“Металл қуйиш усуллари” мавзусини

Po‟lat ishlab chiqarish-Po‟lat mashinasozlikda ishlatiladigan muhim metallardan 
biridir. Cho‟yandan farqli ravishda po‟latda uglerod va zararli arlashmalar kamroq 
bo‟ladi. Shuning uchun po‟lat olish jarayoni mazkur elementlarni chiqarib 
tashlashdan iborat. Kislorodli-konvertor, marten va elektr pechlarda po‟lat olish 
usullari asosiy usullar hisoblanadi.
Konvertor usuli. Avvallari konvertor po‟lati bessemer va tomas 
konvertorlarida suyuq cho‟yan orqali havo haydalib olinardi. Hozirgi vaqtda esa 
yanada ilg‟or va unumli bo‟lgan kislorodli-konvertor suyultirish usulidan 
foydalaniladi. Bu usulda suyuq po‟lat solingan konvertorga yuqori tomondan 

---

24 
kislorod haydaladi. Balandligi 11 m, diametri 10 m bo‟lagan hozirgi zamon 
konvertorlarining ish unumi yuqori (400 t).
Konvertorning tuzilish sxemasi 7-rasmda keltirilgan. Konvertor po‟lat qobiq 
bilan oralgan bo‟lib, uni osongina almashtirish mumkin. Konvertor ustunlarga 
o‟rnatilgan, u sapfa o‟qi atrofida erkin aylana oladi. Bu aylanish konvertorni 
yuklash, namuna olish, tayyor po‟latni chiqarish uchun zarurdir. Jarayon 
quyidagidan iborat: avval metall parchalari (ba‟zan temir rudasi) solinadi, so‟ngra 
suyuq cho‟yan quyuladi, konvertor vertical holatga o‟tkaziladi va cho‟yan hamda 
rudadagi fosforni yo‟qotish uchun ohaktosh qo‟shiladi. Suv bilan sovitilgan furma 
pastga tushiriladi va kislorod haydaladi. Cho‟yan aralashmalari shiddat bilan 
oksidlana boshlaydi. Birinchi navbatda temir oksidlanadi:
2Fe+O
2
=2FeO+O. 
Bir yo‟la aralashmalar ham kislorod va FeO bilan quyidagi reaksiyalar bilan 
oksidlanadi: 
Si + O
2 
= SiO
2 
+ Q; Mn + FeO = Fe + MnO + Q; 
2P + 5FeO = 5Fe + P
2
O
5 
+ Q; 2S + O = 2CO - Q. 
So‟ngi reaksiya issiqlik yutish bilan kechadi, jarayon normal kechishi uchun issiqlik 
konvertorda yetarli. 15-20 min puflangach, konvertor og‟diriladi va undan metall 
namuna olinadi. So‟ngra shlak chiqarib tashlanadi, konvertor qayta vertical holatga 
keltiriladi va puflash davom ettiriladi. Bu vaqt ichida oksidlanish va shlak hosil 
bo‟lish jarayonlari quyidagi reaksiya bo‟yicha davom etadi: 
SiO
2 
+ 2CaO = 2CaO

SiO
2
; P
2
O
5 
+ 4CaO = 4CaO

P
2
O
5
Ikkinchi puflash oxirida FeO dan kislorodni chiqarish maqsadida po‟latga 
oksidsizlantiruvchilar - ferroqotishmalar kiritiladi.
Puflash vaqti konvertor sig‟imiga, belgilangan po‟lat markasiga, analiz 
natijasiga bog‟liq. Konvertordagi harorat 2000–2500
o
S gacha ko‟tariladi. 
Suyuqlantirish 50-60 min davom etadi. Harorat termoparalar bilan o‟lchanadi. 
Konvertorni boshqarish va undagi ba‟zi jarayonlar konvertordan bir necha o‟n metr 
uzoqlikdagi boshqarish pultidan amalga oshiriladi.

---

25 
Kislorod konvertorlarida soatiga 400 t, marten pechlarida esa 80 – 100 t po‟lat 
suyuqlantirish mumkin. 
7 - rasm. Kislorod - konvertorning tuzilishi: 1-suyuq po‟lat chiqarish;
2-kislorod haydash furmasi; 3-pechning og‟zi; 4-pechning silindrik qismi;
5-sapfa; 6-konvertorning sferik tubi.