sahilləri boyu bitki örtüyü  də məhv olur. 

Ermənistanla Naxçıvan MR arasında (Sədərəklə Surenavan kəndi) Arazın suyunda fenollar 220-1160 dəfə, 

ağır metallar duzları 36-44 dəfə (mis, mlibden və s.), azot-fosfor duzları 26-34 dəfə, xloridlər 28 dəfə, neft mən-

şəli karbohidrogenlər 73-113 dəfə ziyansız qatılıqdan yüksəkdir (Salmanov, 2003). 

 

Cədvəl 9.14

Kür çayı sularında biogen komponentlər və qeyri-üzvi mənşəli 

çirkləndiricilərin maksimal kəmiyyət göstəriciləri  

(Əliyev, Məmmədova, 2003) 

 

 

177

 

Araz çayının sol qolu Razdan suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birinci yeri tutur. Razdan, 

Gürensavan, Abovyan, Yerevan şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları  və çayın sahilində yerləşən 

başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-cı illərdə Razdana buraxılan çirkab sularının 

orta illik miqdarı 210 milyon m

3

 olmuşdur. Yay aylarında Arazda suyun səviyyəsi aşağı düşdüyü dövrdə Razda-

nın çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə «Araz» su qovşağı su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti 

hava şəraitində suyun «çirklənməsi» baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur.   

Arazı  ən çox çirkləndirən çaylardan biri də Oxçuçaydır. Megri, Qacaran, Qafan və  Dəstəkert dağ-mədən 

(metalsaflaşdırma) kombinatlarının  yüz min tonlarla qatı turş suları, ağır metal duzları və başqa tullantıları Ox-

çuçayı hədsiz dərəcədə çirkləndirir. Ayrı-ayrı vaxtlarda suyun tərkibində misin miqdarı BHK-dan 25-50 dəfə, 

fenolların miqdarrı isə mütəmadi olaraq normadan 6-15 dəfə artıq olmuşdur. Alüminium, sink, manqan, titan və 

bismut çirkləndirici elementlərə Oxçuçayda daim rast gəlinir. (Cədvəl 9.15). 

Arazın qolları Gilən, Naxçıvan və Paraqa çaylarının sularında misin (10-11 BHK) və fenolların (2-4 BHK) 

yüksək konsentrasiyası müşahidə olunur. Odur ki, Araz çayının suyu bütün məntəqələrdə (Xudafərin, Culfa, 

Saatlı) çirklənmiş və çirkli kimi qiymətləndirilərək sularda misin və fenolların miqdarı mütəmadi olaraq 10-22 

və 4-14 BHK səviyyəsində qeydə alınır. Manqanın konsentrasiyası 2-4 dəfə normadan artıq müşahidə olunur. 

Culfa və Saatlı məntəqələrində neft məhsullarının miqdarı çay sularında 0,11 və 0,21 mq/l, yəni normadan 2 və 

4 dəfə artıqdır. (Cədvəl 9.17). Son dərəcə çirklənməyə (zəhərlənməyə) məruz qalan bu çayda heç bir canlı yaşa-

mır. Onun suyundan suvarmada istifadə edildiyindən torpaq da zəhərlənmişdir. Oxçuçay qarışandan sonra Ara-

zın zəhərlənməsi Beylaqan – Sabirabada qədər təsirini itirmir. Orta illik su balansı Arazdan 20 dəfə az olan Ox-

çuçay Araza qarışandan sonra, Araz suyunda olan mikroflora 65-80% azalır (Salmanov, 2003). 

Ermənistan AES-nin fəaliyyəti bilavasitə Araz çayı ilə əlaqədardır, hər sutka ərzində Araza 12-16 min m

3

 çirkab 

axıdılır, onun gələcəkdə Araz və onun qolları üçün fəlakətlər törətməsi ehtimalı böyükdür. 

 

178

C

ədv

əl 9.15.