MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

ya prosesi apararaq ammoniumu azot turşusuna çevirir:  

2NH

3

+3O

2

=2HNO

2

+2H

2

O+718.9 coul 

belə oksidləşmə reaksiyası Nitronomonos tipli bakteriyaların köməyilə gedir. 

 

Sonra azot turşusu nitrat turşusuna qədər oksidləşir:  

2HNO

2

+O

2

=2HNO

3

+108.7 coul 

Bu reaksiyada nitrobacterlər iştirak edir. 

Nitrifikasiya prosesindən başqa torpaqda mikroorqanizmlərin təsirilə başqa bir proses denitrifikasiya və ya 

nitratların sərbəst azota qədər reduksiya prosesi gedir. Bu proses iki mərhələdə keçir: əvvəlcə nitratlar nitritlərə 

qədər, sonra isə nitritlər – sərbəst azota qədər bərpa (reduksiya) olunur. 

C

6

H

12

O

6

+4NO

3

=6CO

2

+6H

2

O+2N

2

 

və ya 

3C+4KNO

2

+H

2

O=2KHCO

3

+K

2

CO

3

+2N

2

 

Denitrifikasiya prosesi denitrifikator bakteriyaların təsirilə baş verir. 

Mühüm orqanizmlərdən 1860-cı ildə İ.S.Voronin tərəfindən tapılan hemotroflar – kök bakteriyaları və anae-

rob mikroorqanizmin – klostridiumu göstərmək olar. Hər iki mikroorqanizm növü azotun dövranında fəal iştirak 

edir, odur ki, onların torpaqəmələgəlmədə və torpağın münbitliyində böyük əhəmiyyəti vardır. 

İlk dəfə 1938-ci ildə fransız kimyaçısı Bussenq aşkar etmişdir ki, paxlalı bitkilərdən sonra torpaqda daha çox 

azot toplanır. 

 

208

Aktinomisetlər və ya şüalı göbələklər torpaqda, suda və peyində geniş yayılmışdır. 1qram torpaqda aktino-

misetlər 15…36 milyona, və ya 1 hektarda 500:700 kq-a qədər ola bilər. Aktinomisetlər humusun (çürüntünün) 

əmələ gəlməsində fəal iştirak edir. 

Göbələklər –tipik heterotroflar, yəni hazır üzvü maddələrlə qidalananlar hesab olunur. Göbələyin vegetativ 

gövdəsi mitseli adlanır. Ali göbələklərin mitseliləri çoxhüceyrəli olur. 

Göbələklər torpaqəmələgəlmə prosesində böyük əhəmiyyətə malikdir, onlar mürəkkəb üzvi maddələri mine-

ral birləşmələrə  qədər parçalaya bilir. Göbələklər özündən sonra torpaqda suya davamlı struktur yarada bilən 

çoxlu humus saxlayır.  

Yosunlar. Yuxarıda göstərilən bitki orqanizmlərindən fərqli olaraq yosunlar öz hüceyrələrində xlorofil sax-

layır. Onlar işıq şəraitində mineral birləşmələrdən üzvi maddələr yaratmaq qabiliyyətinə malikdir (fotosintez). 

Yosunlar torpaqda, ən çox torpağın üst qatında hərtərəfli yaranıb. Torpaq səthinin nəmliyi yosunların əmələ 

gəlməsi üçün mühüm şərait sayılır. İşıqda yosunlar karbondan – CO

2

-dən istifadə edir,azotu  isə  mineral  birləş-

mələrdən  mənimsəyir.Torpaqda  yosunlar  süxurların  aşınması  prosesində  fəal  iştirak  edir. Diatom  yosunları  

qrupu  əsasən  alümosilikatları  parçalayır. 

Bəzi  göbələklərlə  birlikdə  yosunlar  da  CO

2

 – dən  istifadə  edərək  üzvi  maddələrin  toplanmasında  işti-

rak  edir. 

Yaşıl, göy-yaşıl və diatom yosunlar mövcuddur. 

Şibyələr. Yerüstü yosunlar olub birgə yaşayan göbələklər qrupudur. Beləliklə, şibyədə iki bitki – göbələk və 

onun üzərində yerləşib birgə yaşayan yosun görünür. Bu iki bitkinin simbiozunda yosunlar bütün yaşıl bitkilər 

kimi üzvi maddələr sintez edir, bu zaman onlar  şibyələrin əldə etdiyi sudan istifadə edir, göbələk isə yosunların 

hüceyrələrindən qismən qida kimi istifadə edir. Şibyələrə həm ağaclarda, həm yerdə, qayalarda, daş üzərində, 

dəmir yzərində, hətta şüşə üzərində rast gəlmək olar. 

Mamırlar şibyə və yosunlardan daha inkişaf etmiş vegetativ və çoxalma üzvlərilə seçilir. Mamırlar yaxşı in-

kişaf etmiş xloroplastı olan avtotrof orqanizimlərdir. Boyları 20…30 sm-dən hündür olmur. Kökləri olmur, 

sübstrata xüsusi tükcüklərlə – rizoidlərlə yapışır. Quş mamırının gövdəsi və xırda yarpaqları olur. Sfaqnum və 

ya torf mamırının da  gövdə və xırda yarpaqları olur, onlar həmçinin çoxlu miqdarda havalı hüceyrələrə də ma-

lik olur.  

Mamırlar və şibyələr yararsız sahələrdə, daşlar üzərində pioner bitki kimi inkişaf edir. Məhv olarkən mamır-

lardan çoxlu üzvi  maddələr qalır, sonralar onların üzərində çiçəkli bitkilərin inkişafına şərait yaranır. Mamır-

lar—bataqlıqlarda və bataqlıq meşələrdə əsas torfəmələgətirən bitki sayılır. 

İbtidailər. Torpaqda yaşayan ibtidailərə qamçılılar, kökayaqlılar və infuzorlar daxildir. İbtidailər – aerobdur-

lar. Üzvi maddələrlə zəngin olan torpaqlarda amyöblər yayılır. İbtidailər mürəkkəb üzvi maddələri daha sadə üz-

vi maddələrə çevirir.  

Heyvanat aləmi. Torpaqda çoxlu miqdarda soxulcanlar, qurdlar, gəmiricilər, qarışqalar və həşəratların sürfə-

ləri yaşayır. Onlar öz həzm yolundan xırdalanmış üzvi maddələri keçirərək torpağı ifrazatları ilə zənginləşdirir 

və torpağın mikro və makrostrukturunun yaranmasına şərait yaradır. Bu canlılar həm də torpağı qarışdırır, xırda-

layır, bununla da torpağın aerasiyası yaxşılaşır və torpaqəmələgəlmə prosesi sürətlənir. 

Torpaq soxulcanları öz orqanizmlərindən il ərzində bir hektara 25 ton torpaq keçirir. Soxulcanların ifrazatları 

azot və fosforla zəngin olub, suyadavamlı aqreqatlar yaradır. Soxulcanlar öz həyat fəaliyyəti nəticəsində torpa-

ğın fiziki xassələrini yaxşılaşdırır (məsaməliyi, susızdırmanı).  

Ali bitkilərin torpaqəmələgəlmədə rolu xüsusilə V.R.Vilyams tərəfindən aşkara çıxarılmışdır. O üzvi maddə-

lər yaradan 3 ali yaşıl bitki formasiyası və 3 mikroorqanizmlər qrupu ayırır. 

1.

 

Ağac formasiyası – anaerob mikroblarının zəif iştirakilə ağac bitkilərinin göbələk orqanizmlərilə birliyi. 

2.

 

Ot çəmən formasiyası – əsasən mezofil çəmən bitkilərinin anaerob və aerob bakteriyalarilə birliyi. 

3.

 

Ot çöl (bozqır) formasiyası – kserofil çöl otlarının aerob bakteriyalarilə birliyi. 

İynəyarpaqlı ağacların iştirakilə ağac bitkilərinin altında podzoləmələgəlmə prosesi gedir və podzol torpaq-

lar yaranır. 

Mezofil çəmən ot bitkiləri altında rütubətli çimli-podzol, çimli-çəmən və çimli torpaqlar yaranır. 

Çöl (kserofil) bitkiləri altında çöl (bozqır) torpaqları (qaratorpaq, şabalıdı torpaq) və səhra torpaqları (boz-

qonur) əmələ gəlir. 

Antropogen amil. (insanın təsərrüfat fəaliyyəti) Antropogen amillər bütün torpaq tiplərinə öz təsirini göstər-

mişdir. Bununla əlaqədar olaraq çox yerdə təbii torpaq tipi qalmamışdır, yeni mədəni torpaqlar yaranmış-

dır: bataqlıqlar qurudulmuş, səhra, çöl torpaqlarında suvarılma tətbiq olunmuş, şoran torpaqların meliorasiyası 

işləri aparılmışdır. Dağ ərazilərdə meşələrin yerində bağlar, üzümlüklər yaradılmış, bəzi yerdə təbii relyef dəyiş-

miş, yamaclar terraslara çevrilmişdir.  

Müasir insan nəinki bioloji, hətta geoloji amil olmuşdur. 

 

 

XII Fəsil 

 

209

TORPAĞIN QORUNMASI VƏ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ 

12.1. Dünyanın torpaq resursları və istifadəsi 

Qurunun sahəsi buzlaqlarla birlikdə 149 mln. km

2

 təşkil edir. Bura həmçinin həyatsız səhralar, su anbarları 

və torpaq örtüyü zəif inkişaf etmiş və ya dağılmış sahələr də daxildir .Bunlardan buzlaqlar 16 mln kv. km, buz-

laqlardan azad olmuş sahələr isə 133 mln. kv.km təşkil edir . Qurunun nisbətən istifadə üçün yararlı olan həssəsi 

95 mln.km

2

 , yaxud onun 64 % - ni tutur. Bu məhdud ehtiyat ərazidə bəşəriyyət yerləşmişdir. 

Yuvarlaqlaşdırılmış rəqəmlərə görə demək olar ki , qurunun 10% - i əkin sahəsi, 20 % - i otlaq , 30% - i me-

şələr və müxtəlif tipli yararsız sahələr 40% təşkil edir. 

Bəzi ədəbiyyatlara əsasən kənd təsərrüfatı sahələri (əkin yeri, otlaq və istifadəyə potensial yararlı – yararsız 

yerlər) qurunun 37% -ni , onun isə 1/3 – ni əkin sahələri tutur. 

Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə istifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa 

olan tələbatın artımı ilə  əlaqədar  əkin sahəsinin artmasıdır. 12.1 saylı  cədvəldən göründüyü kimi dünyada 

torpaqların  sahəsi hər bir iri rayon daxilində çox az dəyişmiş, meşələrin sahəsi isə azalmışdır. 

Cədvəl 12.1. 

 

Təbii zonanın xüsusiyyətindən asılı olaraq əkin sahəsinin artması ya meşələrin yox edilib şumlanması , ya-

xud da bozqır , preriy , savanna və başqa meşəsiz landşaftların əkin sahəsinə çevrilməsi hesabına olmuşdur. 

Qeyd etmək lazımdır ki , bu və ya digər torpaq sinfinin sahəsinin dəyişməsi mürəkkəb proses olub bir çox tə-

bii və antropogen faktorlardan asılıdır. Belə ki, şumlanmış ərazinin bir hissəsi sonralar kol , meşə və otla örtülə 

bilər. 

Bununla yanaşı torpaq sahələrinin yerdəyişməsi də müşahidə olunur. Dünya əhalisinin artması insanların 

yerləşməsi və onların xidmət sahələri ilə təmin olunması , məsələn , zibilxanalar və onların işlənməsi yerləri , 

yollar , avtomobil dayanacaqları , kollektiv nəqliyyat yerləri və s – nin sahələrinin artırılması lazım gəlir.Bir 

qayda olaraq şəhər kateqoriyası üçün yaşayış məntəqələri salmaq daha əlverişli olan ən yaxşı kənd təsərrüfatı 

sahələri, o cümlədən əkin yerləri ayrılır .  

Hazırda dünyada əkin sahələri 15 mln.kv.km təşkil edir, son 20 ildə demək olar ki , onun artımı dayanmışdır. 

Bu əkinçilik üçün yararlı sahələrin demək olar ki, qurtarması ilə bağlıdır. Dünyada hər adam başına düşən əkin 

sahəsi azalmağa doğru gedir. Belə ki , 1700 – 1950 – ci illərdə adam başınıa 0,41 – 0,48 ha əkin sahəsi düşürdü .  

 

210

Şəkil 12.1.Planetin torpaq fondu (sahə mln.kv.km-la, sağ tərəfdə 

həmin torpaq kateqoriyaları, qurunun ümumi sahəsinə nisbətən %-

lə) (Reymers, 1990) 

 

 

211

Şimali  Amerikada  və  Şərqi  Rusiyada  və  Qazaxıstanda  yeni  kənd  təsərrüfatı  sahələrinin ( xam  torpaq-

ların ) istifadəyə  verilməsilə  əlaqədar  uzun  illər  bu  rəqəm  stabil  qalmışdır.    

Lakin XX əsrin ikinci  yarısında  əhali artımı ilə əlaqədar adambaşına  düşən  əkin  sahəsi 1980-cı  ildə  0,34 

ha, 1990-cı  ildə  isə 0,29  ha-ra  qədər  azaldı.  Əkin  sahəsinin  çoxalmaması ,  əhalinin  isə  artımı  şəraitində  

bu  göstərici  sonrakı  illərdə  də  azalmaqda  davam  edir. 

Cənubi  Amerika  və  Afrikada  rütubətli  ekvatorial  zonada  geniş  massivlər  əkinçilikdə  istifadə  olunmur.   

Bu  zonada  hələ  ki,  əkinçiliyin  dayanıqlı  ekoloji  metodları  tapılmayıb.  Əlbət ki,  rütubətli  ekvatorial  meşə-

lərin  əkin  sahəsinə  çevrilməsini  düzgün  hesab  etmək  olmaz.  Çünki  bu  qlobal  ekoloji  tarazlığın  pozulma-

sına  gətirib  çıxarar.  

Ərzağa  olan  tələbatın  durmadan  artması  və  dünya  iqtisadiyyatının  genişlənməkdə  davam  etməsi  tor-

paq  resurslarının  istifadəsinin  və  onun  vəziyyətinin  strategiyasına  ciddi  təsir  göstərir.   Əgər  istehsala yeni 

torpaq  sahələri  cəlb  etməklə  ərzağa  olan  tələbatı  ödəmək  mümkün  deyilsə,  onda  yalnız  başqa  yol,  yəni  

kənd  təsərrüfatının  səmərələşdirilməsi yolu  ilə  torpağın  münbitliyinin  artırılması  lazımdır.  Lakin  bu  yol  

ekosfer  üçün,  o  cümlədən  həyatın  əsası  sayılan  pedosferin  dayanıqlı  mövcudluğuna  ciddi  təhlükə  yara-

dır.  Belə  təhlükə  kənd  təsərrüfatı  fəaliyyətində  artıq  müxtəlif  cür  real  olaraq  özünü  göstərir.   Kənd  tə-

sərrüfatının  sonrakı  səməriləşdirilməsində  bu  təhlükə  daha  da  güclənə  bilər. 

 

12.2. Su və külək eroziyası 

 

Torpaq  eroziyası  təbii  geomorfoloji  proses  olub  yer  relyefinin  əmələ  gəlməsində  böyük  rol  oynayır.  

Təbii  su  eroziyası adətən torpağın  bütöv bitki  örtüyü  ilə  mühafizə  olunduğu  landşaft  zonalarında müşahi-

də olunur. Dünyada  torpağın  təbii  su  eroziyasının  yayılması  coğrafi  zonallıq  qanununa  tabedir.  

Təbii külək  eroziyası  əsasən  arid  zonalarda ( yarımsəhra  və  səhra )  baş  verir .Təbii  eroziya  prosesi  

zəif  getdiyi  üçün  müşahidə  olunmur, belə  ərazilərdə  torpaqəmələgəlmə  prosesi  nəticəsində  torpaq  bərpa  

olunur. 

Eroziya  prosesinin  əmələ  gəlməsinin  və  inkişafının  əsas  səbəbi  kənd  təsərrüfatı  hesab  olunur. İnsanın  

təsərrüfat  fəaliyətilə  əlaqədar  olaraq  yamacların  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  altında  istifadə  olunması , otlaq  

və  örüşlərin  intensiv  otarılması , meşələrin  məhv  edilməsi , torpağın  yamac  boyu  şumlanması  eroziya  pro-

sesinin  güclənməsinə  səbəb  olur. 

Eroziya  prosesi  dedikdə  torpağın  üst  münbit  qatının  yağış  və  qar  suları  vasitəsilə  yuyulub  aparılması 

, həmçinin  külək  tərəfindən  sovrulub  dağılması  başa  düşülür. Deməli  torpaq  eroziyasının  əsas  iki  tipi  ay-

rılır – su  və  külək  eroziyası . Su  eroziyası  da  öz  növbəsində  səthi  və xətti (yarğan) eroziyasına  bölünür. 

 

Şəkil 12.2. 

 

Yamaclarda səthi eroziya prosesinin inkişafı nəticəsində torpağın münbitliyi aşağı düşür, kənd təsərrüfatı bit-

kilərinin məhsuldarlığı azalır . Məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür. Eroziya prosesi zamanı bəzən torpağın şum qatı 

tamamilə yuyulub aparılır. 

Torpaq  eroziyası zamanı torpaqda azot, fosfor və kaliumun mənimsənilən formaları,  bir çox mikroelement-

lər ( yod,  mis,  sink,  kobalt,  marqans,  nikel,  molibden ) də azalır. Bununla da həm məhsuldarlıq, həm də kənd 

təsərrüfatı məhsulunun keyfiyyəti aşağı düşür. 

Eroziya zamanı yağmurların çox hissəsi yamaclardan axıb getdiyindən,  həm də eroziyaya uğramış torpaqla-

rın fiziki xassələri pisləşdiyindən torpaq səthindən buxarlanmaya və transpirasiyaya çox su sərf olunur,  bununla 

da torpaqda quraqlıq yaranır.Çox vaxt eroziya gedən rayonlarda baş verən quraqlığı «eroziya quraqlığı» adlan-

dırırlar . 

 

212

Eroziya prosesi intensiv getdikdə şırımlar, yarğanlar əmələ gələrək kənd təsərrüfat sahələrini əlverişsiz hala 

salır, torpağa qulluq işləri çətinləşir . 

ABŞ – da son 200 il ərzində torpaq örtüyünün 1/3 hissəsi yuyularaq təbii məhsuldarlıq 10 – 15 % aşağı düş-

müşdür. ABŞ - da əkin sahələrinin yarısının eroziyaya qarşı tədbirlərə ehtiyacı vardır. 

Torpağın  eroziyaya qarşı davamlılığı torpaqda olan humusun və karbo-

natların miqdarından, uducu kompleksdəki kationların konsentrasiyasın-

dan, torpağın mexaniki və aqreqat xassələrindən asılıdır. 

Ədəbiyyat məlumatlarına görə  hər il tarlalardan 90 milyon ton torpaq 

yuyulub aparılır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, dünyanın çaylarının sülb 

axını ildə 22milyard ton təşkil edir. Hazırki dövrdə torpağın eroziyası əkin-

çilikdən qabaqkı vaxta nisbətən təxminən 5 dəfə intensiv gedir. Yuyulmuş 

topaqlarda olan fosforun miqdarı dünyada il ərzində istehsal olunan fosfor 

kübrəsindən çoxluq təşkil edir.  

Rütubətli ekvator zonasında əkinçilik dövrünə nisbətən eroziya prosesi 

8 dəfə artmışdır .Meşələrin yox edilməsi və əkin sahələrinin artırılması ilə 

əlaqədər burada eroziyanın intensivliyi artmaqda davam edir. 

Eroziya  prosesinin  ən  çox  inkişafı  kifayət  qədər  yağmurlar  düşən  

mülayim  qurşaqda  müşahidə  olunur.Burada  əkinçilik  dövrünün  başlan-

ğıcına  nisbətən  torpaq  eroziyası  33  dəfə  artmışdır. 

Alimlərin  hesablamalarına  görə  1  sm  qalınlığında  münbit  topağın  

yaranması  üçün  300  il  tələb  olunur. Eroziya  prosesi  nəticəsində  bəşə-

riyyət  min  illərlə  yaranan  neçə  santimetrlərlə  münbit  torpaq  qatını  qı-

sa  bir  müddət  ərzində  itirir. 

Bütün  dünyada  torpağın  eroziyası  böyük  bədbəxt  hadisə  hesab olunur. Onun qarşısının alınması  üçün  

müxtəlif  tədbirlər  həyata  keçirilsə  də  istənilən  nəticə əldə  edilmir. Lakin  eroziya  prosesinin qabaqcadan  

qarşısının alınması  onunla  mübarizə  aparmaqdan  və  törətdiyi  nəticələri  aradan  qaldırmaqdan  asandır. 

 

12.3. Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri 

Respublikamızın bütün təbii zonalarında torpaq eroziyasının yayılması  və intensivliyinin öyrənilməsi üzrə 

geniş  tədqiqat işləri K.Ə.Ələkbərov (1961), X.M.Mustafayev (1975) və bir çox başqaları  tərəfindən 

aparılmışdır. K.Ə.Ələkbərov torpaq eroziyası üzrə aparılmış tədqiqatların nəticələrini cəmləşdirərək Azərbaycan 

Respublikasının torpaq eroziyası xəritəsini tərtib etmişdir.  

 

Azərbaycanda Eroziya prosesinin əmələ  gəlməsinə  və inkişafına təbii-tarixi amillərdən – relyef, iqlim, 

ərazinin geoloji-geomorfoloji quruluşu, torpaqəmələgətirən süxurların kimyəvi tərkibi, torpaq-bitki örtüyü də 

ciddi təsir göstərir.  

Eroziya prosesinin əmələ  gəlməsində  ərazinin relyefi böyük rol oynayır.  Ərazinin relyefi eroziyanın 

şiddətlənməsinə təsir göstərərək özü də eroziyanın təsirindən tədricən dəyişir. Məsələn, hazırda təsadüf etdiyi-

miz relyef və onun müxtəlif formaları – qobular, dərələr suyun dağıdıcı qüvvəsinin təsirindən torpaqların 

tədricən yuyulması nəticəsində əmələ gəlmişdir.  

Eroziyanın  şiddətli getməsinə yamacların meylliyi, uzunluğu, forması böyük təsir göstərir. Araşdırmalar 

(X.Mustafayev, 1974, 1975) göstərir ki, yamacın meylliyi 3

0

-dən 2

0

-ə azaldıqda hər hektar sahədən torpağın 

yuyulması 6-19 m

3

-dən 12 m

3

-ə qədər azalır.  

Eroziya prosesinin şiddətlənməsinə yamacın forması da təsir göstərir. Belə ki, qabarıq formalı yamaclarda 

səthi su axınının sürəti artdığı üçün eroziya prosesi şiddətli şəkildə, çökək formalı yamaclarda isə nisbətən zəif 

gedir. Düz yamaclarda eroziyanın intensivliyi sahənin meylliyindən asılı olaraq dəyişir.  

Eroziya prosesinin, xüsusən səthi eroziyanın şiddətli getməsində eroziya bazisinin dərinliyi, sahənin qobu 

və ya yarğan  şəbəkəsi ilə parçalanması  əsas səbəb kimi çıxış edir. Eroziya bazisi dedikdə, səthi su axınının 

dağıdıcı qüvvəsini itirdiyi və ondan aşağıda yerin səthini dağıda bilmədiyi səth, yaxud səviyyə nəzərdə tutulur. 

Okeanın, dənizlərin səviyyəsi  əsas, mütləq və ya ümumi eroziya bazisi adlanaraq daimi bir yüksəklik kimi 

qəbul olunur. Ümumi eroziya bazisindən əlavə hər bir çayın hövzəsində yerli və ya məhəlli eroziya bazisi də 

olur. Qobu və yarğan üçün məhəlli eroziya bazisi çayın həmin yerdəki səviyyəsi götürülə bilər. Məhəlli eroziya 

bazisi müvəqqəti xarakter daşıyır. Onun səviyyəsi vaxt keçdikcə eroziya və akumulyasiya prosesinin inkişafı 

nəticəsində dəyişə bilər. Bitki örtüyü seyrək və ya çılpaq olan sahələrdə məhəlli eroziya bazisi nə qədər dərin 

olarsa, yamaclardan axan suların dağıdıcı qüvvəsi də bir o qədər şiddətli olar və eroziya prosesi intensiv şəkildə 

gedər.  

Azərbaycanın düzənlik hissəsində məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi 10-100, yüksək dağlıq zonasında isə 

1000-1500 m-dək ola bilər. Sahədə  məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi eroziya prosesinə böyük təsir göstərir. 

Respublikada məhəlli eroziya bazisinin dərinlik xəritəsi ilk dəfə K.Ə.Ələkbərov (1961) tərəfindən tərtib 

 

 

Шякил 12.3. Дцнйада 

торпагларын деграда-

сийа дяряъясиня эюря 

й

 

213

edilmişdir. Onun tədqiqatı göstərir ki, Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq hissəsində  məhəlli eroziya bazisinin 

dərinliyi 800-1600 m, bəzi yerlərdə isə daha çox olur. Məhz buna görə də burada eroziya prosesi şiddətli şəkildə 

gedir.  

Eroziya bazisinin dərinliyi Talışın dağlıq hissəsində 600-1000 m, Kür-Araz ovalığında, Talışın Xəzər sahili, 

Naxçıvanın Araz sahili düzənliyində və Abşeron yarımadasında 50 m təşkil edir. Talaçay, Muxaxçay, Kişçay, 

Kürmükçay, Şəmkirçay və başqa çay hövzələrində eroziya bazisi dərin olan yerlərdə səthi eroziya şiddətli gedir 

və yamacların qobu şəbəkəsi ilə parçalanması müşahidə edilir. Məhəlli eroziya bazisinin aşağı düşməsi 

nəticəsində yamacların meylliyi artır və  təzə qobuların  əmələ  gəlməsi ilə yanaşı olaraq sönmüş qobuların 

təzədən genişlənməsi başlayır. Məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi ilə yanaşı olaraq səthi eroziyanın  şiddətli 

şəkildə getməsinə sahənin qobu və ya yarğan şəbəkəsi ilə parçalanması da böyük təsir göstərir. Bu, onunla izah 

edilir ki, ərazi qobu şəbəkəsi ilə parçalanmış olduqda səthi su axınının əmələ gəlməsinə şərait yaranır və bunun-

la əlaqədar olaraq torpaq tədricən yuyulur, münbitliyi azalır (F.Ə.Hacıyev, 1974).  

Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə sahənin geoloji quruluşu, torpaqların, süxurların mexaniki, mineroloji, 

kimyəvi tərkibi də böyük təsir göstərir. Yuxarıda göstərilənlərdən asılı olaraq torpağın su-fiziki xassələri, 

xüsusən su sızdırması  və sututumu dəyişir. Bununla yanaşı, torpağın kimyəvi tərkibi ana süxurun mineroloji, 

kimyəvi tərkibindən asılı olaraq dəyişir. Ana süxurun su-fiziki xassələri eroziya prosesinin şiddətli getməsinə və 

sürüşmələrin əmələ gəlməsinə ciddi təsir göstərir. Torpaq qatı altında su keçirməyən gilli süxurlar olduqda ero-

ziya şiddətli gedir və sürüşmə hadisəsi müşahidə edilir. Bunun əksinə, allüvial çöküntülər olan sahələrdə düşən 

yağıntılar tədricən torpağa hopur və sürüşmə prosesi baş vermir.  

Sərt süxurlar yayılmış sahələrdə qobu eroziyası zəif gedir. Bunun əksinə, aşınma prosesinə asanlıqla məruz 

qalan III dövrə aid duzlu və gipsli süxurlar yuyulma prosesinə tez düçar olur. Böyük Qafqazın ön hissəsində 

olan Qobustan, Ceyrançöl və III dövrə aid olan Bozdağın cənub yamaclarında asanlıqla yuyulan süxurların 

olması burada səthi və qobu eroziyasının geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.  

Eroziya prosesinin inkişafına iqlimin də böyük təsiri vardır. Ümumiyyətlə, iqlimin, xüsusən atmosfer 

çöküntülərinin  torpaqəmələgəlmə prosesində rolu böyükdür. Quruya düşən yağıntının bir hissəsi buxarlanıb 

yenidən atmosferə qayıdır, qismən yerin səthi ilə axır, qismən də torpağa hopur. Yerin səthi ilə axıb gedən at-

mosfer çöküntüləri özləri ilə  aşınma məhsullarını aparır və bu zaman onları müəyyən dərəcədə  şorlaşdırır. 

Süxurların iri hissəsi adətən xeyli uzaqlara aparılır və suyun sürəti azalan kimi, bu süxurlar öz ağırlığı sayəsində 

dibə çökür və nəticədə daş, qum yığınları əmələ gəlir.  

Eroziya prosesinin əmələ  gəlməsi yağıntılar ilə  sıx  əlaqədardır. Belə ki, torpağı dağıdıb özü ilə aparan 

suyun miqdarı düşən yağıntıların miqdarından və formasından asılıdır. Respublikanın dağlıq hissəsində 

müşahidə edilən leysan yağışlarının intensivliyi, ümumiyyətlə, çox (dəqiqədə 10 mm-dən artıq) olur və bunun 

da nəticəsində sel hadisələri baş verir. Azərbaycanda şiddətli leysanlar Lənkəran zonasında və Böyük Qafqazın 

cənub yamacında müşahidə edilir. Ə.C.Əyyubovun (1962) məlumatına görə Böyük Qafqazın cənub yamacında 

bir gündə 50-60 mm miqdarda düşən leysanlar hər il və 80-100 mm miqdarda düşən leysanlar isə 20 ildə bir 

dəfə müşahidə edilir. Bu leysanlar çılpaq yamaclarda eroziya prosesinin şiddətli getməsinə və sel hadisələrinin 

baş verməsinə səbəb olur.  

Səthi su axınının  əmələ  gəlməsinə  və onun miqdarına torpağın su sızdırması böyük təsir göstərir. Su 

sızdırması yaxşı olan sahələrdə yağıntılar torpağa hopur və səthi su axınının əmələ gəlməsi müşahidə edilmir. 

Yüngül gillicəli, qumsal torpaqların su sızdırması yaxşı olduğu üçün eroziya prosesi zəif gedir. Bunun əksinə, 

ağır gillicəli torpaqlarda bitki örtüyü olmadıqda eroziya şiddətli gedir.  

Strukturlu torpaqlara atmosfer çöküntüləri düşdükdə dərhal torpağa hopur və gec buxarlanır, onun su tutumu 

yüksək, su, hava və istilik rejimləri  əlverişli olur. Strukturlu torpaqlarda aqreqat daxilində kapilyar və 

aqreqatlararası qeyri-kapilyar məsamələr vardır. Bu torpaqlarda mikrobioloji proseslər əlverişli şəraitdə gedir və 

bitkilərin kökləri həm üfiqi, həm də şaquli istiqamətdə inkişaf edərək torpaq hissəciklərini bağlayır və pozulub 

dalığmaqdan qoruyur. 

Azərbaycanın elmi – tədqiqat institutları və layihə təşkilatlarının məlumatlarına əsasən Respublika ərazisinin 

36,4% - i müxtəlif dərəcədə eroziya prosesinə məruz qalıb. Onun 14,1% - i zəif, 10,7% - i orta və 11,6% - i şid-

dətli dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır. 

Respublikamızın ayrı – ayrı rayonlarında təbii şəraitdən və insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq ero-

ziya prosesi müxtəlif formada və müxtəlif dərəcədə inkişaf edib.Belə ki, Mil – Qarabağ zonasında  ərazinin 

30,8% - i, Quba – Xamaz zonasında 48,2% - i, Abşeronda 40,3% - i, Naxçıvan MR – da 70,7 % - i, DQMV – də 

59,3% - i, Şirvanda 27,7 % - i, Şəki – Zaqatala zonasında 55,7% - i eroziyaya məruz qalıb. Düzən rayonlarında 

isə eroziya prosesi olduqca zəif gedir. 

Eroziya hadisəsi su eroziyası və külək eroziyası şəkilində baş verir.Dağlıq şəraitində yamaclarda əsasən su 

eroziyası daha geniş yayılıb.Burada eroziya prosesinin güclü getməsinin əsas səbəbləri dik yamaclarda meşələ-

rin qırılması və eroziyaya qarşı aqrotexniki tədbirləri həyata keçirmədən yamacların şumlanması, dağ – çəmən 

zonasında isə çim qatının dağıdılmasıdır. Belə sahələrdə yağmur suları torpağa hopa bilməyindən səthi su axımı 

əmələ gətirir və torpağı yuyub aparır, bir çox hallarda isə qobu və yarğanların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu 

 

214

isə çay hövzələrində su rejiminin pozulması və sellərin baş verməsinə gətirib çıxarır. Bu cür arzu olunmayan ha-

la demək olar ki, ölkənin dağ rayonlarında rastlaşırıq . Böyük Qafqaz dağlarının şərq qurtaracağında axan çayla-

rın hövzələrində meşələrin yaxşı mühafizə olunmaması ilə əlaqədar olaraq eroziya prosesi daha intensiv gedir. 

Məsələn, Şamaxı rayonunda Qozluçay hövzəsində dağlar alçaq olub alp və subalp çəmənləri olmadığından hər 

il qoyun fermaları və qaramal meşə zonasında yerləşdirilir. Mal – qara burada otla birlikdə meşəaltı kolları və 

meşənin gələgək nəsli sayılan cavan ağacları və cücürtiləri tələf edir.Bununla da meşənin şərq sərhədində onun 

son qalıqları get – gedə sıradan çıxır.Bunun nəticəsində torpaq qatı dağılır, yarğanlar əmələ gəlir, çox yerdə sü-

rüşmələr baş verir. Odur ki,  son illər Qozluçay hövzəsində yağışlar zamanı dəhşətli sellər axır. Meşəsi az olan 

Şin,Kiş,Girdiman və Pirsaat çaylarında da dağıdıcı sellər müşahidə olunur.Qatex,Mazım və Balakən çaylarının 

hövzələrinin çox hissəsi Zaqatala dövlət qoruğunda yerləşdiyi üçün orada meşələr və subalp, alp çəmənləri yax-

şı mühafizə olunur. Buna görə də bu ərazidə eroziya prosesi zəif gedir, sel hadisələri az olur. Bu çayların su reji-

mi normal olur, suları isə həmişə şəffaf axır. Digər bir misal. Qax rayonu Sarıbaş kəndinin əhalisi meşənin əhə-

miyyətini yaxşı başa düşərək kəndə bitişik ərazidə olan qocaman palıd ağaclığını göz bəbəyi kimi qoruyur. Bu-

nun nəticəsində kənd sel hadisəsindən mühafizə edilir və meşə bərpa olunaraq öz keçmiş sərhədinə doğru irəli-

ləyir. 

Respublikamızın  bir çox subalp və alp yay otlaqlarında mal – qaranın sistemsiz və normadan artıq otarılması 

nəticəsində dağ – çəmən torpaqları başdan – başa eroziyaya məruz qalıb, ərazinin çoxu daşlı – qayalı sahələrə 

çevrilib. Bununla əlaqədar olaraq çəmənlərin məhsuldarlığı aşağı düşüb və ya otlaqlar tamamilə sıradan çıxıb. 

Belə sahələrə Qəbələ, İsmayıllı, Şamaxı, Quba, Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər və Laçın dağlarında daha çox rast 

gəlmək olar. 

Respublikamızın torpaq örtüyünə külək eroziyası da böyük ziyan vurur. Bu növ eroziya prosesi əsasən Abşe-

ron yarımadasında, Qobustanda, Xaçmaz – Dəvəçi, Giləzi – Qaradağ – Ələt dəniz sahillərində, Ceyrançöl, Mu-

ğan və Mil çöllərində geniş yayılıb.Bu ərazilərdə külək eroziyası təsərrüfat sahələrinə hər il külli miqdarda zərər 

yetirir. Nəticədə torpaq qatı qida maddələrindən məhrum olub münbitliyini itirir, məhsuldarlığı dəfələrlə aşağı 

düşür və ya tamamilə istifadədən çıxır.Alimlərin hesablamaları göstərir ki, 2,5 sm qalınlığında sovrulmuş torpaq 

qatı hər hektarda 1,5 tona qədər çürüntü, 450 – 1000 kq. azot, 100 – 200 kq. fosfor, 3,5 tona yaxın kalium aparı-

lır. Bununla yanaşı külək eroziyası  nəticəsində bağlar, bostanlar, arxlar, şose və  dəmir yolları, tikintilər qum 

basqınlarından çox ziyan çəkir. 

Bütövlükdə Azərbaycan ərazisini eroziya proseslərinin xarakterinə, növünə və intensivliyinə görə 9 coğrafi 

ərazi tipinə bölmək mümkündür (X.M.Mustafayev, 1974):