“Металл қуйиш усуллари” мавзусини

 
 

---

19 
I.2.A). QORA МETALLLAR ISHLAB CHHIQARISH 
 
Cho„yan ishlab chiqarish- 
Barcha metallar ikki guruhga, ya‟ni qora va rangli 
metallarga bo„linadi. Qora metallar guruhiga temir va uning qotishmalari (cho„yan, 
po„lat), rangli metallarga esa qolgan barcha metallar kiradi. Turli metall 
konstruksiyalar, mashina detallari, asosan, qora metall qotishmalari (cho„yan, po„lat) 
dan tayyorlanadi. Sababi shundaki, bu qotishmalarni ishlab chiqarish texnologiyasi 
sof metallarnikiga qaraganda oddiy bo„lib, mexanikaviy va texnologik xossalari 
yuqoridir, shuningdek, qotishmalar kimyoviy tarkibini va strukturasini o„zgartirish 
yo„li bilan ularning xossalarini o„zgartirish mumkin.
Cho„yan temirning uglerodli qotishmasi bo„lib, uning tarkibida uglerod 
miqdori 2,14% dan 6,67% gacha bo„ladi. Cho„yan domna pechlarida temir 
ro„dalaridan suyuqlantirib olinadi. Domna cho„yanlarining 80-85% i qayta ishlanib, 
undan po„lat olinadi.
Asosiy temir rudalari. Cho‟yan ishlab chiqarishda foydalanadigan tabiiy 
birikmalar temir rudalari deb ataladi. Temir rudalarida temir oksidlari bilan birga 
turli boshqa qo‟shimchalar - SiO2, Al2O3, CaO, MgO va boshqalar ham uchraydi.
Temir bilan kimyoviy birkmagan moddalar bekorchi jinslar deb ataladi.
Muhim temir rudalariga magnitaviy temirtosh (Fe3O4), qizil temirtosh 
(Fe2O3), qung‟ir temirtosh (2Fe2O3), shpatli temirtosh (FeCo3), temirli kvarsitlar 
kiradi. Tarkibida 70% temir bo‟lgan magnitaviy temirtosh, 65% gacha temiri 
bo‟lgan qizil temirtosh eng boy rudalar hisoblanadi. Qo‟ng‟ir temirtosh temirga 
ancha kambag‟al bo‟lib, rudada temir miqdori 25-50% ni tashkil qiladi, shpatli 
temirtoshida temir miqdori 35-37% gat eng, eng kambag‟al temir rudasi temirli 
kvarsitlardir.
Rudada temir oksidlaridan tashqari bekorchi jinslar, jumladan kremnezem, 
tuproq, oltingugurt, fosfor va boshqa aralashmalar bo‟ladi. Ularni suyultirishgacha 
ham qisman yo‟qotish zarur. Shuning uchun rudadagi temir miqdorini ko‟paytirish 
maqsadida u boyitiladi, ya‟ni bekorchi jinslardan tozalanadi.

---

20 
Rudani boyitish jarayonlariga qo‟ydagilar kiradi: 1) maydalash va g‟alvirlash; 
2) yuvish; 3) elektromagnit yordamida boyitish; 4) rudani qizdirish; 5) mayda va 
changsimon rudani yiriklashtirish ( aglomeratlash); 6) o‟rtachalash.
Ruda suyuqlantirishdan oldin boyitilsa-da, bekorchi jinslardan butunlay holi 
bo‟lmaydi. Metallurgiya jarayonida ruda tarkibida qolgan bekorchi jinslar va 
yoqilg‟ining yonishida ajraladigan kuldan qutilish maqsadida domna pechiga flyus 
deb ataluvchi modda kiritiladi. Flyus sifatida, ohaktosh (CaCO3), dolomit 
(CaCO3(MdCO3), qumtuproq (SiO2) lardan foydalaniladi. Pechga kiritilgan flyus 
rudadagi bekorchi jinslar, yoqilg‟i kuli va oltingugurt bilan reaksiyaga kirishib, oson 
suyuqlanuvchan va yengil birikma (shlak) hosil qiladi, bu birikma suyuqlangan 
metall sirtiga ko‟tariladi.
Rudaning kimyoviy tarkibiga qarab, 1t cho‟yan olish uchun, odatda 0,2 - 0,5 t 
gacha flyus sarflanadi.