MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

8.9.2. Ozon qatının mühafizəsi yolları 

1982 –ci ilin yanvarında UNEP (BMT – nin Ətraf mühit proqramı) ozon qatının qorunması haqqında Qlobal 

Konvensiyanın layihəsinin hazırlanması üçün xüsusi hüquqi və texniki ekspertlər qrupunun ilk müşavirəsini ça-

ğırdı.Bu müşavirə Konvensiya üçün prinsipal əsasları müəyyən etdi.UNEP – in himayəsi altında keçirilən üç il 

aktiv danışıqlardan sonra Konvensiya 1985 – ci ilin martında Vyana şəhərində (Avstriyanın raytaxtı) qəbul edil-

di.Konvensiyanın 21 – ci maddəsinə görə, tərəflər insan sağlamlığını və ətraf mühiti ozon qatının yeyilməsi ilə 

əlaqədar təsirlərdən qorumağa borcludur. 

1987-ci ildə 56 ölkənin hökümətləri Monreal (Kanada) protokolunu imzaladılar. Bu protokola əsasən yaxın 

onillikdə ozon qatını dağıdan flor üzvi birləşmələrin və digər ozon dağıdıcı maddələrin(ODM) istehsalını 2 dəfə 

azaltmağı öhdələrinə götürdülər. Sonrakı razılaşmalar, yəni 1990-cı ildə Londonda, 1992-ci ildə Kopenhagendə 

ODM-in istehsalının tədricən və 1997 – ci ildə Manrealda dayandırılması irəli sürüldü. 

1996-cı ildə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr freonların istehsalını tamamilə dayandırdı (həmçinin hal-

lonları, tetraxlorid - karbonu). İnkişaf etməkdə olan ölkələrə, o cümlədən Rusiyaya bu addımı 2010-cu ildə at-

mağı xahiş etdilər. 

Qeyd edək ki, Rusiya ozon dağıdıcı maddələrin (ODM) ən iri istehsalçısı və istifadəçisi olub, 1990-cı ildə 

205 min ton ODM buraxmışdır. Bu dünyada buraxılan ODM-in 20% - ni təşkil edir.  

Sonrakı mərhələdə metilbromidlərin

 

və hidrofreonların

 

istehsalının qadağan edilməsi olmalıdır. 1996-cı ildə 

metilbromidlərin istehsalı sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə dondurulmuş, hidrofreonların istehsalının isə 

2030-cu ildə tamamilə dayandırılması nəzərdə tutulur. İnkişaf etməkdə olan ölkələr bu kimyəvi maddələr üzə-

rində nəzarət qoyulması haqda indiyə qədər öhdəçilik götürməmişlər. 

Qlobal ekoloji fond ODM-dən istifadə edilməsini mərhələ-mərhələ azaltmaq üçün Moskvaya əvəzsiz olaraq 

60 milyon dollar ayırmışdır. Bu pul aerozol və soyuducu texnika istehsal edən müəssisələrə verilmiş və onlara 

karbon Aerozol proplentə keçməyə imkan yaratmağa kömək etmişdir. İlk dəfə belə aerozolların istifadəsini Ne-

vinnomıssk aksioner cəmiyyəti tətbiq edərək ildə 40 milyon aerozol qablamaları buraxır. 

1990-1996-cı ildə Rusiyada ODM-in istehsalı 10 dəfə azaldılaraq 205 min tondan 13 min tona endirilmişdir. 

1997-ci ildə İsveç höküməti Ümumdünya bankından Rusiyanın 7 fabrikinə freonların istehsalının dayandırılması 

üçün 1 milyon dollar ayırmışdır. 

1997-ci ildə Monreal protokolunun təsdiqindən 10 il keçmişdir. Həmin dövr ərzində Yerin ozon təbəqəsi-

nin mühafizəsi üzrə geniş beynəlxalq əməkdaşlıq yerinə yetirilmişdir. Beynəlxalq cəmiyyətlərin razılaşdırılmış 

gücü ilə həmin illər ərzində ozon qatı üçün təhlükəli olan maddələrin istehsalı və istifadəsi 2 dəfədən çox azal-

mışdır. Atmosferdə ozonu dağıdan maddələrin miqdarının artması dayandırılmışdır. Alimlərin fikrincə bu iş da-

 

130

vam etdirilərsə yaxın illərdə ozon qatının bərpa olunması prosesi başlanacaq və 21 – ci əsrin ortalarına qədər öz 

təbii halına düşəcək. 1997-ci ildə Rusiya Federasiyası (RF) hökümətinin qərarı ilə ozon qatının mühafizəsi üzrə 

İdarələrarası komissiya təşkil olundu. Bu komissiya aşağıdakı qəbul edilən proqramın yerinə yetirilməsində ca-

vabdeh sayılır: 

-

 

İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti və digər proseslərin təsirilə ozon qatının vəziyyətinin dəyişilməsinin uçotu və 

nəzarəti üzrə müşahidələrin aparılması; 

-

 

Ozon qatının vəziyyətinə təsir göstərən maddələrin atılmasının norma həddini müəyyənləşdirmək və ona 

riayət etmək; 

-

 

Ozon qatını dağıdan maddələrin istehsalı və istifadəsini nizama salmaq; 

-

 

Göstərilən tələbləri pozmağa cavabdeh şəxslərə qarşı tədbirlər görmək. 

Atmosferin ozon qatının vəziyyətinə zərərli təsir göstərən kimyəvi maddələrin və istehsal tullantılarının siyahısı RF-nın ət-

raf mühitin mühafizəsi sahəsində xüsusi təyin olunmuş dövlət təşkilatları tərəfindən təsdiq edilir. 

Sənayedə dövlət proqramının yerinə yetirilməsi üzrə kifayət qədər effektiv tədbirlər görülür. Məsələn, soyu-

ducu texnika istehsalçıları freonların ozon üçün zərərsiz maddələrlə əvəz olunmasına artıq başlanmışdır: pro-

pan – butan qarışığı, tsiklopentanlı köpükləndirici, soyuducu agent – QFU-134a 1996-cı ildən etibarən Rusi-

yanın «Biryusa» soyuducuları ozon qatına dağıdıcı təsir göstərməyən yeni soyuducu agentlərdən istifadə edərək 

buraxılır.  

Freonsuz yeni soyuducu qurğülar 1996-cı ildə Ümumrusiya yüngül əridicilər institutunda sınaqdan keçiril-

mişdir. Ekoloji təmiz soyuğun istehsalına fransız alimi Pelte effektindən istifadə olunması sayəsində nail olun-

muşdur. Pelte müəyyən etmişdir ki, elektrik cərəyanını yarımkeçiricilərdən buraxdıqda kristalın dövrə döşəmə-

sinin birində isti, digərində isə soyuq alınır. Bu zaman istilik nə qədər intensiv ayrılırsa, bir o qədər də soyuq ar-

tır. Bu effekt ilk dəfə hərbi texnikada raketlərin atılması sistemində və kosmonavtikada (Lazerin istifadəsində 

qurğunun soyudulmasında), sonralar isə böyük soyuducularda istifadə olunmuşdur. 

Göstərilən yeni aqreqatda elektrik mühərriki, kompressor yoxdur, bu isə elektrikdən istifadəyə 2 dəfə qənaət 

etməyə imkan yaradır, uzunömürlü yarımkeçirici elementlər isə onun etibarlılığını artırır. 

Dünyada analoqu olmayan bu qurğu Smolensk soyudücu maşınlar zavodunda sınaqdan keçirilmişdir. 

Rusiya EA ümumi fizika institutunun fizikləri atmosferin freonlardan qlobal təmizlənməsi üçün atmosferə 

mikrodalğalı boşaldıcılarla təsir göstərərək ozon qatını dağıdan mənbənin özünü ləğv etmək məsələsini irəli sür-

müşlər. Yaranan (əmələ gələn) plazma digər komponentlərə zərər yetirmədən, temperaturu artırmadan və yeni 

birləşmələrin əmələ gəlməsinə səbəb olmadan atmosferdə olan freonları seçərək təmizləyir. Hesablamalar göstə-

rir ki, freonları məhv etmək məqsədilə lazımi miqdarda plazmanın yaranması üçün nisbətən kiçik enerji tələb 

olunur, belə ki, plazma saniyənin cəmi milyardda bir hissəsi müddətindəki impulslarla yaranır, impulslar arasın-

da isə qurğu işləmir. 

Atmosferdə plazma yaratmaq üçün hazırda müdafiə sənayesi tərəfindən buraxılan böyük mikrodalğalı top-

lardan istifadə olunması iqtisadi və ekoloji baxımdan sərfəlidir. Tədqiqatçıların fikrincə mikrodalğalı mənbənin-

Yerdə bir-birindən müəyyən məsafədə 2 mənbəyi yerləşdirilir. Onların buraxdıqları impulslar atmosferdə toqqu-

şur, toqquşma zamanı plazma yaranır. Şüalandırıcıları hər dəfə müxtəlif bucaq altında çevirməklə geniş sahəni 

əhatə etmək olar. 

Hələlik bu metodun texnoloji sxemi hazırlanmayıb, lakin onun bir çox variantları var. Məsələn, mikrodalğalı 

şüalandırıcı mənbəni Yerdə deyil, süni peyklərdə quraraq həqiqətən «ozon deşiklərini» «gözəmək olar». 

Fiziklərin hesablamalarına görə atmosferdəki freonları  cəmi bir ilə  təmizləmək olar. Bu zaman 10 nəhəng 

gücündə olan AES-ın bir blokunun enerji mənbəyi kifayətdir. 

Məlum olduğu kimi Günəş 1 saniyə ərzində 5-6 ton ozon istehsal edir. Lakin onun dağılması prosesi daha tez 

olur. Bu qazı stratosferdə süni surətdə almaq mümkündür. «Enerozon» konsorsiumu stratosferdə ozonu süni al-

maq üçün orijinal layihə irəli sürmüşlər. Bu zaman Yer orbitinə lezerlə təchiz olunmuş 20-30 peyk çıxarılır. Hər 

peyk kütləsi 80-100 ton olan kosmik platforma sayılır.  

25-30 km yüksəklikdə lazer şüaları oksigen molekullarını hərəkətə gətirir, fəallaşdırır, sonra isə Günəşin kö-

məyi ilə ozonun hasil olması təbii yolla gedir. Bu yolla planetin normal mövcudluğunu 20 il müddətində təmin 

etmək olar. 

Ozon qatını mühafizə etmək üzrə fəaliyyətdə olan beynəlxalq proqramlardan birgə Rusiya-Amerika «Mete-

or-3-TOMS» layihəsini göstərmək olar. 

Plesetsk kosmodromundan Rusiyanın daşıyıcısı ilə orbitə «Meteor-4» meteoroloji peykə buraxıldı, orada el-

mi-tədqiqat cihazından başqa ABŞ (NASA) tərəfindən yaradılmış «TOMS» spektrometri də qoyuldu. Bu spek-

trometr planetimiz üzərindəki ozonun öyrənilməsi və paylanması, yayılması qlobal xəritəsini tərtib etmək, həm-

çinin ozonun paylanmasının dəyişməsini izləmək məqsədi daşıyır.  

REA-nın P.N.Lebedev adına fizika institutunda ozonosferin istənilən hava şəraitində və bütün sutka ərzində 

monitorinqi metodu hazırlanmışdır, bu ozonosferin istilik şüalanmasının millimetrlik dalğalarından istifadəsinə 

əsaslanır. 

Ozonometr (və spektroradiometr) bu dalğaları tutmaqda müvəffəqiyyətlə sınaqdan keçirilmişdir. 

 

131

Bu metodla kimyəvi aktiv çirkləndiricilərə daha həssas olan 35-50 km yüksəklikdə ozonun miqdarı ölçül-

müşdür. Ozonun mövcudluğu 70 km yüksəkliyə qədər olan məsafədə də ölçülmüşdür. Hündürlük, vaxt və günəş 

qasırğasından asılı olaraq atmosferdə ozonun miqdarı haqda məlumatlar əldə edilmişdir. 

Müəyyən edilmişdir ki, həmin metodla millimetrlik şüalanmanın köməyilə atmosferdə olan digər qazları, o 

cümlədən xlor oksidini də təyin etmək olar. 

Ozonun miqdarı Dobson vahidi ilə ölçülür.Oturacağının sahəsi 1 sm

2

 olan şaquli sütundan normal təzyiq və 

temperaturda olan ozonun ümumi miqdarı Dobson vahidi adlanır.Yer kürəsində ozonun orta miqdarı təxminən 

300 Dobson vahididir.Müxtəlif coğrafi sahələrdə onun qiyməti 230 – 500 arasında dəyişir. 

Atmosferin tərkibini daim müşahidə etməklə orada gedən prosesləri yaxşı dərk etmək və hətta proqnozlaşdır-

maq olar, lakin bunun üçün yerdə müasir cihazlarla təchiz olunmuş stansiyaların olması tələb olunur. 

1996-cı ildə Moskva ətrafında «Dolqoprudnı»  şəhərində yerləşən Mərkəzi aeroloji rəsadxanası Rusiyanın 

Avropa hissəsi və bir sıra MDB dövlətləri üzərində ozonun konsentrasiyası xəritələrinin tərtibinə və müntəzəm 

nəşr edilməsinə başlamışdır. Bu xəritələr Günəşin kəskin zərərli şüalanmasını izləməyə kömək edir.  

Ölçü işləri Sankt – Peterburqda baş geofiziki rəsədxanasında konstruksiya olunmuş M-124 cihazı ilə BMT-

nin ərazisində yerləşən 40 meteostansiyada aparılır. (onlardan 30-u Rusiyadadır). 

  

8.9.3. Ozon qatının mühavizəsi üzrə  

Azərbaycan Respublikasının strategiyası 

 Azərbaycan Respublikası 1996-cı ildə ODM-in istifadəsindən mərhələlər üzrə  çıxarılmasına dair Vyana 

Konvensiyasını, Monreal pratokolunu və müvafiq düzəlişləri ratifikasiya etmişdir.Respublikanın Ekologiya və 

Təbii Sərvətlər Nazirliyinin nəzdində yaranmış işçi qrupunun və BMT ekspertlərinin 1997 – ci ildə apardıqları 

xüsusi araşdırmalarına görə, Respublikamız ODM – in istifadəsinə görə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında 1 

– ci yerdə olmuşdur. 

Respublikamızda ODM ümumi miqdarı 965.7 tondur.Bundan 459.4 XFK; 501.1 ton halon; 0.1 ton metilbro-

mid; 5.1 ton HXFK; 0.05 ton metilxlorbromun payına düşmüşdür. 

BMT – nin Ətraf mühit və inkişaf proqramları Azərbaycan Respublikasında 6 layihə həyata keçirir. Bu layi-

hələrə əsasən Azərbaycana Qlobal Ekologiya Fondu tərəfindən 7 milyon ABŞ dolları dəyərində qrant ayrılmış-

dır.Bu vəsaitin 95% - ni Respublikaya BMT – nin İnkişaf Proqramı  xətti ilə göndərilən avadanlıqlar təşkil 

edir.Layihənin həyata keçirilməsinə nəzarət etmək üçün Azərbaycan Ozon Mərkəzi yaradılmışdır. Azərbaycan 

hökümətinin strategiyası aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir: 

- 2001 – ci ildən 2006 – cı ilə kimi XFK soyuducu agent kimi müstəsna hallarda istifadə olunmasına yol ve-

rilməklə 2002 – ci ilə kimi XFK və halonların idxalının dayandırılması; 

- Monreal protokolunun 2 – ci maddəsinə görə ölkələrə təyin olunmuş HXFK və metal – bromidin istifadəsi-

nin tədricən dayandırılması qrafikinə riayət etmək; 

- ODM olmayan texnologiyanın tətbiq edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının sanayesinə QEF və başqa 

beynəlxalq təşkilatlar (UNDP, UNEP, Dünya bankı və s.) tərəfindən yardım edilməsi; 

- ODM istifadəsinin dayandırılma prosesinin effektivliyinin və əhəmiyyətinin hazırlanması; 

- ODM idxalına nəzarət etmək üçün lazım olan lisenziyalaşdırma prosesinin işlənib hazırlanması. 

Azərbaycan Ozon Mərkəzinin fəaliyyəti BMT – nin Azərb. Respublikasında 2000 – ci il insan inkişafı haq-

qında hesabatında da öz əksini tapmışdır. BMT – nin Ətraf Mühit Proqramının Paris bürosunda Azərbaycan 

Respublikasının guşəsi açılmışdır və əldə olunan nailiyyətlər mütamadi olaraq orada nümayiş etdirilir. 

Çinar soyuducular zavodunda ODM istifadə edən sexlərin yenidən qurulması, kamera və şkafların izolyasi-

yasının hazırlanması zamanı istifadə olunan XFK – 11 – in əvəzinə yeni ODM olmayan tsiklopentanın istifadə 

üçün müasir avadanlıqların quraşdırılması, ODM olmayan HFK – 134a və HK – 600 ilə işləyəcək soyuducula-

rın istehsalı nəzərdə tutulmuşdur.Layihəyə əsasən İtaliyanın «Cannon» və «Galileo» firmaları lazım olan müasir 

avadanlıqları «Çinar» istehsalat Birliyində quraşdırmışlar, qurğular artıq istifadə üçün tam hazırdır. 

Soyuducu agentlərin bərpası və yenidən istifadəsi üçün Milli Proqramın həyata keçirilməsi (ABŞ – ın RTİ 

firması tərəfindən) layihəsinə əsasən 2000 – ci ilin fevral ayından başlayaraq Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Sumqayıt, 

Mingəçevir,  Əli Bayramlı, Lənkəran,  Şəki, Xaçmaz, Şamaxı, Masallı, Göyçay, Qazax, Bərdə  şəhərlərində 32 

bərpa və yenidənistifadə Mərkəzləri yaradılmış və avadanlıqlarla təmin edilmişdir. Ozon Mərkəzi tərəfindən bu 

avadanlıqların bütün təlimatları azərbaycan dilinə çevrilmişdir.Layihə müddətində 31 tondan artıq XFK – 12 

bərpa ediləcək, təmizlənmiş və yenidən istifadə edilmişdir. 

Layihəyə əsasən Respublikamızın yanğınsöndürmə idarələrində istifadə olunan halonların bərpası və yenidə-

nistifadəsinin yerinə yetirilməsi üçün Avstraliyanın Chubb – Fire firması  tərəfindən gətirilmiş avadanlıqlar 

Azərb.Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Yanğından Mühafizə Baş İdarəsinin proqramında yaradılmış Bərpa 

– Yenidən istifadə mərkəzində quraşdırılmışdır. 

Azərbaycan Respublikasının Halon Bankı yaradılmışdır.Bu layihə 2001 – ci ilin iyun ayında BMT – nin eks-

pertləri tərəfindən Azərb. Hökümətinə təhvil verilmişdir. 

 

132

Sumqayıtın kompressorlar zavodunun istehsal sexlərinin HFC – 134 A və HC – 600 A kompressorların is-

tehsal məqsədilə konvensiyası layihəsinə  əsasən Sumqayıt kompressorlar zavodunun ODM istifadə etməyən 

kompressorlar istehsal üçün yenidən qurulması nəzərdə tutulmuşdur. İtaliyanın Sicplant firması tərəfindən Sum-

qayıt kompressorlar zavoduna müasir avadanlıqlar gətirilmişdir. 

Artıq Azərbaycan Respublikasında ozondağıdıcı olmayan soyuducu agentlə işləyəcək kompressorlar hazırla-

maq üçün zavod tam hazırdır.Bu kompressorlar eyni zamanda «Çinar» İstnhsal Birliyində müasir soyuducuların 

hazırlanmasında istifadə ediləcəkdir. 

 

8.10. Turşulu (turş) yağışlar 

«Turşulu yağışlar» terminini 1872-ci ildə ingilis kimyagəri Robert Smit özünün «Hava və yağmur» əsərində 

irəli sürmüşdür. Turşulu yağışın əsas komponentləri azot və kükürd oksidlərinin (SO

2

 və NO) aerozolları sayılır. 

Onlar atmosfer, hidrosfer və ya torpaq rütubətliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda sulfat, nitrat və digər turşular 

əmələ gətirir. 

Amonyak (NH

3

) da turşulu yağmurların əsas komponentlərindən biri hesab olunur. Turşulu yağışlar həm tə-

bii, həm də antropogen mənşəli olur. Turşulu yağışın əmələ gəlməsinə səbəb olan təbii mənbələrə vulkan püs-

kürmələri, şimşək çaxması və ildırım, meşə yanğınları, biogen ifrazatı, torpağın deflyasiyası və s. aiddir. Alim-

lərin məlumatlarına görə dünyada yalnız vulkan fəaliyyəti nəticəsində hər il 4-16 mln. ton kükürd birləşmələri 

ayrılır. Hər il atmosferə kükürd – 2 – oksid və azot oksidləri daxil olur. 

Antropogen turşulu yağışların mənbəyi qazıntı yanacaqlarının, xüsusilə daş kömürün İES-də, qazanxanalar-

da, metallurgiyada , neft-kimya sənayesində, nəqliyyatda və s. yandırılması prosesi sayılır. Neftin yandırılması 

və emalı zamanı da kükürd qazı əmələ gəlir. Onu aşağıdakı düsturla göstərmək olar. 

2SO

2

+O

2

 = 2SO

3

  

SO

3

 +H

2

O = H

2

 SO

4 

Azot oksidinin havanın oksigeni ilə yüksək temperatur şəraitində birləşməsi zamanı, xüsusən daxili yanacaq 

mühəriklərində və qazanxana qurğularında yaranır.

 

Antropogen mənbələri azot oksidinin 93%-ni ayırır, bu isə 

su buxarı ilə birləşərək azot turşusunu əmələ gətirir.  

2NO+O

2

           2NO

2

  

3NO

2

+H

2

O            2HNO

3

 +NO 

Turşulu yağışların digər mənbəyi kənd təsərrüfatı sayılır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artır-

maq üçün azot gübrələrindən geniş istifadə olunur, həmçinin azot toplama qabiliyyətinə malik olan paxlalılar və 

çəltiyin əkin sahələri genişləndirilir. 

İlk dəfə turşulu yağışlar 1960-cı illərdə Şimali Amerika və Kanadada müşahidə edilmişdir. Hazırda turşulu 

yağışlar adi hal almış və dünya ictimaiyyətini daha çox narahat edir. 

Avropa və Şimali Amerikada qazıntı yanacaqlarından çox istifadə olunduğundan bu ərazidə dünyada atmos-

ferə buraxılan maddələrin 70%-i düşür və bu turşulu yağışın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Turşulu yağışın əsas 

yayıldığı vilayətlər – sənaye rayonları sayılır. (Şimali Amerika, Qərbi Avropa, Yaponiya, Koreya, Çin, Rusiya-

nın sənaye rayonları.) 

Kükürd kimi azotun tsikli də insan tərəfindən yüksək dərəcədə dəyişilməyə məruz qalmışdır. İnsan fəaliyyə-

tilə azotun qlobal tsiklinə ildə 140 tereqramm (mln.ton) azot daxil edilir. Bu, təbii mənbələrdən gələn azotun cə-

mindən də çoxdur. Bu zaman 80 tq azot gübrələri sənayesi, 40tq paxlalıların və cəltiyin səpinindən, 20tq isə qa-

zıntı yanacaqlarıının yandırılması prosesi zamanı əmələ gəlir. Göstərilən miqdarın təxminən 80tq atmosferə bu-

raxılır. Atmosferə hər il buraxılan 80tq azotun 60tq –ı kontinentə, 20tq-yə qədəri isə okeanların səthinə düşür. 

Dəniz sahilləri hər il çay axınları vasitəsilə 40tq əlavə azot qəbul edir. 

Ümumiyyətlə turşuluğu (PH) 5,6-dan aşağı olan yağıntıların «Turşulu yağışlar» adlandırılması  qəbul edil-

mişdir. 

Maraqlıdır ki, indiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada (PH2,4) və ABŞ-ın Los-Anjeles şəhərində 

PH (2,3) qeydə alınmışdır. Başqa sözlə desək, bu cür yağışda turşuluq mətbəx sirkəsi tündlüyünə, yaxud da li-

mon şirəsi turşuluğuna bərabər olur. 

 

 

 

133

 

Øÿêèë 8.9. 1950-1982-úè èëëÿðäÿ 

ãàçûíòû éàíàúàãëàðûíûí  éàíäû-

ðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÑÎ2-íèí 

àòìîñôåðÿ èëëèê äàõèë îëìàñû. 1- 

ãàçûíòû éàíàúàãëàðû 

áöòþâëöêäÿ (èëäÿ 4,44%); 2-äàø 

êþìöð (èëäÿ 1,72%); 3- íåôò (èëäÿ 

7,11%); 

4- òÿáèè ãàç (èëäÿ 8,06%). 

Şəkil 8.10. 1880-1980-úè èëëÿð 

äþâðöíäÿ ÍÎ

2

-íèí àéðûëìà èíòåí-

ñèâëèéèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè 

 

Turşulu yağışlar çox vaxt onları törədən mənbələrdən xeyli aralı yerlərə yağır.  

Turş yağışlar təbiətə, binalara və qurğulara böyük ziyan törədir, tarixi abidələri aşılayır, metal qurğuları kor-

roziyaya uğradır, torpağın, suların fiziki-kimyəvi xassəsini dəyişir, canlı aləmin fizioloji inkişafını pozur. 

Azotun və kükürdün antropogen birləşmələri atmosferin və ekosistemin turşuluq dərəcəsini olduqca artırır. 

Bu isə torpağın, meşələrin, yeraltı suların, göllərin və çayların vəziyyətini xeyli dəyişir. 

Turş mühitə malik olan meşə və bataqlıqlara düşən turş yağışlar turşuluq dərəcəsini bir qədər də yüksəldir və 

canlı aləmi pozur. 

Qeyd edək ki, iynəyarpaqlılar turş yağışlara daha çox həssasdır. 1990-cı illərdə Qərbi Almaniyada Bavariya-

nın 1500ha həmişəyaşıl (iynəyarpaqlı) meşələri turşulu yağışın təsirindən məhv olmuşdur. 

Qərbi Avropada meşələrin 30%-ə qədəri bu səbəbdən ziyan çəkmişdir. Turşu torpaqda alüminiumun hərəkə-

tini sürətləndirir, bu isə xırda köklər üçün zəhərli sayılır və ağacların yarpaqlarının və iynələrinin qurumasına 

səbəb olur. 

PH-ın dəyişməsi su orqanizmlərinə də mənfi təsir göstərir. Yalnız İsveçdə balıq yetişdirilən 4 min göl, Nor-

veçin cənub hissəsində gollərin 80%-i ya «ölüdür», ya da kritik vəziyyətdədir. Turşulu yağışın təsirindən Kana-

dada 4 min təbii göl «ölüdür», İtaliya, İsveçrə, Fransa kimi dövlətlərin alp (dağ) göllərinin çoxunda canlı aləm 

məhv edilmişdir. 

Ekosferdə antropogen kükürd və azotun toplanması asidifikasiya prosesini gücləndirməklə yanaşı, həm də 

Yerin artmaqda olan radiasiya balansına, qida maddələrinin qlobal balansına (biogenlərin) və troposferin oksid-

ləşmə qabiliyyətinə təsir göstərir. 

Turşulu yağışların ekoloji problemini həll etmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir: 

-

 

kükürd və azot oksidlərin tullantıları, ilk növbədə kükürd qazının buraxılması kəskin azaldılmalıdır, belə 

ki, sulfat turşusu və onun duzları turşulu yağışın yaranmasının 70-80%-ni təşkil edir. 

-

 

Yeni texnologiya tətbiq edərək: a) yanacağa qənaət etmək; b) yanacaqdan kükürdü kənarlaşdırmaq; v) tüstü 

bacasından çıxan kükürd və azot oksidini tutmaq (200- ə yaxın belə texnologiya məlumdur ) üzrə tədbirlər həya-

ta keçirilməlidir.  

-

 

Turşulu yağışlar problemi qlobal problem olduğu üçün bu istiqamətdə beynəlxalq əməkdaşlıq aparılır . Bu-

na 1983-cü ildə qüvvəyə minən Avropa Konvensiyasının protokolu misal ola bilər. Həmin protokolda Avropa 

və Kanadanın 20 dövlətində kükürd oksidi tullantılarının 30% azaldılması irəli sürülmüşdür. 

 

8.11. Parnik (istilik) qazları və  

onların iqlim dəyişməsinə təsiri 

Məlum olduğu kimi atmosfer proseslərinin enerji mənbəyi günəş radiasiyası hesab olunur.  

Atmosferdə bəzi qazlar, o cümlədən su buxarı parnik effekti yaratmaqla fərqlənir, onlar yer səthinə yüksək 

dərəcədə Günəş radiyasiyası buraxmağa qabildirlər. Yer səthinin orta temperaturu +15 

0

 təşkil edir, parnik effek-

ti olmasa idi o ,(- 18

0

 ) olardı. Odur ki, parnik effekti Yerdə həyatın mövcudluğu üçün əsas mexanizmlərdən biri 

sayılır. 

 

134

Parnik effekti yaratmaqda atmosferdə olan su buxarı aparıcı rol oynayır. Bu baxımdan, atmosferdə yüksək 

konsentrasiyada olan qazlar da böyük rol oynayır. Əsas parnik qazları aşağıdakılardır: karbon 2 – oksid (CO

2

) , 

azot oksidləri , xüsusilə NO

2

 metan (CH

4

) və troposfer ozonu (O

3

). Sonuncu yüz illərdə bu təbii qazların miqdarı 

artmışdır. Atmosferə əlavə olaraq qlobal ekosistemin təbii komponenti olmayan digər qazlar da daxil olur. On-

lardan ən əsasları insan tərəfindən sintez edilən xlor – flüor üzvi birləşmələri, freonlar da bu katiqoriyaya aiddir.  

Son 200 ildə , xüsusilə 1950 – ci ildən sonra , hazırda da davam edən insan fəailiyyəti atmosferdə parnik ef-

fektli qazların konsentrasiyasının artmasına səbəb olur.Bu qaz qarışıqları radiasiyanı udur və süni əks etdirir. 

Odur ki, Yerin iqliminə təsir etmək qabilliyətinə malikdir. 

 

Bu qazların rolu aşağıdakı kimidir. 

Su buxarı - Ümumdünya miqyasında atmosferdə olan su buxarının parnik effekti daha yüksəkdir. İqlimin is-

tiləşməsi atmosferdə parnik qazlarının miqdarını artıraraq parnik effektinin yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. 

Karbon qazı - hazırda parnik 

effektində payı 64 % - çatır. Bu 

miqdar ilbəil artmaqda davam 

edir.1860 – cı ildən 1984 il arası 

qazıntı yanacaqlarından istifadə 

nəticəsində atmosferə (183 

+

- 

15) 

10

15

q karbon (C) daxil olmuş-

dur.1984 – cü ildə CO

2 

– nin il 

ərzində miqdarı 5.2.10

15

q 

(5.2.10

15

q C/il) olmuşdur.Bu 

dövr ərzində meşələrin qırılması 

və torpaqdan istifadə qaydasının 

dəyişməsi hesabına atmosferə 

daxil olan CO

2

 – nin miqdarı 

(150

+

-

 50)10

15

 q C, 1984 – cü il-

də isə (1.6

+

- 

08) x 10

15

q C/il təş-

kil etmişdir. 

Hesablamalara görə qazıntı 

yanacaqlarından istifadə  nəticə-

sində 2025 – ci ilə CO

2

 – nin artma intensivliyi 2 – dən 20 Q t/il olması gözlənilir.1984 – cü ildə bu rəqəm 5 Q 

t/il olmuşdur.Atmosferdə onun konsentrasiyasını aşağı salmaq üçün tullantıların miqdarını azaltmaq vacibdir . 

Metan bataqlıq qazı - parnik effektində böyük rol oynayıb 19 % təşkil edir . Son 10 illərdə atmosferdə meta-

nın miqdarının artması müşahidə olunur. Onun konsentrasiyasının çoxalması mənbələri sənaye tərəfindən (nef-

tayırma sənayesi), bataqlıqların qurudulması və meliorasiya, çəltik tarlalarının sahəsinin genişləndirilməsi, mal-

darlığın artması və s. hesab olunur. Metanın SO

2

 - dən olduqca az olmasına baxmayaraq infraqırmızı şüaların 

udulmasında yüksək effektli uducu sayılır . Lakin onun konsentrasiyasının illik artımı SO

2

 – yə nisbətən 2 dəfə 

çoxdur . Əhalinin sayının artması ilə atmosferdə metanın çoxalması müşahidə olunur.Hazırda onun artma sürəti 

ildə 1.3 – 1.5 % təşkil edir. Belə ki , əhali artdıqca çəltik tarlalarının sahəsi genişlənir , iribuynuzlu mal – qara-

nın sayı çoxalır . Neft , daş kömür , təbii qazın istehsalı zamanı havaya uçan qazların çoxalması da müşahidə 

edilir. XXI əsrin ortalarında metanın konsentrasiyasının 2 – 2.5 dəfə artması gözlənilir .  

 Azot oksidləri - ümümi parnik effektinin 6 % - ni təşkil edir. Onun da konsentrasiyası (miqdarı) atmosferdə 

artmaqda davam edir. Kənd təsərrüfatında azot kübrələrinin tətbiqinin artması və üzvü yanacaqlardan kütləvi is-

tifadə edilməsi zamanı NO

2

 in miqdarı artır. Hər il NO

2

 – in miqdarının artımı 0,3 % təşkil edir. 2050 – ci ilə 

0.35 – 0.40 miliyon təşkil edəcəkdir. 

Xlor flüor üzvi karbonlar – bunlar tərkibində xlor, flor və brom olan maddələrdir . Bunlar yüksək effektli 

potensiala malik olub atmosferdə uzun müddət qalır. Onun miqdarı 7- % -ə çatır . 

Ozon (O

3

) – mühüm parnik qazı hesab olunur. O, həm stratosferdə , həm də troposferdə yerləşən qısadalğalı 

və uzundalğalı radiasiyaya təsir göstərir.