MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Yanacağın  alternativ  növləri 

Bütün dünyada alimlər alternativ yanacaq əldə etmək yolları axtarır. Bu xüsusilə qeyri əlverişli ekoloji vəziy-

yəti olan regionlar üçün daha vacibdir. ABŞ – da benzində olan tetraetilqurğuşun tədricən metiltetributilen 

efiri  ilə əvəz olunur, bu isə qurğuşunun miqdarını 50% -ə qədər azaldır. Braziliyada bütün doldurma məntəqə-

lərində iki kolonka dayanır; biri benzin, digəri istilik spirti. 

Yapon alimləri tərəfindən yanacaq kimi məişət tullantılarından alınan «mətbəx» yağından istifadə olunması 

məsləhət görülür. Bu əməliyyat texnoloji cəhətdən 2 mərhələdən ibarətdir; I mərhələdə alınmış yağ qida qalıqla-

rından süzülüb təmizlənir, II mərhələdə – metanol  və  katalizator qarışığının iştirakı ilə kimyəvi reaksiya apa-

rılır. Bu zaman öz xassələrinə görə yüksək keyfiyyətli yanacaq alınır  və o, istənilən dizel mühərriyi üçün yararlı 

olub standart yanacağa nisbətən işlənmiş qazlarda zərərli qarışıqlar, xüsusən azot oksidi az olur. 

1990-cı illərin əvvəlindən Stokholmda ictimai nəqliyyat metanolla işləyir, bunun nəticəsində zərərli qarı-

şıqlar 5 dəfə azalır, həmçinin komponentlərin toksiklik, (zəhərlilik)  spektri də aşağı olur. 

İstənilən müasir maşınlarda 90% benzin, 10% metil spirtinin qarışığından, yəni qazoxoddan istifadə etmək 

olar. Bu zaman etilləşdirilmiş benzindəki kimi effekt alınır, lakin çirkləndirici maddələr az olur.  

İsveçdə «RAPS» yağından alınan ekoloji təmiz dizel yanacağına tələbat artır. 

Rusiyada toz halında benzinin alınması üsulu aşkar edilmişdir. Öz keyfiyyətinə görə o, Aİ-92,  Aİ-76 benzi-

ninə uyğun gəlir, lakin işlənmiş qazında karbon oksidi az olur. 

Ekoloji  vəziyyəti  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə 

avtomobil  hərəkətinin  təşkili 

Atmosfer havasının çirklənmə səviyyəsini azaltmaq üçün şəhər küçələrində nəqliyyat yükünü nizamlayaraq 

onların bərabər paylanmasını təmin etmək lazımdır. Bu zaman hər şeydən əvvəl şəhərin strukturu – sənaye və 

yaşayış rayonlarının yerləşməsi, istirahət yerləri, mədəni-məişət xidməti obyektləri nəzərə alınmalıdır. 

Şəhərdə bütün küçələrin uzunluğunun təxminən 20-30 % -i magistral küçələrə düşür. Bu küçələrdə avtomo-

bil hərəkətinin 60-80% -i cəmləşir, yəni magistral yollar orta hesabla digər yollara nisbətən 10-15 dəfə çox yük-

lənir. 

İri şəhərlərdə avtomobil «tıxacları» ciddi problem yaradır. Atmosferə ayrılan toksik maddələrin miqdarı ya-

nacaq sərfindən, bu isə avtomobilin sürətindən asılıdır. Çox yüklənmiş küçələrdə nəqliyyat «çox ləng» hərəkət 

edərkən yanacaq 3-4 dəfə çox işlənir, bunun da nəticəsində atmosferə buraxılan zərərli maddələrin miqdarı ço-

xalır. 

İri sənaye  şəhərlərində  hərəkətin orta sürətini artırmaq məqsədilə yapon mühəndisləri hələ 1960-cı illərdə 

nəqliyyatın daha çox cəmləşdiyi yerlərdə çoxyaruslu avtomobil estakadlarının tikilməsini tövsiyyə etmişlər.  

 

125

Rusiyada nəqliyyatın ən çox ağır ekoloji şərait vəziyyəti Moskva şəhərində yaranmışdır. Burada orta hərəkət 

sürəti 12km /saata enmiş, dayanmadan orta  hərəkət uzunluğu 400-500 m – dir. Hər 4 – cü avtomobilin mühərri-

yi dövlət standartının tələbinə cavab vermir. Yaşayış evlərinin pəncərəsi altında havanı  hər gün yüzlərlə maşın 

mühərriyi qızdırır.  

Yeraltı yollar çox avtomobil toplaşan yolayrıcılarının yükünü azaldır. Belə ki, svetoforun yanında avtomobil-

lər daha çox qaz verir və boş – boşuna dayanır. 

Küçələrin və meydançaların altında piyadalar üçün düzəldilən  şaxələnmiş yeraltı tonnellər avtonəqliyyatın 

şəhər  mühitinə zərərli təsirini azaldır. Hazırda belə tonnnellər Moskvada 400 – dən artıqdar.Bakı  şəhərində  isə 

10- a  qədərdir .  

Şəhərin girəcəyində iri yük maşınları üçün tikilən xüsüsi terminallar da şəhər daxilində avtomobillərin sayını 

azaldır. Belə terminallarda gözətçi dayanacaqlar, mehmanxana, yeməkxana, kafe, duş, kömrük məntəqəsi, avto-

servis və s. kompleksi fəaliyyət göstərir.  

Avtomobil nəqliyyatında ekoloji təhlükəsizliyin proqramında yol tikintilərinin həcminin artırılması və möv-

cud trasların rekonstruksiyası nəzərdə tutulur. Əsas məqsəd – avtomobillərin hərəkət sürətini 50 – 60 km / saata 

çatdırmaqdır.  

Avtomobil nəqliyyatının əhaliyə zərərli təsirini azaltmaq üçün effektiv tədbirlərdən biri də  şəhərdə piyada 

zonaları təşkil etmək və ora nəqliyyat vasitələrinin getməsini qadağan etməkdir.  

Nəqliyyat tonnelləri intensiv nəqliyyat axını istiqamətində tikilməli, nəqliyyat və piyada hərəkətlərini  müx-

təlif səviyyələrdə bölüşdürməlidir. 

Xüsusi avtomobillər yaşayış evlərinin, xiyabanların, uşaq meydançalarının yanında yerləşdirilir, bu isə şəhər 

əhalisinin şəraitini pisləşdirir. 

Xüsusi avtonəqliyyatın saxlanması problemini həll etmək məqsədilə çoxmərtəbəli qarajlar, mehmanxanalar 

tikilir. Çoxmərtəbəli qarajlar fəaiyyət göstərən rayonlarda yer haqqı alınması da həyata keçirilir. Moskvanın bir 

neçə mikrorayonunda  çoxmərtəbəli qarajların tikilməsi üçün yerlər ayrılmışdır. 

 

Azərbaycan  respublikasında   

nəqliyyatın vəziyyəti 

Respublikamız inkişaf etmiş nəqliyyat  infrastrukturuna  malikdir.Ekoloji  baxımdan  isə  nəqliyyatın  səviy-

yəsi  çox  aşağıdır.Nəqliyyat vasitələrinin əksəriyyəti  keçmiş  SSRİ  ölkələrində  istehsal  edilmişdir.Onların  

modelləri  əsas  texniki  göstəricilərinə  görə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  istehsal  edilən  nəqliyyat  vasitələrindən  

çox  geri  qalır.Köhnə, istismar  müddəti  çoxdan  başa  çatmış, ucuz  qiymətlə  xarici  dövlətlərdən  gətirilmiş  

texniki  cəhətdən  yararsız  avtomobillərin  istismarı  nəticəsində  şəhərlərin  havasına  külli  miqdarda  zərərli  

qazlar  buraxılır. 

Qeyd  edək  ki, böyük sərnişin  avtobuslarının  çoxu  az  sərnişin  tutumu  olan  mikroavtobuslarla əvəz  edi-

lir.Bunun  nəticəsində yollarda tıxaclar  yaranır, havaya  buraxılan  zərərli  qazların  miqdarı  dəfələrlə  artır.Ba-

kı  və  Gəncə  şəhərlərində  havanı  çirkləndirməyən  nəqliyyat  növləri (tramvay, trolleybus)  də  demək  olar  

ki,  sıradan  çıxarılmışdır. 

Respublikamızda  hazırda  avtomobillərdən  atılan  tullantıların  zərərlilik  hədlərini  müəyyənləşdirən  eko-

loji  təhlükəsizlik  standartları  yoxdur.Bu  günədək  keçmiş  SSRİ – nin  standartları  qüvvədə  qalır, bu  stan-

dartlar  isə  müasir  beynəlxalq  tələblərə  cavab  vermir.Avtomobillərin  ekoloji  göstəricilərinə  nəzarət  tələb  

olunan  səviyyədə  deyil. 

Əksər  avtomobil  magistral, şəhər, rayon  mərkəzləri  və  kənddaxili  yolların  standartlara  cavab  verməyən  

səviyyədə  olması,bir  çoxunun  isə  yararsız  hala  düşməsi  və  ya  sıradan  çıxması  avtonəqliyyat  tərəfindən  

ətraf  mühitə  atılan  zərərli  maddələrin  miqdarının  daha  da  artmasına  səbəb  olur. 

Respublika  Ekologiya  və  Təbii Sərvətlər  Nazirliyinin  avtomobil  nəqliyyatı  sahəsində  ekoloji  baxımdan  

dayanaqlı  ekoloji  inkişaf  proqramında  aşağıdakı  tədbirlər irəli  sürülür: 

- Avtomobil  nəqliyyatının  ətraf  mühitə  zərərli  təsirinin  səviyyəsini  tənzimləyən  normativ – hüquqi  akt-

ların  qəbul  edilməsi; 

- Nəqliyyat  sahəsində  harmonik  siyasətin  həyata  keçirilməsi  üçün  nəqliyyat  sektorunda  qanunvericilik  

siteminin  təkminləşdirilməsi. 

- Avtomobil  nəqliyyatında  istifadə  edilmək  üçün  ekoloji  baxımdan  təmiz  yanacaq  novlərinə  keçilməsi 

(sıxılmış  maye  qaz, bioqaz  və  s.)   

- Tələblərə  cavab  verməyən  köhnə  nəqliyyat  vasitələrinin  utiliza  edilməsinin  təşkili. 

- Ekoloji  təmiz  sərnişin  nəqliyyat  növlərinin  tətbiqi, şəhər  daxilində  «piyada»  zonalarının  genişləndiril-

məsi. 

- Avtomobil  və  dəmir  yollarının  müasir  dünya  standartlarına  uyğun  rekonstruksiya  olunması. 

- Ölkəyə  daxil  olan  avtomobillərin  mühərrəklərinin kataliktik  qaz  neytrallaşdırıcıları  ilə  təmin  olunma-

sına  və  Avropa  ölkələri  üçün  müyyənləşdirilmiş  toksiklik  normaların  uyğunluğuna  nail  olmaq. 

 

126

- Şəhər daxilində  avtonəqliyyat  vasitələrinin  sıxlığını  azaltmaq  və  tıxacların  qarşısını  almaq  məqsədilə  

yaşayış  məntəqələri ətrafında dairəvi  avtomagistral  yolların  çəkilməsi, şəhərdə  əhalinin  sıxlıq  təşkil  etdiyi  

yerlərdə  (məs, Əzizbəyov  metrosu  stansiyasının  yanı, 8 – ci  km  bazarının  yanı  və  s.) yeraltı  yolların  sa-

lınması. 

8.9. Atmosferin ozon təbəqəsi 

 Ozon ilk dəfə 1839 – cu   ildə K.F.Şonbeyn   tərəfindən   elektirik boşalmalarının müşahidəsi zamanı kəşf edil-

mişdir.1850 – ci   ildən sonra   ozonun atmosferin bir hissəsi   olduğu aşkar   edilmişdir. «Ozon» - yunan sözü olub 

«kəsgin iy» deməkdir.   1881-ci ildə troposfer və strotosfer ozonu ayırırlar. Troposfer   ozonu yer səthindən 12-17 

km

 

- ə qədər və strotosfer ozonu -50 km qədər, ozonun ən sıx qatı isə yer səthindən -50 km-ə qədər   hündürlükdə 

yerləşir. 1998 - ci ildə səmanın mavi rəngdə olmasının səbəbi ozon olması təsdiq olundu. Ozonun  çox hissəsi stro-

tosferdə yerləşir. Troposferdə isə ozonun miqdarı azdır və mövsüm üzrə o, həm də havanın  çirklənmə dərəcəsin-

dən asılıdır. 

Troposfer ozonu atmosferdə elektrik və şimşək çaxması nəticəsində   yaranır. Alimlər belə hesab edir ki, hər 

il atmosferdə  16 mln ildırım çaxm

a

ası müşahidə olunur. 

Dünyanın müxtəlif regionlarında bu və ya digər yüksəkliklərdə   hər dəqiqə ərzində orta hesabla 100 dəfəyə qə-

dər ildırım çaxır.  İl ərzində ildırım çaxması nəticəsində miliyon kiloqramla ozon   əmələ gəlir.    

Troposfer ozonu həm də günəş radiasiyasının antropogen qarışıqlara təsiri nəticəsində əmələ gəlir (Havada 

olan   azot oksidi və CO

2

 -ni avtomobil yaradır). Bu zaman ozon fotokimyəvi smoqun baş komponenti sayılır 

(los-Anjeles və s). Troposferdə ozonun texnogenez nəticəsində yaranması yüksəkdir (çoxdur). Bu prosesin qar-

şısı alınmazsa gələcəkdə qlobal istiləşməyə səbəb ola bilər. Bu haqda sonra geniş danışacağıq. 

Əgər troposfer ozonunun  konsentrasiyasının  azalması  xeyirlidirsə, strotosfer ozonunun azalması ekoloji fə-

lakətlərə gətirib  çıxara bilər.   

Biosferdə  baş  verən  ekoloji  təzadlardan  biri  də  yer  kürəsində  canlı  aləmi günəşin  dağıdıcı  ultrabənövşə-

yi  şüalarından  qoruyan  strotosfer  ozonunun  təbəqəsinin  nazilməsi, cənub  və  şimal  qütblərində  tez – tez  de-

şilməsidir.   

Ozon  oksigenin allatrop modifikasiyasıdır. (O

3

) Mavi  rəngə,  xarakterik  iyə  və  partlayıcı  xassəyə  malik  

olan ozon həmçinin ən güclü oksidləşdricidir.Məhz bu keyfiyyətinə görə ozondan güclü dezinfeksiya vasitəsi ki-

mi tibbdə, ərzaq sənayesində, içməli suların saflaşdrılmasında və s sahələrdə geniş istifadə edilir. Təbii şəraitdə 

havadan elektrik qığılcımları keçdikdə , şimşək çaxdıqda ozon O

2

- dən yaranır. Strotosferdə günəşin ultrabənöv-

şəyi şüalarının təsirindən də ozon törənir. 

Ozonun atmosferdə miqdarı xüsusi çəki etibarilə azdır.Belə ki, hər 10 mln. hava molekuluna 1 mln. normal 

oksigen və 3 ozon molekulu düşür. 

Öz həcminə görə Yerin atmosfer havasının təxminən yüz mində bir hissəsinə bərabər olan ozon təbəqəsi ol-

duqca zərif və nazikdir. Məsələn, normal təzyiq və temperatur şəraitində atmosferdəki ozonu bir yerə toplamaq 

mümkün olarsa, onda ozon təbəqəsinin qalınlığı cəmi 3 mm- dən artıq olmaz, lakin onun canlı təbiət üçün rolu 

əvəzsizdir. 

Ozonun əsas rolu onun udma spektrinin xaraktri ilə  əlaqədardır. Ultrabənövşəyi (UB) və infraqırmızı (İQ) 

spektr sahələrində intensiv udma zolağına malikdir. 

Ozonun spektri udma xüsusiyyəti ilə bərabər mühüm qoruyucu funksiyası da vardır. Strotosfer ozon qatı 

Yer səthindəki həyat üçün zərərli sayılan «bioloji aktiv» UB – B şüalanmanı (280 – 315nM) tamamilə 

udur.Atmosferdə ozonun miqdarının azalması zamanı Yer səthinə çatan UB – B şüalanmanın miqdarı da hiss 

olunacaq dərəcədə artır. 

Ozon qatının 10% dağılması zamanı Yer səthində UB – B şüalanmanın intensivliyi təxminən 20% artır. Pla-

netin ozon qatının dağılması ekvator zonasında planktonların məhvi nəticəsində okeanın biogenezisinin dağıl-

masına, flora və faunanın məhvinə, insanlarda göz və xərçəng xəstəliklərinin artmasına, eləcə də insan və hey-

vanların immunitet sisteminin zəifləməsi nəticəsində müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxarır.Əldə olu-

nan məlumatlara görə ozon qatının azacıq dağılması dəri xəstəliyinin artmasına, «bədxassəli melanoma» adla-

nan xəstəliyin inkişafına səbəb olmuşdur.Yer üzərində UB – B şüalarının artması «katarakt» göz xəstəliyinə, 

göz billurunun deformasiyasına gətirib çıxarır. 

Ozon parnik effekti yaradan qazlara aiddir.Troposferdə ozonun miqdarının artması istiləşməyə, strotosfer-

də ozonun artması isə soyumağa səbəb olur.Sənayenin yaranma vaxtından etibarən troposferdə ozonun miq-

darının artması parnik effektini 20% artırmışdır.Ozonun ümumi miqdarının azalması qlobal istiləşmə proble-

mi yaradır, Antarktika və Arktika buzlaqlarının əriməsinə səbəb olur. Bu haqda məlumat aşağıda veriləcək.  

8.9.1. Ozon təbəqəsinin dağılmasının səbəbləri 

 İlk müşahidələr zamanı ozonun dağılmasının reaktiv təyyarələrin fəaliyyəti ilə  əlaqədar olması ehtimal 

edilmişdir. lakin bu fərziyyə başlıca amil kimi təsdiq olunmamışdır. Belə ki, dünyanın iri şəhərlərinin atmos-

ferində də ozon deşikləri müşahidə edildi . Odur ki, ozon üçün təhlükə yaradan səbəblər , xüsusilə atmosferi 

çirkləndirən maddələr müfəssəl öyrəniləndən sonra məlum oldu ki , ozon təbəqəsini aşılayan ən qorxulu bir-

ləşmə - xlorflor üzvi maddələrdir. (XFK) (əsasən freonlar). 

 

127

 Günəş enerjisinin təsirilə yeni ozonun yaranmasına baxmayaraq bu qazın mollekulları tərkibində oksigen , 

azot, hidrogen və brom olan kimyəvi birləşmələrin təsiri ilə tədricən dağılır.Bu kimyəvi maddələr insan atmos-

feri çirkləndirməyə başladığı vaxtdan çox əvvəllər strotosferdə mövcud olmuşdur.Azot birləşmələri quru və 

okeanlardan çıxır, hidrogen atmosferdə su buxarından əmələ gəlir, xlor və brom okeanlardan metil – xlorid və 

metil – bromid şəkilində atmosferə daxil olur.İnsan fəaliyyəti nəticəsində atmosferə tərkibində xlor və brom 

olan  əlavə kimyəvi maddələrin daxil olması  nəticəsində  təbii dağılma – bərpa prosesi pozulur və strotosfer 

ozonunun dağılması hadisəsi baş verir.  

 1996- cı ildə Kaliforniya universitetinin kimyaçı alimləri Şervud– Roulanda və Mario – Malinaya , həm-

çinin alman alimi Pol – Krutsenə , hələ 1977- cü ildə irəli sürdüyü hipotezə görə Nobel mükafatı verildi . On-

ların fikirincə ozon təbəqəsinin dağıdıcısı insan tərəfindən sintez edilən xlor – ftor üzvü maddələridir.  

 Xlorflor üzvü maddələri, yəni xlorflorkarbon birləşmələri süni yolla çox asan sintez olunur və sənayenin bir 

çox sahələrində, o cümlədən də, məişətdə geniş istifadə edilir. Belə ki, soyuducularda, kondisionerlərdə, lakla-

rın, rəng boyaların, müxtəlif insektisidlərin və s, (cücülərə qarşı  işlədilən pestisidlər) aerozol qablaşmalarında 

məhz freonlardan istifadə edilir. 

 Freonlar, soyuducular - flüorlu doymuş karbohidrogenlərdir. Tərkibində xlor və bəzən brom da olur 8.2.1 

saylı cədvəldə onların təsnifatı verilir. Ən geniş yayılanları diflüordixlormetan CF

2

 Cl

2

 , flüortrixlormetan - CF 

Cl

3 

diflüorxlormetan – CHF

2

 Cl (qaynama temperaturları uyğun olaraq - 29,8 ; -23,8 və 40,8

0 

C- dir. Freonlar 

alışmayan, partlayıcı , rəngsiz , iysiz qaz və mayelərdir . Suda pis , üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, turşu və 

oksidləşdiricilərə qarşı davamlıdır. Freonlar uçucu olduqlarından kosmetikada , ərzaq məhsulları , dərman mad-

dələri , boya və alov söndürən qarışıqların hazırlanmasında istifadə edilir . Freonlar az zəhərli maddələrdir. 

 

Cədvəl 8.1  

Əsas ozon dağıdıcı maddələr 

 

Kimyəvi 

formulla-

rı 

İşarəsi Maddələrin adı 

Ozondağıt-

ma potensia-

lı 

CFFl

3

 

XFK – 11 

Ftortrixlormetan  

1,0 

CF

2

Cl

2

 

XFK – 12 

Diftortrixlormetan  

1,0 

C

2

F

3

Cl

3

 

XFK – 113 

1,1,2 Triftortrixordietan  

0,8 

C

2

F

4

Cl

2

 

XFK – 114 

1,1,2,2  Tetraftordixlore-

tan 

1,0 

C2F5Cl 

XFK – 115 

Pentatorxloretan 

0,6 

CF

2

BrCl Halon 

1211  Diftorxlorbrommetan 

  3,0 

CF

3

Br Halon 

1301 Triftorbrommetan 

10,0 

C

2

F

4

Br

2

 Halon 

2402  1,1,2,2 

Tetraftordibrom-

metan 

6,0 

CF3Cl 

XFK – 13 

Triftorxlormetan 

1,0 

C

2

FCl

5

 

XFK – 111 

Ftorpentaxloretan  

1,0 

C

2

F

4

Cl

4

 

XFK – 112 

Diftortetraxloretan  

1,0 

C

3

FCl

7

 

XFK – 211 

Florgeptaxlorprorane  

1,0 

C

3

F

2

Cl

6

 

XFK – 212 

Diftorheksaxlopropan  

1,0 

C

3

F

3

Cl

5

 

XFK – 213 

Triftorpentaxlorpropan  

1,0 

C

3

F

4

Cl

4

 

XFK – 214 

Tetraftortetraxlorpropan  

1,0 

C

3

F

5

Cl

3

 

XFK – 215 

Pentaftortrixlorpropan  

1,0 

C

3

F

6

Cl

2

 

XFK – 216 

Hexaftordixlorpropan  

1,0 

C

3

F

7

Cl 

XFK – 217 

Heptaftorxlorpropan  

1,0 

 

Əslində freonlar inert (təsirsiz) birləşmələrə aid olduğuna görə fauna - flora üçün zərərsiz sayılır və insan or-

qanizminə ziyan ( xətər) gətirmir . Lakin xarici mühitin yer səthinə yaxın sahəsində kənar təsirlərə qarşı davamlı 

və uzunömürlü olduqları üçün gec-tez hava cərəyanı ilə atmosferdə toplanır . Beləliklə , yer səthində bir çox tə-

sirlərə məruz qalan xlor - flor üzvi birləşmələr atmosferin ozonla zəngin qatında ulturabənövşəyi şüalara qarşı 

tab gətirməyib asanlıqla parçalanır.  

 

  Freonlar atmosferə aşağıdakı sahələrdən daxil olur 

  

 

128

 

Uzun illər boyu Arktika və Antarktidada ozon problemi üzrə beynəlxalq ekspedisiyalarda tədqiqatlar aparan 

V.Xattatov ( 1990) göstərir ki, strotosferdə sərbəstləşən bir xlor molekulu on min ozon molekulunu tam məhv 

etməyə qadirdir. 

Yanğın söndürən zamanı tətbiq olunan halonlardan ayrılan brom atomu isə daha çox azondağıdıcı xassəyə 

malikdir.Strotosferə daxil olan bir brom atomu 10 000 ozon molekulunu dağıtmağa qadirdir.Təsirsiz olduğuna 

görə , XFK və holoidkarbonhidrogen molekulları atmosferdə 100 ildən artıq qala bilir.Bu molekulların havadan 

ağır olmasına baxmayaraq burulğan tipli küləklərin köməyilə atmosfer qatına çata bilirlər.Məlumdur ki, ilin 

müxtəlif fəsillərində qütblərə doğru əsən küləklərin sayəsində XFK, haloidkarbohidrogen və digər azondağıdıcı 

maddələr ozonun dağılmasına daha çox şərait yaranan sahələrə çatır.Belə ki, Şimal və Cənub qütblərində , yəni 

Arktika və Antarktida üzərində müvsümi olaraq strotosfer dumanları mövcudluğu şəraitində və Günəş şüalan-

ması nəticəsində həmin maddələr parçalanaraq ozonu dağıdırlar.Təxminən 1970 – ci illərdən başlayaraq strotos-

fer ozonunun miqdarının qlobal azalması müşahidə olunur.Antarktikanın bəzi rayonları üzərində sentyabr – ok-

tyabr aylarında ozonun ümumi miqdarı təxminən 60% azalır.Hər iki yarımkürənin orta en dairələrində azalma 

on il ərzində 4-5 % təşkil edir.Antarktika üzərində ozon təbəqəsində əmələ gələn «deşiyin» ölçüləri son ildə Af-

rika qitəsinin sahəsinə müvafiq olmuşdur.Arktika üzərində də ozonun ümumi miqdarının azalması öz mənfi təsi-

rini göstərir. 

1990- cı illərdə strotosferdə xüsusi proqram əsasında və müasir cihazların (xüsusilə peyklər , ozonometr və s ) kö-

məyilə yerinə yetirilən tədqiqatlara görə ozonun ixtisar olunması təkcə Arktika və Antarktidaya aid olmayıb , həmçi-

nin « kiçik ozon deşikləri» bütün qitələrdə müşahidə edilir .Belə ki, süni peyklərin «çəkdikləri» xəritələrdə sahəsi orta 

hesabla 3000 km diametrə bərabər olan kiçik deşiklərin ekvator boyu və orta en dairələrin səmalarına xas olması də-

qiq göstərilmişdir . Bu faktdan sonra Avstraliya və Yeni Zellandiya üzərində ozonun tədriicən və aramsız azalması 

daha çox narahatlıq doğurur .  

Yerin ozon təbəqəsinin dağılması insanlara və təbiətə fəlakətli neqativ təsir göstərir.Belə ki, ozon deşiklərin-

dən düşən günəş rentgen və ulturabənövşəyi şüalar görünən spektr şüalarının enerjisindən 50-100 dəfə yüksək 

olur. Bu isə meşə yanğınlarının sayını artırır. Bu səbəbdən 1996-cı ildə Rusiyada 2 mln ha, Avstraliya, Şim. və 

Cən. Amerikada , Afrika , Avropa və Cənubi - şərqi Asiyada da geniş meşə sahələri yanmışdır. 1997- ci ildə İn-

doneziyada baş verən meşə yanğını 5 ay davam edərək onun tüstü – dumanı tək İndoneziyanı deyil, həm də Ki-

çik Asiyanı, Sinqapurun səmasını örtmüş, hətta Cənubi - Çin dənizinə qədər çatmışdır. İnsanlar tüstüdən boğul-

muşdu.  

Təcrübələrlə sübüt olunmuşdur ki , başqa maddələrə nisbətən xlorflor üzvü birləşmələr ozonu 450 – 600 dəfə 

çox dağıdır  

Strotosferdə ozonun azalması təkcə freonlarla əlaqədar deyildir. ABŞ geofizikləri sübut etmişlər ki, atmos-

ferdə ildə artan azot, kükürd, karbon oksidləri və b. maddələr də ozona mənfi təsir göstərir. 

Göründüyü kimi ozonu azaldan səbəblər çox cəhətlidir . Yer kürəsi ilə Günəş sistemi arasında tənzimlənən 

maqnetizm tarazılığının pozulması , reaktiv təyyarələr, kosmosa buraxılan minlərlə peyk və qurğulardaşıyan nə-

həng raketlər , nüvə sınaqları , ildə milyon hektarlarla təbii ozonator hesab edilən meşələrin qırılması və yanğını 

nəticəsində yox olması və s. atmosferdə hidroksil birləşmələrin artmasına səbəb olur , nəticədə atmosferin stro-

tosfer qatlarında qazların bir – birinə nisbəti pozulur. 

 

129

 

Øÿêèë 8.8. Ìöõòÿëèô äþâð âàõòëàðûíäà Ô-11 (CFCI3) âÿ Ô-12 

(CF2CI2) òóëëàíòûëàðû. Äöç õÿòëÿð èëëèê àðòûìû óéüóí ýÿëèð 5, 10 

âÿ 20% 

 

Bu proseslər ozonun təbii yolla parçalanma və bərpaolunma intensivliyini dəyişdirir . Lakin parçalanma pro-

sesi üstünlük təşkil edən zaman mənfi balans yaranır və bərpa olunan ozon itirilən ozonun yerini doldura bilmir . 

Məhz hazırda strotosferdə baş verən mənfi ozon balansının əmələ gəlməsini dayandırmaq üçün müxtəlif yollar 

axtarılır.