“Menejment” kafedrasi

1.3.2. Menejment BTA tizimining iqtisodiy yo’nalishlari
Iqtisodiy adabiyotlarda bizning fikrimizcha menejment tizimining iqtisodiy samarasini to’la va aniqroq baholash o’ta murakkab, degan fikr asossiz hukm surmasa kerak. Haqiqatan ham, ko’rib chiqilayotgan tizimlarning iqtisodiy samarasini baholash turli-tumandir, masalan, an’anaviy kapital mablag’larni kiritish va yangi texnika joriy qilinishining iqtisodiy samarasini hisoblashdan ancha murakkabdir, chunki bular yagona usulga, nazariy izlanishlarga, ularning alohida tomonlariga, hamda ancha katta ishlatish amaliy tajribasiga asoslanib olib boriladi. Bundan tashqari, menejmentning iqtisodiy samarasini baholash umumiy muammosi kapital mablag’lar va yangi texnikani kiritish iqtisodiy samarasining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Menejment natijalari ko’plab o’zaro aloqador omillar ta’sirida bir vaqtda tashkil topdi va tarmoqli ishlab chiqarish - xo’jalik to’laligicha, uning bo’limlari esa texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi. Shuning uchun menejment tizimining ishi orqali olinadigan iqtisodiy samara odat bo’yicha amalda bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu turli-tuman texnikani, texnologiyani va ishlab chiqarish jarayonining tashkil qilish tadbirlarini amalga oshirishdan kelgan tajribalardir. Ular yordamida uning zvenolarini iqtisodiy samarasini ancha aniqlik bilan bilib olishga ko’maklashadigan aniq ko’rsatkichlar majmuasi hozircha yo’q. Bunga qo’shimcha qilib zaruriy birlamchi berilganlar tarmoq bo’yicha yoki respublika bo’yicha davriy hisobotning yo’qligi tufayli murakkab bo’lishi mumkin.
Bularning hammasi eng avval menejment tizimining iqtisodiy samarasini aniqlashda chuqurroq nazariy izlanishni talab qiladi, u bozor munosabatiga o’tish zarurati hisobiga yanada muhim bo’lib qoldi va xalq xo’jaligada ishlab chiqarishning samaradorlishni har tomonlama oshirish, iqtisod tartibini oshirish zarurati hisobiga kelib chiqadi. Shuning uchun bu sohadagi adabiyot manbalarini va mutaxassislar nuo’tai nazarlarini, hamda menejmentning uslubiy masalalarni ko’rib chiqish izlanuvchi tizimlarning iqtisodiy samarasini hisoblashni takomillashtirish yo’nalishlarini va tavsiyanomalarni chuqurroq ishlab chiqish tahlili asosida olib borish zarurati tug’ildi.
Ma’lumki, menejment tizimining iqtisodiy samarasini baholash muammosi asosan keyingi yillarda echila boshladi. Shuning uchun, tabiiyki, ushbu fan va amaliyot sohasida nashr qilingan adabiyot ham juda kamdir. Ammo bir qator qo’lyozmalar nashr etilmoqdaki, ularda ushbu muammoni ba’zi bir tomonlari ko’rib chiqilmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, ular menejmentning iqtisodiy samarasi muammosining echilishini osonlashtirish asosi hisoblanadi.
Menejment tizimining iqtisodiy samarasini aniqlash tavsiyanomasini tahlili, biz uchun ular hali etarli darajada takomillashmaganligi, ba’zida ularni BTAsini aniq sharoitida ishlatishni qiyinligi haqida xulosa chiqarishga to’g’ri keladi.
Ularda menejmentning amaldagi tizimi xususiyatlari, ularni ishlab chiqarishdagi ahamiyati va o’rni etarli darajada hisobga olingan. Ulardagi iqtisodiy samarani aniqpash usuli bir qator holatlarda shunday qarama-qarshilik, bir turdagi tadbirni turli usullar bilan hisoblashda bir-biridan farq qiluvchi natijalarni olish mumkin. Bu esa ularni amaliy qiymatini pasaytiradi, ba’zida esa menejment tizimini to’laligicha obro’sizlantiradi. Menejmentning iqtisodiy samarasini baholashdagi ko’pchilik tavsiyanomalar bir-biridan masala qo’yilishi bilan farqlanadi. Biz ko’rib chiqayotgan tizimlarning iqtisodiy samarasini hisoblashdagi barcha asosiy masalalarini quyidagi ro’yxatdan aniqlash mumkin:

• Menejment tizimining aniq ob’ektda ishlab chiqish, joriy qilishni taraqqiy toptirish va takomillashish rejalarini texnik-iqtisodiy asoslashning maqsadga muvofiqligi;

  
  

• Korxona va birlashma xalq xo’jaligi tarmoqlarida tizimli ishlab chiqarishni, joriy qilishni taraqqiy toptirish va takomillashuvini maqbul tartibda o’rnatish.

  
  

• Tizim ishlab chiqarilishini, joriy qilishning taraqqiyotini takomillashishi va tadbirlarining haqiqiy yillik iqtisodiy samarasini, miqdorini hisoblash.

  
  

• Tizim hukm surishini korxonalar, birlashmalar to’laligicha xalq xo’jaligining tarmoq ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatish darajasini aniqlash.

  
  

Menejmentning iqtisodiy samarasini baholash amaliyotida hali-haligacha an’anaviy hisoblardan foydalanishga qaramasdan, ularda faqat menejmentning tizimiga xos bir qator omillar hisobga olinmay qoladi. Bu esa ularning iqtisodiy samarasini hisoblashda ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Masalan, u tizimni hukm surishi natijasida paydo bo’ladigan samarani tavsifli manbalarini hisobga olgan holda amalga oshirilmog’i kerak. Bu avvalam bor, faqat mahsulot ishlab chiqarish sohasidagina emas, balki uni iste’mol qilishda umum zaruriy harajatlar miqdorini o’zgarishlarni so’nggi iqtisodiy samara natijalarida aks ettiradi.

Hisoblash usulining ko’rsatilgan xususiyati muhim bo’lib qoladi, qachonki, menejmentdan keladigan iqtisodiy samara qisman chiqarilayotgan mahsulot (ish va xizmatni) sifatini yaxshilash hisobiga amalga oshirilsa.
Bu erda ba’zida sifati yaxshilangan mahsulot chiqaruvchilar uni iste’mol qiluvchilarga qaraganda sezilarli darajada kam iqtisodiy foyda ko’radilar.
Menejmentning iqtisodiy samarasi asosan umumiy kapital mablag’lar va xalq xo’jaligida ishlatiladigan yangi texnikani iqtisodiy samarasini aniqlash bo’yicha umumiy muammoning bir qismi hisoblangani uchun bizning fikrimiz bo’yicha ko’rib chiqilayotgan tizimlarni iqtisodiy samarasini aniqlash, bir tomondan bir turdagi usullarning umumiy qoidalariga, asosiy fikrlariga va avvalgi hollariga asoslanmog’i lozim. Ammo bir turdagi usullar menejmentning iqtisodiy samarasini aniqlashga qo’yiladigan talablarni to’la qondirmaydi. Shuning uchun boshqa tomondan ishlab chiqarishni aniq sharoitlarida tizimli hukm surishda paydo bo’luvchi samaraga xos manbalarni hisobga olish zarur bo’ladi.
Shunday qilib, menejmentning iqtisodiy uslubiyatlarini muammolari echimi ishlab chiqarishni iqtisodiy samarasiga bog’liq bir qator umumiylashgan qoidalarga asoslangan bo’lishi kerak. Ammo bu erda menejmentga xos maxsus ko’rsatkichlarni, (hisobga olish albatga zarurdir) ularni shakllanishida, hukm surishida, takomillashuvi va taraqqiyotida ob’ektiv asosni hisobga olish albatta zarur bo’ladi. Bu kabi usul, eng avval menejmentning hukm surishi iqtisodiy natijalarini ta’min etishda yagona yondashuv hisoblanadi.
Korxonalarni, birlashmalarni va xalq xo’jaligi tarmoqlarini ishlab chiqarish texnik xususiyatlari u yoki bu darajada boshqaruvni tashkiliy tarkibiga, texnologiyasiga va boshqa tomonlariga albatta ta’sir ko’rsatadi. Bu (uslubiy yondashuvni birligi) esa ularning iqtisodiy samarasini baholashda uslubiy yondashuvni birligini bildiradi.
Menejment tizimining iqtisodiy samarasini ilm asosida hisoblash albatta bir qator uslubiy qoidalarga asoslanishi lozim. Ular ichida eng muhimi bu bir dona mahsulotga to’g’ri keladigan eng yuqori foydani olishga intilishdir.
Menejment tizimining turli bosqichlarini amalga oshirilishini maqsadga muvofiqligini hal qilish yillik iqtisodiy samara asosida qabul qilinadi. Amalga oshirilgan harajatlarni taqqoslash turlari asosida bir yilda chiqariladigan mahsulot miqdorini hisobdagi davrdan olib bajariladi. Hisobdagi davr - bu rejalashtirilgan yil tamom bo’lganidan keyingi birinchi yil hisoblanadi. Taqqoslash bazasi sifatida quyidagilar qabul qilinadi:
Birlamchi negiz sifatida (ishlab chiqish va joriy qilish bosqichlari) menejment tizimining erishilgan O’zbekiston Respublikasida hukm suruvchi samarali ko’rsatkichlari qabul qilingan. Iqtisod nuo’tai-nazaridan shunday tizim yaxshi hisoblanadiki, uni to’la ishlatganda ko’zda tutilgan samarani olishda eng kam sarf-harajat ta’minlanadi.
Uning taraqqiy toptirish va takomillashtirish bosqichlarida erishiladigan menejment tizimining samarasi eng yaxshi ko’rsatkichdir.
Bozor iqtisodiyotining eng aktual muammolaridan biri - bu mahsulot tannarxini pasayishidir. Bizning fikrimiz bo’yicha ushbu ishlab chiqarish rentabelligini oshiruvchi ko’rsatkichning ahamiyatini tiklash zarur. Ammo, olimlar orasida harajatlar tarkibiga kiruvchi quyidagi S₁ va S₂ miqdorlarni ma’nosi haqida yagona va aniq fikr yo’q.
Ba’zi bir manbalarda ko’rsatilishicha bu taqqoslash bosqichlariga tegishli joriy harajatlar (tannarx), boshqalarida hech qanday mahsulot tannarxi ko’rsatilmagan, uchinchilarida - yillik ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining tannarxi ko’rsatilgan, to’rtinchilarida - ko’rib chiqilayotgan mahsulotni (ishni, xizmatni) iste’molchidagi yillik tannarxi deb faraz qiladilar. Tabiiyki, ko’rib chiqilayotgan miqdorni iqtisodiy ma’no ifodasiga kiruvchi keltirilgan harajatlar muammoni to’g’ri echilishiga va menejment tizimini iqtisodiy samarasiga halaqit beradi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida ishlatadigan menejment tizimining iqtisodiy samarasini hisobiga bizning fikr bo’yicha keltirilgan harajatlarga kiruvchi qo’shiluvchilar S₁ va S₂ bir dona yoki bir yilda taqqoslanadigan bosqichlar bo’yicha ishlanadigan mahsulot hajmining tannarxi tavsiflashi kerak. Mahsulot tannarxining harajatlarini tuzish, ularni hisoblash va kalkulyatsiya usullari amaddagi qoidalar asosida olinmog’i darkor.
Iqtisodiy samarani hisoblashda shu narsa xotirada saqlanishi kerakki, mahsulotning ishlab chiqarilishini o’zlashtirilgani menejment tizimining takomillashgani sari uning tannarxi pasayib boradi. Mahsulot tannarxi, miqdoriga uni ishlab chiqarilish davri va hajmi salmog’i ta’sir ko’rsatadi.
Menejment tizimi turli tadbirlar birlashmasini ishlab chiqish va joriy qilinishini amalda tutgani uchun shuni hisobga olishi kerakki, ko’pchilik holatlarda ular o’zaro bir-biri bilan, hamda boshqa tadbirlar bilan ham bog’langan bo’ladi, shu jumladan, yangi texnika va ishlab chiqarish jarayonini takomillashuvi bilan ham bog’langandir. Shuning uchun bir xil samarani parallel holda turli tadbirlarga hisobga olishdan, amalda qo’llashdan saqlanish kerak.
Majmuali bir-biriga bog’lanishi bo’lgan alohida olingan tadbirlardan keladigan iqtisodiy samara zaruriyat tug’ilganda baholashni amalga oshirishi zarur. Buning uchun olinadigan iqtisodiy samarani manbalari va uni tashkil qiladigan elementlari aniq bo’lmog’i kerak.
Avval ta’kidlaganimizdek, menejment tizimi murakkab tashkilotlarda kichik bir tizim hisoblanadi. Shuning uchun uning iqtisodiy samarasini asosan ikkita tomondan ko’rib chiqmoq kerak.
Birinchi - menejment tizimini xususan o’ziga tegishli iqtisodiy samara, shu jumladan, uni saqlash, sarf harajatlari o’lchamlari va ma’qulligi: (harakatlar birlashmasi) ichki boshqaruv jarayoni tashkil qiluvchi harakatlar birlashmasi tezkor, iqtisodiy bo’lmog’i, qabul qilinadigan qarorlarni maqbul bo’lishini, yanada samarali bo’lishini ta’min etishi kerak.
Ikkinchi tomon - tashqi: bu holatda iqtisodiy samara menejment tizimining ishlab chiqarish faoliyatini natijalari nuo’tai-nazardan baholanishi zarur.
Menejment tizimining alohida tadbirlarini iqtisodiy samarasi to’laligicha turli vaqt davrlari uchun aniqlanishi mumkin.
Amaliyotda yillik iqtisodiy samarani, shartli yillik iqtisodiy tizimni kiritishdan boshlab, yilning oxirigacha olinadigan samarani va harajatlar davrini hisoblash maqsadga muvofiqdir.