Menejmentning tadqiqot usullari

Tasniflashning har bir bosqichi uchun uning to‘liqlik prinsipi
: ob’ektning 
faqat bir qismini turlarga, boshqa qismini esa turosti ko‘rinishlarga yoki 
tasniflashning keyingi bosqich guruhlariga bo‘lish mumkin emas. masalan, 
boshqaruv xodimlarini ayollar, o‘rta yoshdagi erkaklar va katta yoshdagi erkaklarga 
bo‘lish xato hisoblanadi. Tadqiqotda mazmundor va sun’iy tasniflashlar mavjud. 
Birinchilari – hodisalarning mohiyat va mazmun alomatlarini aks ettiruvchi 
mezonlarga ko‘ra tuziladi. Ular, albatta, tadqiqotchining bilim darajasi, uning aniq 
maqsadlar va olib borish sharoitlariga bog‘liq. Ikkinchilari – uncha ahamiyatli 
bo‘lmagan alomatlarga ko‘ra tuzilgan, lekin birorta tashkiliy tadbirlarni o‘tkazishda 
juda foydali bo‘lishi mumkin – masalan, mebelni rangiga qarab ajratish va hokazo. 
Tasniflash ob’ektlari ko‘pincha ikkita yoki bir nechta teng ahamiyatli alomatlar, 
mezonlarga ega bo‘lib, ularning birgalikdagi harakati hodisalar xossalari va ajralib 
turuvchi alomatlarining turli-tumanligini aniqlaydi. Bu holda kombinativ tasnif 
tuziladi. U o‘zida ko‘po‘lchovli matritsani ifodaladi. Misol – boshqaruv uslublari 
matritsasi, u menejer faoliyatida uning insonlar va ishlab chiqarishga bo‘lgan 
munosabatlari alomatlarini taqqoslash, bir alomatning boshqasidan ustunligini 
baholash asosida tuzilgan. 
Tasniflashning ko‘rinishlariga dekompozitsiya va stratifikatsiya kiradi. 
Dekompozitsiya – 
bu tasniflashning alohida turi bo‘lib, u birorta ob’ektiv 
butunlikning o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan mazmundor elementlarini aniqlash 
uchun mo‘ljallangan va mantiqsiz mezonga yo‘l qo‘ymaydi. 
Stratifikatsiya – 
bu ko‘pqatlamli hodisada qatlam (strat)larni, ya’ni alohida 
turdagi tobeliklarni aniqlashdan iborat. Vaziyatlarni bu kabi stratlar bilan tadqiq 
qilishda tashqi va ichki muhit, texnik vositalar va inson resurslari, boshqaruv 
strategiyasi va taktikasi va h.k. bo‘lishi mumkin. 

---

64 
Tadqiqotda tasniflashdan foydalanish muvaffaqiyati quyidagi qoidalar bilan 
aniqlanadi. 
1. Adekvatlik (moslik) qoidasi. Tasniflash, agar bo‘lish a’zolari yig‘indisi 
bo‘linayotgan ko‘plikka teng bo‘lsa, mutanosib hisoblanadi. Ko‘plikka tegishli 
bo‘lgan har bir predmet hosil qilingan sinflardan biriga kirishi zarur. Ushbu 
qoidaning buzilishi to‘la-to‘kis tasniflashni bermaydi, va demak tadqiqot predmeti 
haqida xato tasavvur paydo bo‘ladi. 
2. Bo‘lish a’zolarining ayirilganlik qoidasi. Bo‘lish natijasida olingan sinflar 
ayirilgan tushunchalar bilan taqdim etilgan bo‘lishi, ya’ni bo‘linayotgan ko‘plikning 
birorta ham ob’ekti bir vaqtning o‘zida, bir nechta bo‘lingan a’zolarga mansub 
bo‘lmasligi kerak. Bitta tasniflash operatsiyasida bo‘lish mezonlarini, turli asoslarni 
aralashtirish natijasida xatolar paydo bo‘ladi. 
3. Muayyan tasniflash operatsiyasi davomida bo‘lish asosini, uning mezonini 
o‘zgartirish mumkin emas. Bitta tasniflash protsedurasining o‘zida mezonni 
almashtirishga, shuningdek mezonning mujmal bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
4. Bo‘lish asoslari, yoki mezonlari, nafaqat sodda, balki, bir vaqtda 
o‘rganilayotgan ob’ektning bir nechta parametrlarini o‘z ichiga oladigan murakkab 
ham bo‘lishi mumkin. 
Ba’zan bitta alomatning o‘zi ko‘p ob’ektlarda uchraydi, lekin ularning har birida 
turli darajada yoki shakllarda tuslanadi. 
Boshqaruv tadqiqotida kombinativ tasniflash katta ahamiyat kasb etadi. 
Tasniflashni o‘tkazishda ko‘pincha tasniflash ob’ektlari, tasniflashning asosini 
tashkil etuvchi bir nechta teng ahamiyatli alomatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu holda 
matritsa tuzish yo‘li bilan ikkita ierarxik tasniflashni birlashtirish mumkin. Bu endi 
kombinator tasniflash bo‘ladi.
Bunday tasnif turi boshqaruv tadqiqotida ko‘p ishlatiladi va u ancha foydali 
bo‘lishi mumkin, chunki muammoni turli tarafdan, turli rakurslarda ko‘rib chiqish, 
kompleks echimni topish imkoniyatini beradi. 
Ko‘rinishi o‘zgartirilgan alomatga ko‘ra bo‘lish dixotomiya deb ataladi. 

---

65 
Dixotomiyaning tadqiqotlar amaliyotida qo‘llanadigan eng sodda ko‘rinishi – 
bu ikki qismga ajratish: rasmiy va norasmiy boshqaruv, boshqaruvni tabaqalashtirish 
va birlashtirish va bosh. 
Tasniflashning alohida ko‘rinishi – turkumlash, ya’ni ob’ektlarni, ularning 
turkum, etalon yoki ideal namuna deb ataluvchi birorta namunaga o‘xshashligi 
asosida guruhlash. 
Turkumlash, tasniflashdan farqli ravishda, ajratilgan turkumlardan hech biriga 
mos kelmaydigan hodisalarning mavjud bo‘lishiga yo‘l qo‘yadi. 
Turkumlash, tasniflashga qaraganda ko‘proq universaldir. U istalgan 
tizimlashtirishlarning dastlabki operatsiyasi hisoblanadi. 
Tadqiqotda umumlashtirish yo‘llari ham muhim o‘ringa ega. Birinchi qaraganda 
ular oddiy bo‘lib ko‘rinadi, lekin haqiqiatda o‘rganilayotgan hodisalarni chuqur 
tushunishni talab qiladi. Ayrim hollarda ular yangi tushunchalarning paydo bo‘lishi 
va amaliyotga kiritilishi bilan bog‘liq. 
Umumlashtirish 
– 
bu mantiqiy operatsiya bo‘lib, u biror-bir hodisalar guruhi 
uchun ushbu hodisalar xossalarining umumiyligini, ular haqidagi yangi bilimlar 
darajasida aks ettiruvchi yangi, hajmi kengroq bo‘lgan tushunchaning topilishidan 
iborat. 
Har bir umumlashtirish asosga, hodisalarni guruhlash va ushbu guruhni birorta 
tushuncha bilan belgilash imkonini beradigan xossaga yoki xossalar yig‘indisiga ega 
bo‘lishi kerak. Masalan, boshqaruv fani va amaliyotida yaqinda paydo bo‘lgan 
“inson kapitali” tushunchasi inson rusurslari, kadrlar, xodimlarning xususiyatlarini, 
ishchilarning shaxsiy tavsiflarini, firmaning iqtisodiy muvaffaqiyatini kafolatlash, 
foydani oshirish, faoliyat yuritishni barqarorlashtirish, rivojlanishni tezlashtirish 
qobiliyati sifatida umumlashtiradi. Boshqaruv vaziyati ham, ularning har biri 
mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin birga qo‘shilib makonda va zamonda 
umumiylikni hosil qiluvchi barcha sharoitlarni umumlashtirishdan iborat. Rasmiy-
mantiqiy tadqiqot usullariga, shuningdek induksiya va deduksiya kiradi. 
«Induksiya» atamasi uchta ma’noda qo‘llanadi: 

---

66 

xulosa chiqarishning induktiv shakli: ayrim predmetlar haqidagi bilimdan – 
ushbu sinfning barcha predmetlari haqidagi bilimga; 

bayon qilishning induktiv shakli: yagona dalillarni tavsiflashdan – umumiy 
bilimga; 

tadqiqotning induktiv usuli: yagona alomatlar, yagona predmetlarni tadqiq 
qilishdan – umumiy ahamiyatli alomatlarni topishga, predmetlarning butun sinfi 
haqidagi bilimga. 
Xulosa chiqarishning uchta induktiv shakli mavjud: to‘liq induksiya, ommabop 
induksiya, ilmiy induksiya.