MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

8.8. Nəqliyyat tullantıları ilə atmosferin 

çirklənməsi 

Havanı daha çox çirkləndirən digər mənbə hazırda nəqliyyat vasitələri, xüsusən avtomobillərdir. Nəqliyyat 

ətraf mühitə, yəni insanların həyatına güclü təsir göstərir.  Şəhərlər böyüdükcə  nəqliyyat problemi kəskin hal 

alır. Bəzi şəhərlərdə onların buraxdıgı qazlar hava çirkləndirən qazların 68-80%- ni təşkil edir. Əvvəllər buna 

 

120

əhəmiyyət verilmirdi, çünki avtomobillərin sayı az olduguna ğörə bu, ətraf mühit üçün o qədər də qorxulu sayıl-

mırdı. Lakin hazırda bu ciddi problemə çevrilmişdir.  

Dünyada avtomobil mühərriklərində hər il 2 milyard tondan çox neft yanacağı işlədilir. Bu zaman faydalı iş 

əmsalı orta hesabla 23% təşkil edir. Qalan 77% isə ətraf mühiti qızdırmağa gedir.  

Orta hesabla ildə 15.000 km yol gedən minik maşını 4350 kq oksigen işlədir. Eyni zamanda o, atmosferə 

3250 kq CO

2

,  350 kq CO  və 93 kq başqa zərərli qazlar buraxaraq havanı zəhərləyir. Avtomobil 100 km yol 

getdikdə insanın bir ildə udduğu qədər oksigen işlədir.  

Fransız alimi J.Detrinin məlumatına ğörə benzin və dizellə işləyən mühərriklərin havaya buraxdığı qazların 

tərkibi uygyn olaraq aşağıdakı kimi səciyyələnir: CO

2

-9,0 və 9,0%; CO- 4,0 və 0,1%, oksigen – 4,0 və 9,0%; 

hidrogen- 2,0 və 0,03%; aldehidlər 0,004 və 0,002; azot oksidi- 0,06 və 0,04%; kükürd qazı-0,006 və 0, 02%. Av-

tomobillərin atmosferə buraxdıgı zərərli qazların konsentrasiyası yalnız mühərriyin tipindən deyil, həm də avto-

mobillərin texniki vəziyyətindən, onlara edilən xidmətdən, qidalanma və yanma sisteminin vaxtlı – vaxtında tə-

mirindən və yolun xarakterindən asılıdır. Benzinlə işləyən mühərriyin yalnız karbyuratorunun lazımı səviyyədə 

tənzimlənməməsi nəticəsində havaya buraxılan CO-nun miqdarı 4-5 dəfə artır.  

Avtomobillər atmosfer havasını yalnız işlənmə qazların toksik komponentləri ilə deyil, həm də yanacağın 

buxarı, təkərlərin tozu ilə cirkləndirir. Hər bir avtomobil atmosferə ildə 10 kq rezin tozu buraxır.  

Şəhər  şəraitində mühərriklərin buraxdığı qazların tərkibinə  həm də avtomobillərin iş rejimi təsir göstərir. 

Aşağı sürətli hərəkətdə və sürəti tez-tez dəyişdikdə, tez-tez tormoz verdikdə və ötüş zamanı zərərli qazların ço-

xalması baş verir.  

 

Fotokimyəvi  duman 

Havaya daxil olan hissəciklər günəş radiasiyasını udaraq havanı dumanlaşdırıb  boz - qırmızımtıl rəngə çevi-

rir. Ən dəhşətlisi isə budur ki, müəsisələrdən və nəqliyyat vasitəsindən atmosferə buraxılan karbon və azot ok-

sidləri, kükürd qazı, qurguşun birləşmələri, toz və his havada toplaşaraq dumanla birləşir və insan orqaniziminə 

öldürücü təsir göstərən «smoq» adlı qarışıq əmələ ğətirir. 

1930-cu illərdən başlayaraq ABŞ-ın Los- Anceles şəhəri üzərində ilin isti vaxtlarında «smoq», yəni 70% 

nəmliyi olan duman ğörürməyə başladı. Bu hadisə «fotokimyəvi duman» adlandırıldı. Belə ki, «smoqun» əmələ 

gəlməsi üçün ğünəş şüası lazımdır. Bu şüalar avtomobillərin havaya buraxdığı karbon və azot oksidi qarışığın-

dan mürrəkəb fotokimyəvi çevrilmələr, maddələr yaradır. Belə maddələr öz zəhərlilik dərəcəsinə görə atmosfer-

də olan diğər çirkləndirici maddələrdən dəfələrlə yüksək olur.  

Fotokimyəvi duman pis qoxuya malik olub görünüşü kəskin aşagı salır, adamların gözləri,burun və boğaz qi-

şalarını  xəstələndirir, boğulma, ağciyər və bronx asma xəstəliyini kəskinləşdirir.  

Fotokimyəvi duman bitkiləri də zədələyir, əvvəlcə yarpaqlar gümüşü və ya mis rəngini alır, sonra isə solur. 

Fotokimyəvi dumanlar metalları korroziyaya ugradır, rezin və sintetik rənglərin  catlamasına səbəb olur, pal-

tarı korlayır, nəqliyyatın işinə maneçilik törədir. 

Fotokimyəvi dumanların  əsas səbəbi avtomobillərin iş zamanı buraxdıgı qazlardır. Yüngül avtomobillər hər 

km- də 10 qrama qədər azot oksidi ayırır. Böyük avtomobil parkı olan Los - Ancelesdə ilin 260 günündə tempe-

ratur inversiyası müşahidə olunur.  

Səhər saatlarında havada çoxlu miqdarda işlənmiş qazlar toplanır, günortaya yaxın fotokimyəvi duman əmələ 

gəlir.  

Günün 2-ci yarısında istiliyin artması nəticəsində inversiya zəifləyir, «smoq» yuxarıya dogru qalxır. Hazırda 

dünyanın bir sıra böyük şəhərlərində – Nyu -York, Çikaqo, Boston, Tokio, Milan və başqalarında da fotokimyə-

vi duman əmələ gəlir. Bu, əsasən, avtomobillərin həddən çox olması ilə baglıdır. Məs: bütün dünyanın yolların-

da 300 mln-dan artıq avtomobil hərəkət edir. Los-Ancelosin havasını 3,0 mln, Parisin havasını 1mln.-a qədər 

avtomobil çirkləndirir. Belə şəhərlərdə avtomobillərin buraraxdıgı qazların dərəcəsi 90%-ə qalxır. 

 «Smoq» hadisəsi açı nətiçələr vermişdir. London şəhərində sıx dumanlar 1948, 52, 56, 57 və 1962- ci illərdə 

qeydə alınmışdır. 1952-ci ilin dekabırın 5-9 arasında  Londonun üzərində dayanan «smoqdan» 4 mindən çox 

adam ölmüşdür. İngiltərə mütəxəssisləri müəyyən etmişlər ki, bu qarışığın tərkibində bir neçə yüz ton tüstü və 

sulfat anhidridi olmuşdur. Bu səbəbdən 1956-cı ilin yanvarında Nyu-Yorkun üzərində 96 saat qalan «smoq» nə-

ticəsində 400-ə yaxın adam zəhərlənib ölmüşdür. Zəhərli qazların miqdarı (kükürd anhidridi, azot oksidi, alde-

hidlər, xlorlu karbohidrogenlər) havada adi haldan 5-6 dəfə çox olmuşdur.  

Dəmiryol vagzalları və onların ətraf ərazilərinin atmosferi parovozlar və teplavozlar tərəfindən çirklənir. Ha-

zırda çox ölkələrdə, o cümlədən respublikamızda çəkici qüvvə elektiriklə əvəz olunduğundan bu sahədə çirklən-

mə xeyli aşagı düşmüşdür.Lakin  təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Bakı  və  Gəncə  şəhərlərində  elektirik  

gücü  ilə  işləyən  tramvay  və  tralleybus  xətləri  çox  yerdə  sökülmüşdür.Havanın lokal çirklənməsi həmçinin 

daş kömür və digər ağır yanacaqla işləyən dəniz və çay gəmiləri tərəfindən müşahidə olunur.  

Hava nəqliyyatı da hazırda havanı çirkləndirən mənbə hesab edilir. J.Detriyə görə reaktiv təyyarələr uçuş za-

manı aşağıdakı qədər zərərli qarışıqlar ayırır: 

 

121

Aldehidlər – 0,7kq /m

3

, CO

2

 – 6,5 kq /m

3

, karbohidrogenlər – 1,7 kq /m

3

, azot oksidləri – 4,3 kq /m

3

, sülb 

hissələr – 6,3 kq /m

3

.  

Dizel mühərrikləri ilə işləyən traktor və kombaynlar da havaya zərərli komponentlər buraxmaqla  onu çirk-

ləndirir. 

 

Atmosferin  avtomobil  nəqliyyatı  tərəfindən 

çirklənməsinə  qarşı  tədbirlər 

Hazırda dünyada daxili yanacaq mühərrikli avtomobillərdə il ərzində 2 milyard tondan sox neft yanacağı iş-

lənir. Bu zaman faydalı iş əmsalı 23% təşkil edir. Qalan 77% ətraf mühitin qızmasına ğedir.  

Rusiyada avtonəqliyyat atmosferə hər ğün 17 milyon ton çirkləndirici maddələr atır. Daha agır ekoloji vəziy-

yət Moskva, Sankt-Peterburq, Tomsk və Krasnodar şəhərlərində müşahidə olunur. Şəhər əhalisinin xəstəlikləri-

nin 30%- i avtomobilllərin havaya buraxdıgı  çirkləndirici qazarla əlaqədardır.  

Avtomobil mühərrikləri ilə şəhər havasına 25%-dən artıq CO

2

,65%karbohidrogenlər və 30% azot oksidi a-

tılır. 

 

Tullantıların  zəhərlilik  dərəcəliyinin   

qiymətləndirilməsi 

Atmosfer havasının işlənmiş qazlarla çiklənməsini azaltmaq üçün avtomobillərin vəziyyətinə gündəlik texni-

ki nəzarət keçirilməlidir. Xəttə buraxılan maşınların sazlıgını yoxlamaq bütün avtobobil təsərüffatlarının vəzifə-

si və borcudur. Texniki xidmətin aşagı səviyyədə olması, nəzarətin olmaması atmosfer havasının zərərli maddə-

lərlə çirklənməsini artırır.  

Hazırda zəhərlilik dərəcəsini azaltmaq məqsədilə avtomobillərin konstruksiyasını  təkmilləşdirməklə yanaşı 

onlara texniki xidmətin səviyyəsini artırmaq və avtomobillərin texniki vəziyyətinnə  nəzarəti təkmilləşdirmək 

günün aktual məsələsi hesab olunur.  

Hazırda dünyada avtomobillərin havaya buraxdığı tullantıların normaya uyğun miqdarı 3 əsas  standartla   

tənzimlənir. 

1993-cü ildə    təsdiq olunmuş Avropa beynəlxalq standartı, bütün Avropa dövlətlərində  fəaliyyət göstərir, 

həm də bütün dünyada etibarlıdır. 

Daha sərt amerika standartı, son vaxtlar nəzarət üsulunu sadələşdirmək üçün onu avropa standartı ilə birləş-

dirmək planlaşdırılır. 

Yaponiyada işləyən (fəaliyyətdə olan) ən ciddi standart, həmçinin bütün dünyada etibarlıdır. 

Rusiya ekoloji təhlükəsizlik standartı hazırkı dünya tələbələrinə nəinki uyğun gəlmir, hətta ondan 15 il geridə 

qalır. Hələ indiyə qədər 1978-ci ilin standartı fəaliyyət göstərir.  

1997-ci ildə «Moskva şəhərinin  ətraf mühitini sağlamlaşdırmaq» planı  təsdiq olundu, bu proqrama əsasən 

800 min avtomobil ekoloji nəzarətdən keçirildi. Zəhərli tullantısı normanı keçən maşınların istismarı qadağan 

olundu.  

1997-ci ildən Moskva hökuməti hər il müəyinəsini keçirməklə bütün nəqliyyat sistemini texniki nəzarətdən 

keçirir. Belə texniki müayinələr  zərərli tullantıları 16%, səsin səviyyəsini 18% azaldır. 

 

Daxili  yanma  mühərrikinin  təkmilləşdirilməsi 

Son illər dünyanın iri avtomobil kompaniyaları ekoloji təhlükəsiz avtomobil mühərriklərinin istehsalı üzrə 

çalışırlar. İşçi mühərriklərini daim təkmilləşdirərək yeni, yanacağın tam yanmasını təmin etmək istiqamətində 

işlər aparılır. Avropa və ABŞ-ın qabaqcıl firmalarının avtomobilləri 80-cı illərə nisbətən 10-16 dəfə atmosferə 

az zərərli qaz buraxır. Bu mühəriklərin zəifləşdirilmiş qarışıqla işləməsi, çox qlapanlı sistem, elektron işə  salma 

nəticəsində əldə edilir.  

Elektron sistemlə idarəetmədən istifadə olunaraq mühərriyi, tormuzu və başqa aqreqatları optimallaşdırmaqla 

avtomobili ekoloji baxımdan təmiz saxlamaq olar. 

Almaniyada avtomobil yanacağını  100 km məsafədə 9-ildən –4 ilə qədər azaltmaq vəzifəsi  qarşıya qoyul-

muşdur. 

«Misubisi motors» kompaniyası yeni klas mühərrikli maşınlar buraxır. Bircərgəli, 4 silindrli, işçi həcmi 1,8  l  

olan belə mühərriklərlə şəhər şəraitində yanacağa 25% qənaət olunur. 

1997-ci ildə «Mersedes-Bens» xüsusi kiçik dərəcə «A» indeksli avtomobilin prezentasiyası keçirildi. Elə hə-

min ildən onun sənaye buraxılışı da oldu.  Alıcılara 2 yeni benzin mühərriki –60-75 kvt gücü ilə, həmçinin 2 tur-

bodizel  mühərriki olan 44 və 66 kvt gücü ilə. Yanacaq sərfi 100 km gedişdə 4  L –  dən – 7  L   təşkil edir. 

1997-ci ildə Frankfurtda (Almaniya) «Audi»firmasının eksperimental modeli «Az-2» avtomobil salonunun 

ən parlaq yeniliyi sayılır. Bu  avtomobil   təmiz alüminiumdan olub 3 silindrli mühərrikli, 4 yerli maşındır – qa-

baqcadan «A-2» adlandırılmışdır. Bu super iqtisadi maşın  ən az benzin işlədərək bu baxımdan rekord sayılır. 

«A-2» avtomobili 100km məsafədə 3  l benzin işlədir. Belə maksimal qənaəti yanacağı ötürən turbodizel mühər-

riyi təmin edir. 

 

122

 

Avtomobil  benzininin  keyfiyyətinin  artırılması 

Hazırda ekoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün avtomobil yanacağı kimi etilli benzindən istifadənin qadağan 

edilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. 

Kontinentin şimal ölkələrinin çoxunda praktiki olaraq  etilli  benzindən daha istifadə edilmir. Bununla yanaşı 

bütün yeni avtomobillər xüsusi katalizatorla təczhiz olunmuş və yalnız etilsiz yanacaqla doldurulur. Belə katali-

zatorlar daha köhnə nəqliyyat vasitələrində də qoyulur. 

Avropa İttifaqı bu ittifaqa daxil olan bütün ölkələrdən 2003-cü ilə qədər avtomobil yanacaqlarında qurğuşun-

dan istifadə olunmasını tamamilə dayandırmaq tələblərini irəli sürmüşdür. 

Moskvanın neftayırma müəssisəsində və Rusiyanın digər müəssisələrində etil  benzininin istehsalı dayandı-

rılmışdır. 

Hazırda avtobenzin doldurma istehsalçıları benzinə qurğuşunsuz xüsusi əlavə hazırlamışdır; bu, yanacağın 

effektivliyini aşağı salmır. 

Rusiya alimləri Niderland millitrans kompaniyası Ay-Su-Du  ilə birlikdə yüksək oktanlı  benzinə əlavə fe-

terol hazırlamışlar. Bu benzini ekoloji təmiz və demək olar ki, zərərsiz edərək xarici sanitar normalara tam ca-

vab verir. 

Belə benzin bir sıra Rusiya zavodlarında mənimsənilmişdir. Hazırda ildə 300 min ton  feterol   hazırlamağa 

imkan var. Onun əsasında 2-2,5 milyon ton ekoloji təmiz benzin hazırlamaq  olar. 

 «Omski kauçuk» aksioner cəmiyyəti Rusiyada benzinə  əlavə  metiltretiçnobutilen  efiri (MTBE) istehsal 

etmişdir. Bu əlavə benzinin keyfiyyətini yaxşılışdıraraq onu ekoloji təmiz edir.  

Oksigen tərkibli  əlavə kimi müxtəlif spirtlərdən, məsələn,  metil spirtindən və butilen izomerindən alınan 

MTBE-dən istifadə etmək olar. ABŞ-da oksigen tərkibli əlavə kimi 80% MTBE-dən, 20% etil spirtindən istifa-

də olunur.Bundan istifadə etməklə avtomobil qazlarında CO-nu –10-20%, yanmayan karbohidrogenləri 5-10% 

və uçucu zərərli birləşmələri 13-17% azaltmaq olar. 

Rusiyada MTBE Nijne-Novqorodda, Çaykovski şəhərində, həm də Tolyattidə hazırlanır. 

1996-cı ildə Novoufa neftayırma zavodu benzin doldurma stansiyalarına yeni «Evrosuper -95» markalı ben-

zin təqdim etmişdir.Bu digər markalı benzinlərdən, yalnız yüksək oktanlı olması ilə deyil, həm də tərkibində ol-

duqca az zərərli hidrogen-sulfid (H

2

S) olmasilə fərqlənir. «Evrosuper-95» markalı benzin müasir yüksək texno-

logiya əsasında hazırlanıb tərkibində ətraf mühit və insan üçün zərərli olan tetraetilqurğuşun və digər zərərli 

əlavələr yoxdur. 

 

Neytrallaşdırıcılar 

Avtomobillərin tullantı qaz yollarında qoyulan neytrallaşdırıcılar avtonəqliyyat tərəfindən buraxılan toksik 

maddələrin miqdarını azaldır. Məsələn, ABŞ-da neytrallaşdırıcılar 1980-cı ildəki 76 mln. tondan 1985-ci ildə 55 

mln. tona qədər azaltmışdır. Bu ölkədə 85% avtomobillər neytrallaşdırıcılarla təchiz edilmişdir. 

İsveçdə 48 müxtəlif avtomobil modellərinin, çıxan qazları neytrallaşdıran katalitik süzgəclərlə təchiz olun-

ması zərərli qazları xeyli azaltmışdır, o cümlədən karbon oksidi 34%, karbohidrogenlər – 36%, azot oksidləri – 

58% azalmışdır.  

Rusiyada hazırlanan katalitik katalizatorların sınaqdan keçirilməsi göstərdi ki, onlar işlənmiş qazlarda CO –

nu 80%, CH –70%, NO –nu 50% azaldır. Bu zaman tullantıların zərərlilik dərəcəsi cəmi 10 dəfə   azalır. 

Ən yaxşı katalizatorun PLATİNDƏN olması müəyyən edilmişdir. Lakin baha olması ondan geniş istifadə 

edilməsinə imkan verə bilməz. Digər ucuz  və  çox tapılan katalizatorların axtarışı göstərdi ki, platini palladi, 

ruteni, həmçinin mis oksidi, xrom oksidi, nikel oksidi, manqan-2-oksid əvəz edə bilər. 

Rusiyada neytrallaşdırıcı istehsalında  alüminium-oksiddən istifadə olunur. Termoreaktorda CO və CH-ın 

oksidləşməsi prosesində əlavə havanın verilməsi tələb olunur, azot oksidinin (NO) bərpa olunması prosesində 

isə hava tələb olunmur. Müasir katalitik neytrallaşdırıcılar iki kameralı reaktor şəklində yerinə yetirilir: kamera-

nın birində CO və CH-ın oksidləşməsi, digərində isə NO -nun bərpası gedir. Bu tip neytrallaşdırıcılardan benzin 

və dizel mühərriklərində istifadə olunur.  

Ural elektrokimyəvi kombinatında müxtəlif markalı avtomobillər üçün hər il 2 mln. katalitik blok istehsal 

olunur.  

1997-ci ildən Rusiya hökuməti Moskvada istismar olunan bütün avtonəqliyyat vasitələrinin işlənmiş qazların 

neytrallaşdırıcıları ilə təchiz olunmasına başlanmışdır.  

Dizel  yanacağı. Dizel yanacağını alman mühəndisi Rudolf Dizel (1858-1913) kəşf etmişdir. Benzin mühər-

riklərində işçi qarışığı (yanacaq-hava) kənar mənbədən yəni (elektrik qığılcımından) alovlanırsa, dizel mühərri-

yində isə alovlanma qarışığın sıxılması  nəticəsində yüksələn temperaturun təsirilə baş verir. Dizel mühərriyi 

benzin mühərriyinə nisbətən 20-30% az yanacaq işlədir.  

Son vaxtlar dünyada dizel mühərriklərinə qayıtmaq tendensiyası artmışdır. Dizel yanacağı ilə işləyən avto-

mobillərdə işlənmiş qazların zərərlilik dərəcəsi xeyli az olur. (yəni  komponentlərin cəminə görə benzin mühər-

riklərinə nisbətən təxminən üç dəfə az olur.) Dizel mühərrikləri də ekoloji baxımdan təhlükəsiz sayılmır, belə ki, 

 

123

iş zamanı onlar da havaya bərk hissəciklər: məsələn, his, yağ aerozolları və yanmamış yanacaq, kükürd anhidri-

di buraxır. Bu maddələr atmosfer havasına düşərək insan orqanizmində kanserogen birləşmələr toplanır ki, on-

lar da benzin mühərriklərindən çıxan karbon oksidindən az təhlükəli sayılmır.  

Çıxan qazların təmizlənməsi üçün dizel mühərriklərində oksidləşdirici neytrallaşdırıcılarla  yanaşı, həm də 

his süzgəcləri, resirkulyasiya sistemi qoyulur. 

Bəzi şəhərlərdə peyda olan «İkarus» maşınlarının üstündə iki ədəd tutumlu (iri həcmli) balon yerləşdirilir. Bu 

maşınlar xüsusi yanacaq növü ilə – dizel yanacağı və təbii  qazın qarışığı ilə işləyir. Bu avtobuslar  ekoloji təmiz 

olub, arxasınca tüstü müşahidə olunmur. Bu mühərriklərdə işlənmiş qazlar dörd dəfə az olur, dizel yanacağı iki 

dəfə az işlənir, mühərriyin gücü 10-12 % yüksək olur, təmir müddətləri arası isə 1,5 dəfə artır.  

 

Qazla  işləyən  avtomobillər 

Avtomobillərin qaz yanacağına keçməsi atmosferə kanserogen maddələrin atılmasını 100 dəfəyə qədər azal-

masına şərait yaradır. Neft məhsullarına çəkilən xərc də azalar: hər min ədəd qaz balonlu avtomobillər: yük da-

şıyanlar ildə 12 min ton, taksi mator avtomobilləri –6 min ton, sərnişin daşıyan   avtobuslar – 30 min ton neft 

qənaət edir.  

Təbii qaz maşınlar üçün əla yanacaq sayılır. Hava ilə yaxşı qarışaraq o, mühərrikdə tam yanır, bunun nəticə-

sində işlənmiş qazlarda zərərli maddələrin miqdarı azalır. Oktan ədədi rekord qazanıb, 105-110 vahid olur, yük-

sək çeşidli benzində isə bu ədəd 96 təşkil edir. Bununla yanaşı qaz yanacağı  avtomobil mühərriyinin ömrünü 

1,5 dəfəyə qədər uzadır. 

Hazırda dünyada 500 milyondan çox istismarda olan avtomaşının 1,3 milyonu təbii qazla- kükürd, qurğuşun 

və müxtəlif qarışığı olmayan metanla işləyir. Şübhəsiz onların sayı gələcəkdə daim artmaqda davam etməkdə-

dir, çünki ucuz qiyməti və ekoloji təmizliyi onun daha da geniş yayılmasına səbəb olacaqdır. 

Azad bazar şəraitində qaz mühərriyi yanacağının qiyməti ona ekvivalent enerşi tutumuna görə Aİ-76 benzi-

ninin 50%-ni təşkil edir.  

Rusiyada 1996-cı ildə 196 qazdolduran stansiya fəaliyyət  göstərərək , hər gün 80 min avtomobil və avtobusu 

təbii qazla təmin etməyə imkan verir. Bir qazdoldurma stansiyası 3 növbəli işdə sutka ərzində 500 avtomobili 

yola sala bilər. 

Qaz mühərriyi yanacağından istifadə olunması ətraf mühitin mühafizəsində mühüm rol oynayır.  

 

Hidrogen  -  XXI  əsrin  yanacağıdır 

Hidrogendən əsas yanacaq kimi istifadə olunması, işlədilməsi gələcək texniki sivilizasiyanı kökündən dəyişə 

bilər. Bununla da müasir dövrün mühüm problemi sayılan ətraf mühitin çirklənmədən mühafizəsi praktiki olaraq 

həll oluna bilər.  

 

Hidrogenin mühərrik yanacağı kimi xarakteristikası olduqca nadir sayılar, belə ki, onun yaxşı alovlanması, 

işlənmiş qazların zərərli olmaması, yüksək yanma intensivliyi  və  sürəti («benzin-hava» qarışığından 4 dəfə ar-

tıq) vardır. 

Dünyada ildə 50 milyon tona qədər hidrogen istehsal olunur. XXI əsrin ilk 25 ilində hidrogenin istehsalı və 

ondan istifadə bu  günə nisbətən bir neçə dəfə çox olması proqnozlaşdırılır. 

Hidrogenin qaz halında, hətta sıxılmış qaz halında saxlanması sərfəli deyil, çünki belə saxlanması üçün iri 

həcmli balonlar lazımdır. Ən real variant hidrogeni maye halında saxlamaqdır. Lakin bu halda xüsusi  termoi-

zolyasiyalı bahalı kriogen çənlərdən,( baklardan) istifadə etmək lazımdır. 

Hidrogeni metal soyuducu hidridlərin tərkibində bərk halda da saxlamaq olar, bu benzini çənlərdə (sisterna-

larda) saxlamaqdan təhlükəsiz sayılır. 

Hidrogen energetikası plazmatik texnologiya institutunda hidrogen avtomobilinin yeni sxemi hazırlanmış-

dır. Oksidləşmə daxili yanacaq mühərriyində deyil, elektrokiməyvi generatorda gedir və burada da elektrik ener-

jisi alınaraq mühərriyin əsas 7 valını fırladır.  

Hidrogen enerjisinin elektrokimyəvi generatorun köməyi ilə elektrik enerjisinə transformasiyası (çevrilməsi) 

polimer membranaya əsaslanır, bu isə prosesin suyun qaynama temperaturunda getməsinə imkan yaradır. Bu di-

gər sistemlərdə yüksək temperatur şəraitində baş verəcək  havadaki azot oksidinin sintezini kənar edir. 

Avtomobil konserni Daymler-Bens (Almaniya) və «Bellard-Pauer - sistem» (Kanada) energetik kompani-

yası istilik elementlərinin texnoloji inkişafı, istehsalı və marketinqi əməliyyatının keçirilməsinə razılığa gəlmiş-

lər və dünyada ilk dəfə olaraq  yüngül avtomobillər üçün istilik elementlərinin istehsalını qarşıya vəzifə kimi 

qoymuşlar. 

İstilik elementləri ekoloji təmiz avtomobil mühərrikləri hazırlamaq yolunda texnologiyada bir yenilik sayı-

lır.Burada əsas yanacaq hidrogendir; onu katalizatorlu polimer membrandan buraxırlar, o, hava oksigeni ilə kim-

yəvi reaksiyaya girir; hidrogen suya, kimyəvi enerji isə elektrik   enerjisinə  çevrilir. 

İstilik element mühərriyinin digər üstünlüyü – KPD-nin  yüksək olmasıdır. Benzin və dizel yanacağı ilə işlə-

yən adi mühərriklər üçün o, 25-45% təşkil edir, istilik elementlərdə isə KPD –70% və yüksək olur.  

 

124

Yaxın vaxtlara kimi istilik elementləri yalnız xüsusi məqsədlər üçün, məsələn,  kosmik  tədqiqatlar üçün 

konstruksiya olunurdu. Hazırda ondan stasionar və səyyar elektrik stansiyalarında, sualtı gəmilərdə və sualtı qa-

yıqlarda güc qurğularında istifadə olunur. 

Hazırda müxtəlif istilik element növlərinin sənaye istehsalına iri firmalar sayılan «Mitsubisi xevi indatriz», 

«Toyota», «Fudzi»,  «Sanyo», «Tosiba», «Elenko Eyç - Bi», «Eyç - Pauer», «İnterneşnl  yuen - sell», «BMV», 

«Simmens» və «Linde» başlamışlar. 

Elektromobil. 1973-cü ildə, xüsusilə kəsgin elektrik krizisindən sonra elektromobillərin kütləvi istehsalına 

maraq artdı. Bu yalnız elektrik problemi ilə deyil, həmçinin ciddi ekoloji problemlərlə  əlaqədardır: belə    ki, 

elektromobil havanı çirkləndirmir, qızdırmır, həm də o qədər də səsküylü deyil. 

1993-cü ildə ABŞ-da Kaliforniyada verilən qanunda milli istehsalçıların buraxdığı avtomobillərin mütləq 2%  

- dən az olmayaraq «sıfır qazlarla» işləyən, xüsusən elektromobillər olması göstərilir. 

İsveçdə buraxılan 15 tonluq yük maşını gələcəyin maşını adlandırıldı. Onun mühərriyinə elektromühərrik və 

qaz turbini birləşdirilir.Elektromotordan  şəhərin küçələrində istifadə olunur ki, atmosfer çirklənməsin, turbin  

isə şəhərdən kənar şosselərdə birləşdirilir. Mühərrik kifayət qədər güclü olub sürəti 110 km/saata qədərdir.  

Qaz turbini   etanolla işləyir, bu halda işlənən qazların zərərlilik dərəcəsi porşenli mühərriklərə nisbətən 10 

dəfə azdır. Yanacaq kimi həm də metanol, benzin, dizel yanacağı,  raps yağı və təbii qazdan istifadə etmək 

olar. 

Bütün ölkələri növbəti dəfə də geridə qoyan Yaponiya elektromobil erasına daxil olur. Osaka şəhərində pla-

netdə ilk dəfə sürət yarımstansiyası (köməkçi stansiya) şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. Burada 30 dəqiqə  ərzində 

ekoloji təmiz avtomobilə enerji doldurmaq olar. İndiyə qədər batareyanı doldurmağa 10 saatdan artıq vaxt sərf 

olunurdu, bu isə dünyada elektromobilin geniş yayılmasına mane olan əsas səbəblərdən biri sayılırdı. Elektro-

mobillərin son modellərinin sürəti 75km/saat təşkil edir.Ətraf mühitin mühafizəsi marağını nəzərə alaraq avto-

nəqliyyatın elektriklə işləməsinə keçmək məqsədə uyğundur. 

Elektromobillərin inkişafının sonrakı mərhələsində onların kütləvi seriyal istehsalı, buraxılması və avtomrbil 

nəqliyyatında onların payının artırılması qarşıda durur. 

Bu istiqamətdə aparılan işlərə verilən qiymət 2025-ci ilə qədər dünyadakı avtomobillərin 15% - i elektromo-

bil olacağı gözlənilir.