MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Respublika 

ərazisind

ə Kü

r çay

ı hövz

əsinin sular

ında biogen k

omponentl

ər v

ə qeyri-üzvi m

ən

şə

li 

çirkl

əndiricil

ərin maksi

m

al k

əmi

yy

ət 

göst

əricil

əri 

(1987-

198

9-cu ill

ərin m

əlu

m

at

lar

ı)

 

 

179

C

ədv

əl 9.15-in ard

ı 

  

 

Cədvəl 9.17.

Kür çayı sularında üzvi qalıqlar və o cümlədən, çirkləndiricilərin 

maksimal kəmiyyət göstəriciləri  

(Əliyev, Məmmədova, 2003) 

 

 

180

 

Kür boyu yerləşən Yevlax, Zərdab, Sabirabad, Əli-Bayramlı, Salyan, Neftçala və b. yaşayış  məntəqələri 

Kürə ilboyu aramsız çirkab axıdırlar. Ona görə bu sahələrdə Kür sularında sanitar-gigiyenik normalardan on 

min dəfədən yüksək koliform qrupuna aid bakteriyalar aşkar edilmişdir (Salmanov, 2003). Öz ərazisində Kür, 

Araz və onların yüzlərlə qolları amansız çirklənir. Hövzədə yerləşən yaşayış məntəqələrinin heç birində müasir 

bioloji təmizləmə qurğusu yoxdur. 

Antropogen amillərin təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Kür və Araz çayları və onların qollarının su-

yunun kimyəvi tərkibində xeyli dəyişikliklər baş vermişdir. Son 40 il ərzində Salyan şəhəri yanında Kür çayı su-

yunun minerallığı 3 dəfədən çox artaraq 1020 mq/l olmuşdur. Bu dövr ərzində Araz çayının Saatlı məntəqəsində 

suyun minerallaşması 400 mq/l-dən 1300 mq/l-ə qədər artmışdır (Ş.Xəlilov, 2000). 

Əvvəllər çayların suyu hidrokarbonat sinfinə və kalsium qrupuna mənsub olduğu halda, hazırda sulfatlı-natrium-

ludur. Suyun kimyəvi tərkibinin və keyfiyyətinin dəyişməsinin əsas səbəbi Kür-Araz ovalığında suvarılan sahələrdən 

qayıdan suların və kollektor drenaj sularının Kür çayına və onun qollarına daxil olmasıdır. 

Son zamanlar Kür-Araz hövzələri ilə əlaqədar olmayan və birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çaylarda da (Bö-

yük Qafqazın şimal-şərq hissəsi və Lənkəran təbii vilayəti çayları) çirklənmə müşahidə olunur.  

Quba-Xaçmaz bölgəsində yerləşən Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələçay, Qaraçay, Ataçay, Gilgilçay, Lənkə-

ran bölgəsində yerləşən Lənkərançay, Viləşçay və b. çaylar yaşayış  məntəqələri və aqrar-sənaye təsərrüfatları 

tərəfindən aramsız çirklənməyə məruz qalır. 

 

 

X Fəsil 

 

DÜNYA OKEANI VƏ DƏNİZLƏR 

 

Okeanlar Yer səthinin böyük hissəsini tutur. Dünya okeanının böyüklüyünü təsəvvür etmək üçün müqayisə-

li misallar gətirək: Əgər Yer səthi tamamilə düz olsaydı Okean  onu 2700m qalınlığında su təbəqəsi ilə örtmüş 

olardı; planetimizin hər bir sakininə orta hesabla 311 mln. ton su düşür. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Dünya oke-

anı 34 mln. km

2 

sahə tutur, yəni planetimizin səthinin 71%-ni təşkil edir. Quru və dənizlər arasında olan belə 

fərq mühüm qlobal əhəmiyyət kəsb edir və Yerin su və istilik balansına böyük təsir göstərir. Belə ki, Günəş ra-

diasiyasının 10%-ə qədəri okeanın səthi ilə udularaq suyun qızmasına və suyun səth qatları ilə atmosferin aşağı 

qatları arasında istiliyin turbulent mübadiləsinə, qalan 90%-i isə buxarlanmaya sərf olunur. 

 

181

 

Cədvəl 9.17

Respublika ərazisində Kür çayının və qolarının üzvi qalıqlar, o 

cümlədən maksimal kəmiyyət göstəriciləri  

(1987-1989-cu ilərin məlumatı) 

 

 

Okeanın üst zonası (0-200 m dərinliyində) böyük istilik tutumuna malikdir. Bu zona planetin cari iqliminin 

formalaşmasında mühüm rol oynayır. Küləyin suyun üst səthinə  təsiri səth zonasında okean sirkulyasiyasının 

əsas xüsusiyyətini təyin edir. Okeanın sirkulyasiyası enerjisinin ekvator zonasından qütblərə doğru qlobal pay-

lanmasını təmin edir. Okeanın üst zonası iqlim sisteminin mühüm komponenti olub orta illik iqlimin formalaş-

masında, onun ilbəil dəyişməsində və on və yüz illər miqyasında tərəddüdündə aktiv iştirak edir. Okeanın dərin 

zonaları üst zonaya nisbətən coğrafi zonallıq qanununa son dərəcə az, çox vaxt isə qətiyyən tabe deyildir. 

Dünya okeanının dərin (2000-4000 m dərinlikdə) və dib (4000-dən dərin) zonaları onun ümumi həcminin 

64%-ni təşkil edir. Bu zonalarda suyun temperaturu 3

0

C-dən aşağıdır. Dünya okeanının bütün kütləsinin orta 

temperaturu cəmi 4

0

C-yə yaxındır. 

Okean sularının şaquli sirkulyasiyası suyun temperaturunun və duzluluğunun müxtəlifliyi ilə əlaqədar onun 

sıxlıq fərqinin təsiri altında suyun üst qatdan dərin qatlara qarışmasına səbəb olur. Burada qarışan su atmosferin 

təsirindən təcrid olunaraq minillərlə və daha çox müddətdə istilik tutumunu saxlayır. Belə istilik tutumunun çıx-

ması və ya əksinə toplanması iqlimin uzun müddətli dəyişməsində həlledici ola bilər. 

Dünya okeanının aşağı temperaturda olması və onun böyük istilik enerjisi mühüm paleocoğrafi rol oynayır. 

Okeanın dərin qatları yalnız Yer sisteminin çox müddətli istilik tənzimedicisi deyildir. Okeanın dərin qatları ilə 

səthi arasında istilik mübadiləsinin güclənməsi və ya zəifləməsi yəqin ki,Yerin iqliminin ciddi və uzun müddətli 

dəyişməsində mühüm rol oynayır. 

Dünya okeanı həm də maddələrin iri akkumlyatorudur, onun suyunun tərkibində həll olmuş halda 50·10

15

 

ton maddə mövcuddur. Suyun duzluluq dərəcəsi məkanca artsa da kimyəvi tərkibi dəyişmir. 

 

182

Okean özündə asılı maddə halında və canlı formalarda məhlul halında 4·10

12

 ton karbon saxlayır. Quruda, 

canlı orqanizmlərdə, torpaqda və parçalanan üzvi maddələrdə karbonun miqdarı bundan təxminən 20 dəfə azdır. 

 

 

10.1. Okean və dəniz ekosistemləri 

Dünya okeanı Sakit, Hind, Atlantik və Şimal Buzlu okeanlarından ibarətdir.  

Sakit okean. Dənizlərlə birlikdə sahəsi 178,7 mln.km

2

  təşkil edir, orta dərinliyi – 3976 m, maksimum 

dərinliyi – 11022 m-dir (Mariann novu). Mineral resursları neft və qazdan ibarətdir. Dəniz sahəsi krab, suiti, 

yosunlar və mirvaridən təşkil olunmuşdur.  

Sakit okeanda sualtı aləmin çox müxtəlif nümunələri olan dünyada ən iri balıqlara (kit akulası), uçan 

balıqlara, dəniz şirlərinə, kalmarlara burada rast gəlinir.  

Tropik enliklərdə 2000-dən artıq, Uzaq Şərq dənizlərində isə 800-ə qədər balıq növü yaşayır. Dünyada əldə 

edilən balıq və dəniz məhsullarının 50%-indən çoxu bu regionların payına düşür. Sakit okean riflərində yüzlərlə 

mərcan növləri məskunlaşır.  

Turizmin inkişafı,  ətraf mühitin çirklənməsi Sakit okeanın təbii balansını  və ekosistemlərini təhlükə altına 

alır.  

Hind okeanı.  Ərazisi 76,17 mln. km

2

, orta dərinliyi 3711 m, maksimum dərinliyi 7729 m (Zanus novu) 

təşkil edir. Okeanın şimal hissəsinin iqlimi musson tiplidir. Tropik və subtropik enliklərin cənub hissəsində pas-

satlar, mülayim enlikdə böyük gücə malik olan tsiklonlar üstünlük təşkil edir. Suyun səthində temperaturu 20

0

C-

dən yuxarı, cənub hissədə isə 0

0

C-dən aşağıdır.  

Okean sularında heyvanat aləminin müxtəlif nümayəndələri yaşayır, bura mərcanlar, balıqlar (o cümlədən 

akula (ağ akulanın uzunluğu 11 m-ə çatır), kitlər (balinalar), tısbağalar, meduzalar daxildir. Hazırda yallı tim-

sahlar sıradan çıxmaq təhlükəsi altındadır. Balıqçılıq əsasən sahilyanı zonada inkişaf tapmışdır.  

Atlantik okeanı. Atlantik okeanının ərazisi 41,6mln. km

2

, orta dərinliyi 3597 m, ən dərin yeri 8742 m-dir 

(Puerto-Riko novu).  

Atlantik okeanı okeanlar arasında ən cavanı olub adı qədim yunanların itaət etdiyi Atlas allahının şərəfinə 

verilmişdir. Yerin qütblərinin soyuq suyu ilə ekvator rayonlarının isti suyunun qarışması okeanda güclü 

axınların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Okeanın şimal hissəsində Şimal-Passat, Qolfstrim və Şimali-Atlantik isti 

axınları; Labrador və Kanar soyuq axınları. Cənub hissədə isti Cənub passat və Braziyev və soyuq Qərb 

küləkləri və Benqal axını.  

Ən yüksək qabarma (18 m) Fandi körfəzində və Men körfəzinin şimal hissəsində qeydə alınmışdır.  

Ekvator yaxınlığında su səthinin temperaturu 28

0

C olub, uzaq şimalda isə qışda bəzi yerdə su donur.  

Atlantik okeanın suları planktonla zəngin olub kitlər, suitiləri, dəniz quşları və min növlərlə balıqların yemi 

sayılır. Okeanın sularında balıqçılıq inkişaf etmişdir.  Əvvəllər geniş yayılan donqar və digər kit növləri yoxa 

çıxmaq təhlükəsi altındadır.  

Atlantik okeanı zonasından mühüm dəniz və hava yolları keçir.  

Buzlu  Şimal okeanı. Okeanın  ərazisi 14,75 mln. km

2

, orta dərinliyi 1220 m, maksimal dərinliyi 5527 m 

təşkil edir.  

Okeanlar arasında Buzlu Şimal okeanının  şelf sahəsi  ən çox olub dib hissəsi sahəsinin 50,3%-ni tutur. 

Akvatoriyanın 9/10 hissəsi qışda axınlarla üzən buzlaqlardan ibarətdir. Bu zaman ərazi üzərində uzun müddətli 

qütb gecələri müşahidə olunur.  

Norveç və onun qolları olan Şpisbergen və Nordkap isti axınları okeanın bəzi sahələrinin donmamış 

qalmasına imkan yaradır.  

Okeanın səthində qışda temperaturu 1

0

C-yə yaxın, yayda isə 0

0

...5

0

 olur. Okeanın akvatoriyasında çoxlu ada-

lar mövcuddur. Okeanın suları planktonla zəngindir. Buzlarda morjlar, suitilər, ağ ayılar yaşayır. Okeanın cənub 

hissəsində Rusiya sahillərində  Şimal dəniz yolu salınmışdır. Bu yolla yay dövründə buzlaqların köməyi 

vasitəsilə yük daşınır.           

  

10.2. Dünya okeanının əhəmiyyəti 

Bəşəriyyətın həyatında okeanın rolu çoxtərəflidir. Okean mühüm mühit yaradıcı funksiyası daşıyır. Yerin 

radiusu ilə müqayisədə okeanın su təbəqəsi nazik pərdə təşkil etsə  də Yerdə  həyatın mövcudluğunda okeanın 

əhəmiyyəti böyükdür. O, iqlimin və atmosferin qaz tərkibinin formalaşmasında, mineral maddələrin dövranının 

yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Okean və atmosfer arasında istilik mübadiləsi nəticəsində iqlimi və 

havanı təyin edir. 

Qeyri-bioloji resurslar (xammal və energetika). Hazırda Okeanın dərinliklərində yerləşən  müxtəlif mineral xammal 

ehtiyatlarından ən çox neft və qaz böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dəniz dibində olan neft ehtiyatları Yer kürəsindəki neft ehti-

yatının yarısı qədərini təşkil edir. İndi dünyanın bütün kontinental şelflərindən neft çıxarılır, dənizə çıxışı olan 140 dövlət-

dən 100-dən çoxu şelflərdə neft istehsal edir, 2000 –dən artıq neft və qaz  yataqları aşkar edilmiş, onların 700-dən çoxunda 

istehsal başlanmışdır. Dəniz və okanların dibindən hər il 700 mln. ton neft çıxarılır, bu, dünyada istehsal edilən neftin 30%-i 

 

183

qədərdir. Dənizərin dibindən 300 mlrd. m

3

-dan artıq qaz çıxarılır. Xarici mütəxəssislərin məlumatına görə kontinental şelf-

də çıxarılacaq neftin ehtiyatı 80 milrd. ton, qazın həcmi isə 40-50 trln. m

3

 hesablanmışdır. Bu dünya neft ehtiyatının yarısı, 

qaz ehtiyatının isə 

3

2

-ni təşkil edir. Dünya okeanı hədsiz enerji mənbəyidir. Bu enerji qabarma və okean axınları, ləpənin 

dalğası və s. hesab olunur. Alimlərin məlumatına görə Okean dalğalarının enerjiyə çevrilmiş gücü 900 mlrd. kvt-a yaxınla-

şır. Qabarma enerjisinin dünya potensialı isə 1 trln. 200 mln. kvt təşkil edir. Gücü 240 min kVt olan ilk qabarma elektrik 

stansiyası Fransanın Atlantik okeanı sahilində Sen-Malo buxtasında Rans çayının mənsəbində işə salınmışdır. Dalğanın, 

dəniz axınının, suyun səthindəki və dərinliyindəki temperatur fərqindən enerji almaqda istifadə etmək üzrə bir çox layihələr 

hazırlanmışdır. 

Okeanın dibində və suyunda çoxlu miqdarda mineral xammal vardır. Dünya okeanında 1,4 ·10

16 

ton natri-

um, 1,8 · 10

15

 ton maqnezium, 5,6 · 10

14

 ton kalsium, 5,3·10

14

 ton kalium, 20 mlrd. tona qədər uran, 15 milrd. 

ton mis, 0,5 mlrd. ton gümüş, 8-10 mln. ton qızıl həll olunmuşdur. Dəniz suyundakı maqnezium, brom (brom 

ehtiyatının 99%-i okeanda yerləşir) istehsalı artıq mənimsənilmişdir. Dünya okeanında həll olan qızılın miqdarı 

hər adam başına 1 kq-dan artıq olması hesablanmışdır. 

Türkiyə, Çin, Avstraliya, Arktika, ABŞ-ın şelflərində daş kömür tədqiq edilmişdir. Dünyanın kükürd istehsalı-

nın 4%-i okeanın payına düşür. Okean şelflərində fosforitlərin ümumi ehtiyatı 30 mlrd. ton təşkil edir, onun yalnız 

10%-i bir neçə il fosfor gübrəsi istehsalı üçün kifayətdir. 

Şelfdə həmçinin ağır metalların mədənləri vardır, onlar nadir metallar əldə etmək üçün mənbə sayılır. Avstraliyanın 

dəniz mədənləri 90% rutil konsentratı (rutil və ilmenitin tərkibində titan vardır), dünyada çıxarılan sirkonun 60%-ni, mona-

sitanın (torium) 25%-ni verir. Braziliyada 1600 km uzanan sahil, Florida yarımadası (ABŞ), Hindistanın cənub sahilləri, 

Cənubi-Şərqi Asiyanın sualtı mədənləri qalay yataqlarının əsas regionlarıdır. Tərkibində qızıl olan qumların ehtiyatı Alyas-

kada öyrənilmişdir. Namibiyanın şelfində (Afrika)  su altından almaz çıxarılır. 

Okean dibinin səthində iri dəmir-marqans konkresiya yığınları – polimineral mədənləri aşkar edilmişdir, 

burada ayrı-ayrı elementlərin miqdarı onların qurudakı ehtiyatından dəfələrlə çoxdur. 

Dəniz suyunda praktiki olaraq Mendeleyev cədvəlində olan bütün elementlər mövcuddur. Yapon alimləri 

dəniz suyundan uran almaq üçün eksperimental qurğu yaratmışlar. Sikoku adasında yerləşən müəssisədə ildə 36 

min ton dəniz suyu süzgəcdən keçirilir, 1000 ton sudan 3 qram uran alınır. Yaxın illərdə okeandan ildə 1000 ton 

uran əldə etmək planlaşdırılır, bunun üçün 333 mlrd. ton dəniz suyu süzgəcdən keçirilməlidir. Urandan Yaponi-

yada durmadan artan atom elektrik stansiyalarında istifadə olunması planlaşdırılır. 

Qazaxstanda dənizdən şirin su alınır, Şevçenko şəhərində əhali və müəssisələr Xəzərin süzgəcdən keçirilən 

suyundan istifadə edirlər. Hazırda dünyada 1000-dən artıq təmizləyici (şirinləşdirici) qurğudan istifadə edilərək 

sutkada 3 mln. m

3

 su təmizlənir. XXI əsrin əvvəlində 500 mln. m

3

 dəniz suyunun şirinləşdirilməsi planlaşdırılır. 

  

 

Bioloji resurslardan istifadə.  Okeandan istifadənin  ən qədim növü balıqçılıq-balıq ovudur. Hər il dəniz 

vətəkələrindən gələn gəlir 60 milyard dollara yaxındır. Okeanda tutulan balıq çəkicə planetin quru hissəsindən 

əldə edilən qida məhsulunun yalnız 1%-ni təşkil edir. Lakin unutmaq olmaz ki, bəşəriyyətin istifadə etdiyi hey-

van mənşəli zülalın 

4

1

- i okeanın payına düşür. Bəzi ölkələrdə isə (məsələn, Yaponiya, Çin, Myanmı) heyvan 

mənşəli zülalın yarısı dənizdən əldə edilir. Bu ölkələrdə balıqdan çox istifadə olunur. Yaponiyada ildə adam ba-

şına 69 kq, Cənubi Koreyada – 51 kq, Filipində 34 kq balıq istifadə edilir. 

Son on illər ərzində balıq ovu çoxalmışdır. Belə ki, 1950-ci ildə dünyada 22 mln. ton təşkil edirdisə, 1989-

cu ildə bu rəqəm 100 mln. tona çatdırıldı. Balıq ovunun genişlənməsi adam başına istifadəsinin də artmasına sə-

bəb oldu, yəni 1950-ci ildə adam başına 9 kq-dan, 1989-cu ildə 19 kq-a çatdırıldı. İxtioloqların hesablamalarına 

görə balıq biokütləsinin illik artımı 100 mln. ton təşkil edir. Bu, bərpa olunan resurs sayılan balığın il ərzində 

maksimum mümkün olan ölçüsu, yəni balıqçılığın dayanıqlı həddidir. Əgər balıq ovu bu həddi keçərsə təhlükəli 

 

184

nəticələr verə bilər. Belə ki, balıq resursları azalmağa doğru gedir. Proqnozlaşdırmalar göstərir ki, 2030 ilə ba-

lıqdan istifadənin orta statistik göstəricisi adam başına ildə 11 kq-a enəcəkdir.  

Dünyanın müxtəlif akvatoriyalarında balıq ovunun son həddə çatdırılması qiymətli ov balıqlarının – məsə-

lən, Uzaq Şərqdə, ABŞ-ın qərb sahilkənarı regionlarında və Kanadada qızıl balığın, Xəzərdə nərə balığının, Şi-

mali Atlantikada kambala (qalxan balıq), siyənək, treska və paltusun, Perunun sahillərində sardina balığının eh-

tiyatının azalmasına (tükənməsinə) səbəb olur. Deqradasiyaya uğramış balıq sürüləri heç vaxt öz ilk sayına və 

məhsuldarlığına bərpa oluna bilmir. 

Okean balıqçılığından (vətəkələrdən) okean balıqçılıq təsərrüfatına keçilməsi böyük və mürəkkəb problem-

dir. Onun həlli üçün balıq, malyusk və su bitkiləri yetişdirilməsi üçün dəniz fermalarının yaradılmasına başlan-

dı. Bu işdə Yaponiya böyük müvəffəqiyyət əldə etdi, burada yaradılan balıqçılıq təsərrüfatı artıq ildə 500 min 

ton balıq məhsulu verir. ABŞ-da süni yolla 350 min ton malyusk yetişdirilir. 

Yüksək keyfiyyətli zülal məhsulları sayılan digər heyvanların okeanda bioloji kütləsi olduqca böyükdür, la-

kin onların istifadəsinə hələ indi başlanır. İlk növbədə bu baxımdan, bu heyvan kril hesab olunur. Antarktika su-

larında onun ehtiyatı on milyon tonlarladır. Buradan onun qida rejimini pozmadan və sonrakı illərdə ehtiyatını 

azaltmadan ildə 200 mln. ton kril əldə etmək mümkündür, kril qışda və yazda buzlar arasında qalır, yay və payız 

isə böyük ölçülü sürülərlə açıq suda olur. Finval, göy kitlər, qorbaçlar və seyvallar  onunla qidalanaraq ildə 40 

mln. ton kril məhv edirlər.  

Krildən yüksək keyfiyyətli zülal məhsullarının hazırlanması təcrübəsi yaxşı nəticələr vermişdir. Hazırda sa-

tışda krildən hazırlanmış «Krevet yağı», «Koral» pendiri, «Okean» zulal pastası peyda olmuşdur. Polşa, Yaponi-

ya, Almaniya da bu problemə maraq göstərməyə başlamışdır. 

Okeanın bioloji resurslarını qorumaq məqsədilə balıq ovu vətəkələrində, balıqçılıq fermalarında, dövlətlər 

arasında ov kvotası (norması) təyin olunmalıdır.  

Okeandan istifadənin digər istiqamətləri. Bəşəriyyətin keçmişi, bu günü və gələcəyi okean ərazisindən 

nəqliyyat istifadəsi  ilə bağlıdır. Dəniz nəqliyyat fəaliyyəti yüksək dərəcədə dinamikliyi ilə fərqlənir, beynəl-

xalq gəmiçilik ticarətinin yerinə yetirdiyi xidmətin illik həcmi 150 mlrd. dollar təşkil edir. 

Okean və onun sahilləri təbiətdən  rekreasiya  məqsədilə istifadə üçün ən gözəl yerlərdir. Odur ki, dünya 

əhəmiyyətli iri kurortlar okean və dənizlərin sahilində yerləşir. 

Sahilyanı zonada bütün dünyadakı rekreantların yarıya qədəri istirahət edir. 2025-ci ilə onların sayı 2 dəfə 

artması proqnozlaşdırılır. Yalnız Aralıq dənizi sahillərinə 110 mln. turist gəlir. 

Okean həm də elmi əhəmiyyət kəsb edir. Dünya okeanını dərk etməyə (öyrənməyə) və mənimsəməyə can 

atmaqla bəşəriyyət tarixində həmişə kainatı bütövlüklə, planetimiz haqqında isə qismən ətraflı və dərin biliklər 

əldə olunmuşdur. Akademik A.Sidorenko belə hesab edir ki, «Okeanın dibini öyrənməklə biz planetimizin 

təkamülünü daha yaxşı dərk edəcəyik». Okean daxilində bütün okean boyu 80 min km uzunluğunda əzəmətli sı-

ra dağları, okean və qurunun qlobal rifət sistemini aşkar etməklə Yerin tarixi haqqında olan anlayış  dəyişdi. 

Məhz okeanda planetar miqyasda aşkar edilən hadisələri tədqiq etməkYerin mənşəyi və inkişafını dərk etməkdə 

alimlərə kömək edər. Belə ki, «Qlomar Çellencer» xüsusi gəmisinin Okeanda apardığı dərin qazma işləri okean-

ların genişlənməsi, rif zonalarında yer qabığının aralanması  və oradan okean dibinin fasiləsiz «cavanlaşması» 

faktını təsdiq edir.    

 

 

185

10.3. Okean və dənizlərin ekoloji problemləri 

Dünya okeanında insanın təsərrüfat fəaliyyəti müxtəlifdir. Neft daxil olmaqla ən böyük yüklər dənizlərlə 

daşınır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Dünya okeanı balıq və digər bioloji ehtiyatların, həmçinin hələ az istifadə 

olunan mineral xammalın mənbəyidir. Okean həm də insan fəaliyyətinin məhsullarını qəbul edir və onu dəyişdi-

rir. 

Sahilə yaxınlaşdıqca antropogen yük çoxalır. Daxili dənizlər və körfəzlər açıq dənizə nisbətən daha böyük 

antropogen yükün olması ilə fərqlənir. Sahil zonası balıqçılığın çox inkişaf etməsi, müxtəlif böyüklükdə liman 

qurğularının olması, gəmiçiliyin sıxlığı, çox vaxt kənardan gətirilən xammalla işləyən sənaye və energetikanın 

inkişaf etdiyi, daxili kontinent rayonlar arasında nəqliyyat əlaqələrinin olması, əhalinin sıx yerləşməsi və yüksək 

artımı ilə səciyyələnir. 

Dənizlərin vəziyyətinə təsir göstərən insan fəaliyyəti növləri aşağıdakılardır:   

- Dənizlərin hidroloji rejiminin dəyişməsinə ora tökülən çayların hövzəsində insan fəaliyyəti  böyük tə-

sir göstərir. Çay hövzələrində insan fəaliyyəti (əkin sahələrinin artması, suvarma sisteminin qurulması, meşələ-

rin məhv edilməsi, gübrə və pestisidlərdən istifadə, müxtəlif tikililər və s.) çayların hidroloji rejiminə və oradan 

da dənizlərin, xüsusilə qapalı dənizlərin rejiminə təsir göstərir. 

XX əsrin əvvəlində əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq qurudan dənizə axan çay gətirmələrinin antropo-

gen fəaliyyətinə düşən payı qlobal təbii normadan artıq olmuşdur. Hazırda,  əsasən XX əsrin ikinci yarısında 

çaylar  üzərində tikilən bəndlər və suvarma sistemləri gətirmələri, o cümlədən biogen maddələrin axınını saxla-

yır və xeyli azaldır. 

−

 

Sahil zolaqda torpaqların istifadəsi -  Burada əsas çirkləndirici sahələr limanlardır. Bura çirkli sular 

gəmilərdən düşür, şəhər ərazisindən – yaşayış və sənaye sahələrindən axır, çay gətirmələri ilə daxil olur. Liman-

ların akvatoriyası çox vaxt axınla pis yuyular və orada davamlı  çirkli zona yaranır. 

  Sahil zonasında rekreasiya, ərazinin istifadəsində ciddi rəqabətlik hesab olunur. 

−

 

Sahil zonadan dənizə çirkab sularının axıdılması ciddi problem sayılır. Əsas  çirkləndiricilər patogen 

mikroorqanizmlər, üzvi maddələr, biogen elementlərin birləşmələri, sintetik üzvi maddələr, ağır metallar, neft 

məhsulları, çayların çirkli asılı gətirmələri hesab olunur. Çirklənmənin əsas nəticələrindən yoluxucu xəstəliklər, 

sahil sularının evtrofikasiyası, oksigen çatışmazlığı, müxtəlif kimyəvi maddələrin insana və təbiətə toksiki təsi-

rini göstərmək olar. Məsələn, 50-ci illərdə Yaponiyada Manamatı körfəzinin sahillərində Kunsun adasında in-

sanlarda ağır xəstəliklər müşahidə olunur – onların böyrəkləri zədələnmiş, əsəb və qan sistemləri pozulmuşdur. 

Tədqiqatlar göstərdi ki, insanlar körfəzdən tutulan tərkibində çoxlu miqdarda qurğuşun olan balıq və molyusk-

larla qidalanmışlar. Körfəzə qurğuşun birləşmələri sahildə yerləşən kimya zavodlarından daxil olmuşdur (Tisso 

kimya kombinatı).  

Fransa tədqiqatçıları müəyyən etmişlər ki, Atlantik okeanının dibi qurudan gətirilən qurğuşunla sahildən 

160 km məsafədə 1610 m dərinlikdə çirklənməyə məruz qalmışdır. Dib çöküntülərinin üst qatlarında qurğuşu-

nun qatılılığının daha çox olması onun uzun müddətli təbii proseslərin deyil, məhz insan fəaliyyətinin nəticəsi 

olmasını təsdiq edir.  

Çay suları vasitəsi ilə okeana daxil olan patogen mikroorqanizmlər sahil zonası şəraitində asan adaptasiya 

olunaraq orada yaşayır. Bu mikroorqanizmlər dəniz məhsullarında toplanaraq insanların kütləvi xəstəliyə tutul-

masına səbəb olur.  

Dənizləri, xüsusən sahilyanı zonanı çirkab təmizləyən qurğuların və gəmilərin təsərrüfat – məişət çirkabları 

da çirkləndirir. Gəmiçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların miqdarı da artır.  

−