MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

3.6. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu 

Növün çoxalma xüsusiyyətlərindən asılı olaraq populyasiyanın üzvləri bir və ya müxtəlif generasiyaya 

mənsub ola bilər. Bir generasiyada olduqda bütün fərdlər yaşa görə yaxın olur və  həyat tsiklinin növbəti 

mərhələləri təxminən eyni vaxtda keçir. Qeyri sürülü çəyirtkələrin çox növlərinin çoxalması yumurtalardan ilkin 

yaşlı sürfələr peyda olur. Sürfələrin nəsilverməsi mikroiqlim və digər şəraitlərin təsirindən bir qədər ləngiyir, lakin 

bütövlükdə kifayət qədər birgə keçir. Bu vaxt populyasiya yalnız ayrı-ayrı  fərdlərin bir bərabərdə inkişaf 

 

52

etməməsilə  əlaqədar populyasiyada eyni vaxtda yanaşı yaşların sürfələrinə  də rast gəlinə bilər, lakin bütün 

populyasiya tədricən imaginal vəziyyətə keçir və yayın sonunda yalnız yaşlı yarımyetişmiş formalardan ibarət 

olur.  

Eyni vaxtda yaşayan müxtəlif generasiyalı növləri iki qrupa bölmək olar: həyatında bir dəfə  və  dəfələrlə 

artan.  

May böcəyinin dişiləri yazda yumurta qoyduqdan sonra tezliklə məhv olur. Sürfələr torpaqda inkişaf edir və 

dördüncü ilində puplaşır. Populyasiyada eyni vaxtda dörd generasiyanın nümayəndələri iştirak edir, onların hər 

biri özündən əvvəlkindən sonrakı ili peyda olur. İlbəil bir generasiya özünün həyat tsiklini başa vurur və yenisi 

gəlir. Belə populyasiyada yaş qrupları dəqiq fasilələrlə ayrılır.  

Təkrar çoxalan növlərin populyasiyalarının yaş strukturu daha da mürəkkəbdir. Bu zaman iki kənar 

vəziyyət mümkündür: 1) yaşlı  vəziyyətdə  həyat uzun sürmür  və 2) yaşlı  fərdlər uzun yaşayaraq dəfələrlə 

çoxalır. Birinci halda hər il populyasiyanın böyük hissəsi  əvəz olunur. Onun sayı sabit deyil və növbəti 

nəsilvermə üçün əlverişsiz olan ayrı-ayrı illərdə kəskin dəyişə bilər. Populyasiyanın yaş strukturu güclü dəyişə 

bilər.  

İkinci halda populyasiyanın müxtəlif nəsillərinin mövcud olduğu nisbətən davamlı (sabit) strukturu əmələ 

gəlir. Belə ki, Hindistan filləri 8-12 yaşında cinsi yetişkənliyə çatır və 60-70 il yaşayır. Dişilər dörd ildə bir, 

nadir halda iki bala verir. Sürüdə adətən müxtəlif yaşlı fillər 80%, cavanlar isə 20% olur.  

Yüksək nəsilvermə qabiliyyəti olan növlərdə yaş qrupları müxtəlif ola bilər, lakin populyasiyanın ümumi 

strukturu həmişə kifayət qədər mürəkkəb qalır, bura müxtəlif nəsillərin nümayəndələri və onların müxtəlif yaşlı 

nəsilləri də daxil olur.  

Heyvanların təbii populyasiyalarının insan tərəfindən istismarı zamanı onların yaş strukturunun uçotu 

mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər il çoxlu artım verən növlərin populyasiyasının xeyli hissəsini götürdükdə onların 

sayının azalmasına təhlükə yaranmır. Mürəkkəb yaş strukturuna malik olan populyasiyanın çoxlu yaşlı fərdləri 

məhv edilərsə, onun bərpasını olduqca ləngidər. Məsələn, ikinci ili yetişkənliyə çatan qorbuşanın (qızılbalıqlar 

fəsiləsindən balıq növü) kürüverən fərdlərinin 50-60%-ni populyasiyanın sayının azalmasına ziyan vurmadan 

tutmaq olar. Gec yetişən və daha mürəkkəb yaş strukturuna malik olan keta balığının cinsi yetişkən sürüsündən 

tutulan balığın norması az olmalıdır. 

 

Øÿêil 3.1. Ùåéâàí ïîïóëéàñèéàëàðûíäà ãèäà åùòèéàòëàðûíûí ãÿáóë 

îëóíìàñûíû íèçàìëàéàí ãîìåîñòàç 

 

 

53

 Yaş strukturunun analizi populyasiyanın həyat boyu yaxın nəsillərdəki sayını proqnozlaşdırmağa imkan 

verir. Belə analizlərdən sənaye sürülərinin (məs. balıq sənayesində) dinamikasını  əvvəlcədən görməkdə geniş 

istifadə olunur. Əgər yaş strukturu üzrə əldə olunan göstəricilər təbii populyasiyaya mühitin real təsirini düzgün 

əks etdirirsə, bir çox illər üçün qabaqcadan ovlama planını planlaşdırmağa imkan verən yüksək dərəcədə etibarlı 

proqnozlar alınar.  

 

3.7. Populyasiyanın məkan (ərazi) strukturu 

Populyasiyanın  ərazi (məkan) strukturu fərdlərin və onların qruplaşmalarının landşaftın müəyyən 

elementlərinə və bir-birinə nisbətən yerləşmə xarakterini göstərir və növə uyğun ərazidən istifadə tipini əks etdi-

rir.  Ərazidə  fərdlərin qanunauyğun yayılması (paylanması) mühüm bioloji əhəmiyyət kəsb edir və  əslində 

populyasiyanın normal fəaliyyətinin bütün formalarının əsası sayılır. Məkanca strukturlaşma hər şeydən əvvəl 

mühit resurslarından (qida, qoruyucu, mikroiqlim və s.) daha effektiv istifadə etməyi müəyyənləşdirir, populya-

siya daxilində  fərdlərin rəqabətlik münasibəti səviyyəsini aşağı salır. Bunun əsasında növün biokütləsinin və 

bioloji aktivliyinin yüksək səviyyədə qalmasına imkan yaranır. Bu, həmin populyasiyanın biosenozun digər 

növləri ilə qarşılıqlı əlaqəsində mövqeyini möhkəmlədir və onun sabit mövcudluğu ehtimalını artırır. 

Ərazi strukturlaşmanın bioloji rolunun digər aspekti fərdlər arasında populyasiyadaxili kontaktı  (əlaqəni) 

lazımi səviyyədə sabit saxlamağın əsası sayılır. Populyasiyanın həm növ (çoxalma, yayılma və s.), həm bioseno-

tik funksiyasının (dövranda iştirakı, bioloji məhsulu yaratmaq, digər növlərin populyasiyalarına təsir) yerinə 

yetirilməsi yalnız ayrı-ayrı  fərdlər və onların qruplaşmalarının arasındakı sabit qanunauyğun qarşılıqlı  təsirlər 

əsasında mümkündür. Strukturlaşmış sistemdə belə qarşılıqlı  təsirin saxlanması  ərazidə populyasiya 

elementlərinin nizamsız, təsadüfi yayılmasına nisbətən daha etibarlı təmin olunmuşdur.  

 

Ərazi yayılması tipləri  

Populyasiyada fərdlərin  ərazidə (məkanda) yayılmasının aşağıdakı prinsipial tipləri ayrılır: bərabər 

(müntəzəm), diffuz (təsadüfi) və qrupla (mozaik). 

Bərabər paylanma (yayılma) tipində hər bir fərd bütün qonşu fərdlərdən bərabər məsafədə yayılır. Nəzəri 

baxımdan belə yayılma tipində minimal rəqabətlik dərəcəsində resursdan tam istifadə edilməsinə uyğun gəlir. 

 Lakin təbiətdə fərdlərin bərabər paylanmasına çox nadir halda rast gəlmək mümkündür. 

Øÿêil 3.2. Ïîïóëéàñèéàäà ôÿðäëÿðèí ÿðàçè ïàéëàíìàñû òèïëÿðè: 

À - áÿðàáÿð; Á - äèôôóç; Ú - ìîçàèê 

 

Belə yayılma xarakteri yaxın bəzi eyninövlü bitki qruplarına (kolluğuna) xasdır, burada bəzi oturaq 

onurğasızların sıx populyasiyalarına rast gəlinir. Bərabər yayılma tipinin praktiki olaraq mümkünsüzlüyü hər 

şeydən əvvəl yaşama mühitinin müxtəlifliyi olub fərdlərin bərabər paylanmasını pozur.  

Fərdlərin diffuz tipli yayılmasına  təbiətdə tez-tez rast gəlinir, burada fərdlər  ərazidə qeyri-bərabər, 

təsadüfi yayılmışdır. Belə halda fərdlər arasındakı  məsafə eyni deyildir, bu əsasən mühitin eynicinsli 

olmamasından irəli gəlir. Belə yayılma tipi bitkilər və bir sıra heyvan taksonları arasında geniş yayılmışdır. Dif-

fuz yayılma tipində  təbiətdə populyasiysnın üzvləri bir-birindən nisbətən asılı olmayab onun üçün eynicinsli 

mühitdə yaşayır. Buna un böcəyi Tribolium confusumun unda yerləşməsi, kiçik çay suyunda birgünlük böcəyin 

sürfələri, çəməndə qaraqurd hörümçəyinin yuvaları misal ola bilər.  

Mozaik yayılma tipində  yaranmış  fərd qrupları arasında böyük boş  ərazilər qalır. Bioloji cəhətdən belə 

yayılma tipi ya mühitin kəskin müxtəlifcinsli olması, yaxud da fərdləri bir-birinə aktiv yaxınlaşdırma əsasında 

baş verən aydın ifadə olunan sosial strukturla bağlıdır. Fərdlərin aktiv yaxınlaşması xüsusilə ali heyvanlara (po-

limorf koloniya yaradan bir çox onurğalılar, həşəratlar) xasdır.  

Senopopulyasiyada bitkilər çox vaxt olduqca qeyri-bərabər yayılaraq bu və ya digər dərəcədə bir-birindən 

ayrılan qruplar (mikrosenopopulyasiya, subpopulyasiya) əmələ  gətirir. Bu qruplar bir-birindən fərdlərin sayı, 

sıxlığı, yaş strukturu, böyüklüyü ilə seçilir.  

Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlarda, onların hərəkətdə olması  nəticəsində  ərazi əlaqələrini nizama (qay-

daya) salma üsulları çox müxtəlifdir. Hətta oturaq formalarda ərazidə  səmərəli yerləşmək üçün bir sıra 

uyğunlaşmalar vardır.  

 

54

Ali heyvanlarda populyasiyadaxili yayılma instinkt sistemlə nizama salınır. Onlara xüsusi ərazi davranışı – 

populyasiyanın digər üzvlərinin yerini reaksiya göstərmək olar. Populyasiyada ərazi üzrə ayrı-ayrı fərdlərin və 

ya qrupların yerləşməsini saxlamaq instinkti quşlar, məməlilər, sürünənlər, bir sıra balıqlar, az dərəcədə amfi-

biyalarda mövcuddur.  

Ərazidən istifadə tipinə görə bütün hərəkət edən heyvanlar iki əsas qrupa bölünürlər: oturaq və köçəri. Bu 

iki variant arasında bir sıra aralıq variantlar da vardır.  

Oturaq tərzdə həyat sürən növlər üçün bir qayda olaraq ərazidən intensiv istifadə tipi xasdır, bu zaman ayrı-

ayrı  fərdlər və ya onların qruplaşmaları  (əsasən ailəvi) uzun müddət nisbi məhdud  ərazidə resursları istismar 

edir. Köçəri tərzdə yaşayan növlər üçün isə  ərazidən istifadənin ekstensiv tipi səciyyəvidir, bu zaman yem 

resursları adətən fərdlər qrupu (çox miqdarda) tərəfindən istifadə olunur, geniş  ərazi daxilində daim yerini 

dəyişir.  

 

Oturaq heyvanlar 

Oturaq tip ərazi bölüşdürülməsi  ərazinin resurslarından populyasiya səviyyəsində nisbətən səmərəli 

istifadəyə səbəb olur: ərazidə ayrı-ayrı fərdlər nisbətən bərabər paylanır: hər bir məskunlaşma sahəsi həyat üçün 

hər bir şərait ilə təmin olunmuşdur. Bunun nəticəsində yem, sığınacaq və digər resurslar uğrunda rəqabət mini-

muma enmiş, hər fərdin yaşamaq və təzələnməyə şansı vardır, populyasiya isə bütövlükdə inkişaf və ərazi zəbt 

etməyə geniş perspektiv qazanır. Məhdud  əraziyə bağlılıq fərdlərə bir sıra bioloji üstünlük qazandırır, bu 

baxımdan, heyvanların öz əraziləri ilə  mənimsənilmə  dərəcəsi ilə tanışlığı da böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Məskunlaşma sahəsi daxilində heyvanlar tanış oriyentir (səmt) sistemində sərbəst yerini dəyişir, yem axtarmaq 

üçün az vaxt sərf edir. Bir çox növlər sahədə  sığınacağa, yem sahəsinə, yem ehtiyatı  və s. yerə gedən 

əlaqələndirici cığırlar salır. Heyvanların gündəlik aktiv hərəkətləri sanki avtomatik surətdə həyata keçirilir: rezi-

dent – fərd qısa yolla yem, istirahət, yırtıcıdan və ya pis havadan gizlənmək yerinə  əlavə vaxt və enerji sərf 

etmədən catır.  

Lakin oturaq həyat keçirdikdə populyasiyanın sıxlığı hədsiz çox olduqda resurslar gücdən düşür.  

 

3.8. Heyvan populyasiyalarının etoloji strukturu  

Oturaq heyvanların ərazi differensasiyası tək (ailəvi) həyat tərzi ilə bağlıdır. Bunun əksinə, həyat tərzi tipi 

qrupla olub, fərdlər daima və ya dövri olaraq sıx sürü və ya dəstə əmələ gətirir. Kiçik ərazidə fərdlərin çoxlu 

toplanması onların arasında rəqabəti gücləndirir. Odur ki, aydın qrupla həyat tərzi yüksək dərəcədə köçəri hey-

vanlarda inkişaf etmişdir, bunların hərəkətdə olan həyat tərzi yem resurslarına yükü və buna uyğun olaraq qida 

rəqabətini azaldır.  

Tək həyat tərzi. Həyat tsiklinin müəyyən mərhələlərində bir çox heyvanlar üçün xarakterikdir, bu zaman 

populyasiyanın fərdləri bir-birindən asılı olmayaraq ayrılırlar. Ümumiyyətlə, təbiətdə orqanizmlərin tamamilə 

tək yaşamasına rast gəlinmir, belə olsaydı onların əsas həyat funksiyası – çoxalması mümkün olmazdı. Lakin 

bəzi növlərdə birlikdə yaşayan fərdlər arasında olduqca zəif kontakt xarakterikdir. Xarici üsulla mayalanan su 

sakinləri buna misal ola bilər.  

Tək həyat tərzi sürən növlərin fərdləri qışlama yerində, çoxalma dövrü qabağı çox müvəqqəti toplaşma 

əmələ gətirir. Məs. gicitkən kəpənəkləri payızın sonunda iri salxımlarla çardaqlarda və ya digər örtülü yerlərdə, 

puplar və parabüzən kötüklərin yanında quru meşə döşənəyi altında, naqqa və durnabalığı su hövzələrinin 

dibində qışlama çalalarında toplanırlar.  

Ailəvi həyat tərzi.  Ailəvi həyat tərzində  də ata-ana (valideyn) və onların nəsillərinin üzvləri arasında 

əlaqəlar güclənir. Belə  əlaqənin sadə növü – ata və anadan birinin qoyulan yumurtalara olan qayğıdır: 

yumurtaların qorunması, inkubasiya, havalandırma və s. Quşlarda balaları üçün mürəkkəb qayğı, qanadlanıb 

uçana qədər davam etdirilir. İri məməlilər, məsələn, ayı  və  pələngin balaları ailə qrupunda bir neçə il cinsi 

yetişkənlik başlayana qədər tərbiyə olunur. Valideynin nəslə qayğını öz üzərinə götürməsindən asılı olaraq ata, 

ana və ya qarışıq tipli ailə ayrılır. Möhkəm yaradılan ailə cütlüyündə balaları yemləməkdə erkək və dişinin hər 

ikisi iştirak edir.  

Koloniyalar.  Orqanizmlərin (növ və  fərdlərin) reproduksiya prosesini normal keçirməsi, qarşılıqlı 

qorunması və köməkçi qidalanmasını təmin edən qruplaşmalardır. Koloniyaları əsasən oturaq heyvanlar əmələ 

gətirir. Onlar uzun müddət, yaxud yalnız çoxalma dövründə mövcud ola bilər (məs. bir çox quşlarda – zağca, 

qaqarka, şimal dəniz quşu-tupik, qağayı və s.). 

Koloniyanın daha mürəkkəb formasında heyvanların həyat funksiyaları qarşılıqlı yerinə yetirilir, bu isə 

ayrı-ayrı  fərdlərin yaşayıb qalması ehtimalını artırır. Belə ümumi funksiyalar düşməndən qorunmaq və 

xəbərdarlıq siqnalı vermək üçündür. Qağayılar, kayralar, bəzi qazlar, qaranquşlar və digər quşlar balalarını və 

yumurtalarını qorumaq üçün adətən səs çıxararaq yırtıcının üzərinə atılır. Qorxunu hiss edib istənilən quş 

tərəfindən qaldırılan həyəcan siqnalı bütün quşları səfərbər edir. Quşların birgə səfərbərliyi hətta iri yırtıcıları 

(tülkü, qırğı, bayquş və b.) da qaçırır.  

 

55

Məməlilər arasında kolonial həyat sürənlərdən marmot, süzən və ala quşu göstərmək olar. Məməlilərdə ko-

loniyalar çox vaxt müxtəlif ailələrin  ərazidə birləşməsindən deyil, törəməkdə olan ailələr arasında  əlaqələrin 

saxlanması və ailə qruplarının artması əsasında yaranır.  

Daha mürəkkəb koloniyalar kollektiv halda həyat sürən həşəratlarda (termit, qarışqa, arı) olur. Onlar güclü 

artan ailələr arasında əmələ gəlir. Belə koloniyalarda – ailələrdə həşəratlar əsas funksiyaları (çoxalma, qorunma, 

özünü və  nəsli yemlə  təmin etmək, quruculuq və s.) birgə yerinə yetirir. Bu zaman ayrı-ayrı  fərdlər və yaş 

qrupları arasında  əmək bölgüsü və müəyyən  əməliyyatları yerinə yetirmək üçün ixtisaslaşma aparılır. 

Koloniyanın üzvləri bir-birilə məlumat mübadiləsi əsasında hərəkət edir.  

Kolonial heyvanlara bəzi qamçılılar, süngərlər və bağırsaqboşluqlar, ibtidai xordalılardan sinassidilər, slap-

lar aiddir.  

Kolonial bitkilərə müxtəlif birhüceyrləi yaşıl, göy-yaşıl, qızılı, sarı-yaşıl, diatom priofit yosunlar və evqlena 

yosunları daxildir. Onlar zoospor və avtosporla çoxalır.  

Dəstələr. Heyvanların müvəqqəti cəmləşməsi olub hərəkətlərinin bioloji faydalı mütəşəkkiliyini təzahür et-

dirir. Dəstə (sürü) növün həyatında hər hansı funksiyanın yerinə yetirilməsini (düşməndən mühafizə, yem əldə 

etmək (miqrasiya) asanlaşdırır. Dəstə ilə yaşamaq quşlar və balıqlar arasında geniş yayılmışdır, məməlilərdən 

isə bir çox itlər üçün səciyyəvidir. Dəstələrdə  bənzətmə (təqlidçilik) reaksiyası  və qonşudan oriyentir (səmt) 

götürmək güclü inkişaf etmişdir.  

Hərəkətləri uyğunlaşdırmaq (əlaqələndirmək) üsuluna görə dəstələr iki qrupa (kateqoriyaya) bölünür:  

1) ekvipotensial – ayrı-ayrı üzvlərin dominantlığı aydın görünmür;                 

2)  Liderli dəstələr, burada heyvanlar bir və ya bir neçə, adətən təcrübəli fərdlərin davranışına görə 

istiqamət alır. Birinci tipdə  cəmləşmək  əsasən balıqlara aiddir, kiçik quşlarda və köçəri çəyirtkələrdə  də 

müşahidə olunur. İkinci dəstə tipinə adətən iri quşlar və məməlilərdə rast gəlinir.  

Quşlarda dəstələr mövsümi köçmə zamanı, oturaq və köçəri formalarda isə  qış yemlənməsi dövründə 

formalaşır. Dəstələr yaratmaq köçmə zamanı koloniya halında yuva tikən və kollektiv yemlənən növlərə xasdır. 

Tək yuva quran və yemlənən növlər uçduqda dəstə əmələ gətirmir.  

Canavarlar qışda qrup halında ova çıxdıqda dəstə  əmələ  gətirir, belə halda onlar iri dırnaqlı heyvanların 

öhdəsindən gəlirlər.  

Sürü.  Dəstəyə nisbətən sürü heyvanların daha uzun müddətə  və daim cəmləşməsidir. Sürü qruplarında 

növün həyatında bütün əsas funksiyalar (yem əldə etmək, yırtıcılardan mühafizə olunmaq, miqrasiya, çoxalma, 

balanı tərbiyə etmək və s.) yerinə yetirilir.  

Sürünün təşkil olunması variantlarından biri – müvəqqəti və ya nisbi daimi liderli qrup sayılır. Liderlər 

sürü daxilindən fərdlər olub digərlərinin diqqəti onlara cəmləşir, onlar davranışları ilə yerləşmə istiqamətini, 

yemlənmə yerini, yırtıcılara qarşı reaksiyanı  və sürünün digər xassələrini müəyyənləşdirir. Liderin fəaliyyəti 

bilavasitə digər fərdləri özünə tabe olmağa yönəldilməyib, sürünün daha təcrübəli üzvü liderlik edir. Məsələn, 

şimal maral sürülərini adətən yaşlı başçı aparır.  

Böyük sürülərdə də ailə və ya yaş qrupları cəmləşir, onlar arasında kontakt (əlaqə) digər analoji qrupların 

üzvləri arasındakı  əlaqədən daha səmimi olur. Sürüdaxili qruplaşmalarda ümumi liderdən asılı olmayan 

dominantlıq – tabelik əlaqəsi təşəkkül tapır. Başçı – dominantlar müxtəlif kollektiv funksiyasını yerinə yetirir. 

At ilxısında məsələn, başçı  hərəkəti idarə edir, sürünü təhlükədən uzaqlaşdırır, yırtıcılardan qoruyur, davanı 

saxlayır, daylaqlara və  xəstə heyvanlara qayğı göstərir və s. Mürəkkəb vəziyyətdə müxtəlif növlərin başçıları 

kəşfiyyat aparır, sürüdən ayrılaraq sonradan geri dönür və  təhlükəsiz istiqamət müəyyənləşdirir. Başçısı olan 

qruplarda baş verən münaqişə adətən onun iştirakı ilə müxtəlif növlərdə müxtəlif təcavüz dərəcəsinə görə həll 

olunur. Pavian (meymun cinsi) sürüsündə başçı incitmə yolu ilə, qalib başçısı isə çox vaxt qayda-qanunla, 

nəzərlə və ya başının işarəsi ilə bərpa edir.                           

  

3.9. Populyasiyaların dinamikası 

 

Populyasiyanın sayının ümumi dəyişməsi, dinamikası dörd hadisənin hesabına yaranır: doğum, ölüm, köçmə, 

köçürülmə. 

 

Doğum 

Populyasiyada vahid zaman ərzində orqanizmin yeni fərdlərinin həyata gəlməsi hadisəsi,  yə’ni doğum əmələ 

gəlir. Yeni fərdlərin əmələ gəlməsi yumurtadan çıxma, toxumla cücərmə və bölünmə yolu ilə ola bilər. Zaman 

vahidi ərzində doğulanların sayı sabit kəmiyyət olmayıb populyasiyanın fərdlərinin ölçü və yaşından, həm də 

mühit şəraitindən asılı olaraq dəyişir. (Məmmədov, Suravegina, 2000). Doğum çox olduqda ərazi vahidinə dü-

şən fərdlərin sayı artaraq sıxlığı yüksəlir. Bu zaman ərazi, dişilər və yem üstündə fərdlərarası  rəqabət güclənir. 

Nəticədə fərdlər arasında ölüm halları artır. 

Ölüm – vahid zaman ərzində populyasiyada ölən fərdlərin sayını göstərir. Ölüm də populyasiyada bir çox 

səbəbdən fərdlərin genetik və fizioloji mükəmməlliyindən (yararlığından),  əlverişsiz fiziki mühit şəraitinin və 

 

56

yırtıcı, parazit, xəstəliklərin təsirindən asılıdır. Hər nəslin həyat tsiklinin müxtəlif mərhələlərində bu amillərin 

təsir gücü müxtəlif olur. Bir generasiya fərdlərinin hamısı bioloji yaş həddinə çatması və sonra qısa müddətdə 

ölməsi ideal hadisə sayılır. buna populyasiyanın minimal ölümü müvafiq gəlir. Təbiətdə tez-tez rast gəlinən va-

riant həyatının erkən dövründə fərdlərin yüksək ölümü hesab olunur. Yaşlı formalar daha çox qorunmuş və dö-

zümlü olur. İnsanlarda da bütün tarix boyu uşaq ölümü yüksək olmuşdur, son vaxtlar səhiyyənin inkişafı ilə əla-

qədar uşaq ölümü azalmışdır. Ölümün sayı artdıqda populyasiyanın sayı azalır və bu zaman artımı stimullaşdı-

ran mexanizmlər işə düşür. Stress azalır, cinsiyyət hormonlarının səviyyəsi artır, doğum yüksəlir. Beləliklə, po-

pulyasiyada onun sayını optimallaşdıran özünütənzimləmə mexanizmləri mövcuddur. 

 

Yerləşmə (yerini dəyişmə),  yerdəyişmə 

Populyasiyadan fərdlərin köçməsi və ya  onun yerinin gəlmələrlə (yadlarla) dolması növün mühüm bioloji 

xüsusiyyətlərindən  biri – onun yerdəyişmə  qabiliyyətinə əsaslanır. Hər bir populyasiyada fərdlərin bir hissəsi 

müntəzəm olaraq onu tərk edərək qonşu sahədəki populyasiyanı doldurur və ya həmin növ olmayan yeni əraziyə 

köçür. Bu prosesə populyasiyanın dispersiyası deyilir. Yerdəyişmədə yeni biotoplar zəbt olunur, növün ümumi 

arealı genişlənir və yaşamaq uğrunda mübarizədə müvəffəqiyyət qazanılır. 

Müxtəlif heyvan və həşəratların yerdəyişməsi həyat tsiklinin müəyyən dövründə keçir. 

Bitkilər toxum və sporlar vasitəsilə yayılır (yer dəyişir). 

Yerdəyişmə dispersiyası populyasiyalar arasında əlaqə vasitəsini görür. Populyasiyanın sıxlığı artdıqda bu 

proses güclənir. Yerdəyişən fərdlərin həmin növ olmayan yeni əraziyə daxil olaraq oranı zəbt etməsi və yeni po-

pulyasiyalar əmələ gətirməsi invaziya adlanır. 

 

3.9.1. Say dinamikasının tipləri  

Canlı orqanizmlərin müxtəlif qrupları üzrə aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, təbii 

populyasiyaların sayı daimi qalmır. Onların dəyişməsi konkret faktorların müsbət və ya mənfi təsirlərindən 

asılıdır, bütün növlərdə praktiki olaraq sayın qalxma və enmə prosesi qanunauyğun  əvəz olunaraq dalğavari, 

dövri (tsikllik) xarakter alır və çox vaxt geniş əraziləri tutur.  

Populyasiyanın sayının qanunauyğun dəyişməsi xarakteri bütövlükdə növün bioloji xüsusiyyətlərindən, 

fiziologiyasından və təbii ekosistemdəki yerindən asılıdır. Hələ 1940-cı illərin əvvəlində S.A.Seversov (1941) 

məməlilər və quşların bir çox növlərinin sayının çoxillik gedişini təhlil edərək onun dinamikasının bir neçə tipi-

ni müəyyən etmişdir. 

Øÿêil 3.3. Ñ.À.Ñåâåðñîâà ýþðÿ îðãàíèçìëÿðèí äèíàìèêà òèïëÿðè 

Û - ñòàáèë, ÛÛ - ëàáèë, ÛÛÛ- åôåìåð 

 

O, məməlilərin növ xüsusiyyətlərinə görə (ömrünün uzunluğu, cinsi yetişkənlik müddətinə, il ərzində 

doğumun sayı  və  hər doğumda balaların sayı, yırtıcılarla orta məhvedilmə  dərəcəsi) 7 dinamika tipini təyin 

etmişdir. N.P.Naumov (1967) S.A.Seversovun sxemini ümumiləşdirərək üç fundamental dinamika tipində əks 

etdirir (şəkil 3.3.). 

Stabil tip – populyasiyanın kiçik amplitudu və sayının dəyişməsi dövrünün uzunluğu ilə səciyyələnir. Belə 

dinamika tipi uzun ömürlü, gec yetişkənliyə başlayan, az nəsilvermə qabiliyyətinə malik olan iri heyvanlara 

xasdır. Bu təbii ölümün aşağı normasına və  əlverişsiz faktorların təsirinə adaptasiya olma mexanizminin 

effektivliyinə uyğun gəlir. Bura dırnaqlı məməlilər (say dəyişkənliyi dövrü 10-20 il), kitəbənzərlər, hominidlər, 

iri qartallar, bəzi sürünənlər aiddir.  

 

57

Labil dinamika tipi – populyasiyanın sayının qanunauyğun, 5-11 il və çox dövrlərlə dəyişməsi və böyük 

amplituda ilə fərqlənir. Artımın dövriliyi ilə əlaqədar sayın bolluğunun mövsümi dəyişməsi səciyyəvidir. Belə 

dinamika tipi üçün müxtəlif, lakin bir qayda olaraq iri olmayan, bir qədər qısa ömürlü (10-15 il) və ona uyğun 

olaraq daha erkən cinsi yetişkənliyi və stabil tipə nisbətən yüksək nəsilvermə qabiliyyəti xarakterikdir. Orta 

ölüm norması da yüksəkdir. Bu dinamika tipinə məməlilərdən iri gəmiricilər, dovşankimilər, bəzi yırtıcılar dax-

ildir: bir çox quş, balıq. uzun inkişaf tsiklli həşəratlar və s. heyvanlarda da belə ümumi dinamika tipi xarakterik-

dir.