Menejment va statistika

2.Nominal va real daromad.

Kishilar o‘z daromadlariga qarab tirikchilik o‘tkazadilar. Daromad topish tirikchilikning vositasi hisoblanadi va turmush darajasini ifodalaydi.

Turmush darajasi insonning hayotiy extiyojlarini qondirilish meyoridir. Turmush darajasi qanday miqdordagi va qanday sifatdagi tovarlar va xizmatlarni amalda iste’mol etish bilan tavsiflanadi. SHu nuqtai nazardan daromad nominal va real daromadlarga bo‘linadi.

Nominal daromad pul shaklidagi jamiki daromadni o‘z ichiga oladi.

Bu daromad turmush darajasini ifodalamaydi, chunki qancha noz- ne’mat iste’mol etilganligi narx-navoga ham bog‘liq Moddiy farovonlik darajasi real daromad bilan belgilanmaydi.

Real daromad iste’mol tovarlari va xilma-xil xizmatlarda ifodalangan daromad bo‘lib, pul daromadining Harid qobiliyatini bildiradi, turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi.

Real daromad jamiki pul daromadni (brutto daromad)dan turli to‘lovlar (soliqlar, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari) chegirib tashlangandan keyin qolgan qismi sof (netto) pul daromadini narx o‘zgarishlariga nisbatan hisoblash orqali topiladi.

Real daromad sof pul daromadi miqdoriga to‘g‘ri mutanosiblikda, narx darajasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi.

RD=D₁/R₁

3.Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish statistikasi.

Ma’lum davrda (masalan, bir yilda) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining, tadbirkorlarning, korxonalarning, tashkilotlarning, muassasalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunday jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.

Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o‘zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi soha xodimlari va korxonalari o‘rtasida amalga oshiriladi. Ular tomonidan olingan daromad birlamchi bo‘lib hisoblanadi va uning hajmi har doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad hajmiga teng bo‘ladi.

Birlamchi daromadlar daromadlarni hosil qilishda qatnashgan tomonlar tomonidan taqsimlab olinadi :

1. Xodimlarning ish xaqi, ustama va qo’shimchalari bilan;

   
   

2)tadbirkorlarning o‘z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;

3) mulkdan olingan daromadlar (renta, ijara xaqi,foizlar, devidentlar va h.k.).

4)korxonalarning olgan foydalari (birlamchi daromadlari);

5) fermer va dehqon xo‘jaliklarining aralash birlamchi daromadlari;

6) xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari.

7) davlat turliy soliqlar bilan daromadning bir qismini byujetga oladi

Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash

jarayonini tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning xodimlari nafaqaxo‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar. Shuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi.

Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.

1. Davlat bydjetining daromadini tashkil etish bilan - bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir.

   
   

Bu daromad asosan turliy soliq tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon xo‘jaliklari daromad soliqlari).

Bydjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.)

Davlat bydjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital mablag‘lar sarflash, taxminan 51%dan ko’prog’i ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi.

2. Aholiga xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi.

   
   

Aholi bir qancha bepul xizmatlar bilan birga, to‘lovli xizmatlardan ham foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy xizmatlar, davolanish va ta’lim muassasalari xizmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi.

Bularning xizmatiga aholi xaq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu xizmat ko‘rsatadigan soha korxonalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.

Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar ixtiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat ixtiyoriga tushib so‘ngra mehnatkashlarning extiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning shaxsiy moddiy va ma’naviy extiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy extiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.

Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining extiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadni oxirgi foydalanish uni ishlatish va jamg‘arishdir.

Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi.

1. Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish extiyojlar uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi. Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni, uzoq muddat xizmat qiladigan buyumlarni o‘z extiyojini qondirish uchun ishlatadilar.

   
   

Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi.

Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega:

1. Mahsulot va xizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;

   
   

2. Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi;

   
   

3. Dehqon bozori savdosi materiallari;

   
   

4. Mexnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari.

   
   

Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila xayoti kuzatib

turiladi. Bu oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi.

2. Milliy daromaddan oxirgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta hajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasalxonalar, kutubxonalar soni ortadi.