Методические указания по их выполнению. Учебно-методическим комплексом могут пользоваться студенты специального образования для самостоятельного выполнения межсессионных заданий по курсу «Микробиологии и вирусологии»

8-MAVZU: TUPROQ UNUMDORLIGINI OShIRIShNING MIKROBIOLOGIK ASOSLARI.
Reja:

1. 
   Almashlab ekishning mikrobiologik asoslari
   
2. 
   Organik o’gitlar tayyorlashdagi mikrobiologik jarayonlar
   
3. 
   Rizosferadagi mikroorganizmlarning o’simliklar uchun ahamiyati
   
4. 
   Mikrobiologik preparatlarni qo’llash samaradorligi
   

A) Azotobakteriyaning qo’llash
B) Fosforobakteriyani qo’llash
V) Ko’k-yashil suv o’tlari va silikat bakteriyalarini qo’llash

5. 
   Xulosalar
   

Adabiyotlar: 1,11,7
1. Almashlab ekishning mikrobiologik asoslari. qishloq xo’jaligi ekinlarini o’stirish jarayonda tuproqdagi elementlarini o’simliklar o’zlashtiradi va tuproqda ozuqa elementlar miqdori kamayib tuproq kambagallashaveradi. Shuning uchun albatta tuproqqa o’git kiritish lozim bo’ladi. O’git ishlab chiqarish va uni tuproqqa kiritish albatta ko’p xarajat talab etadi. Agar erga har yili bir xildagi o’simlik ekilaversa (monokultura) erning kambagallashuvi yanada kuchayadi. Shuning uchun qishloq xo’jalik ekinlarini navbatma-navbat almashab ekib turish lozim. Ba’zi o’simliklar tuproqni bir tomonlama kambagallashtirad, shuningdek, ketma-ket kasallik qo’zgatuvchilari va ildizdan chiqazadigan moddalar bir xil bo’lgan o’simliklarni ekish ham samarasizdir. Almashlab ekishda albatta shunga rioya qilish lozim. Ammo, ba’zi o’simliklar ildizidan chiqqan modda ikkinchisiga ta’sir qiladi buni «allelotsatiya» (kimyoviy ta’sir etish)
deyiladi. Masalan: suli ildizi (skopolotin, kumarin), zigir ildizi (aromatik moddalar), beda (alkoloid), kand lavlagi (tsiklik birikmalarni) ajratib chiqaradi va bular mikroblarga ham ta’sir etadi. Shuning uchun almashlab ekishda har xil usullar qo’llaniladi. Almashlab ekishda dukkaklilardan foydalanish, ularni keyingi, ekilgan o’simliklarga ijobiy ta’sir etishligini ko’rsatgan, chunki tuproqda qolgan mikroorganizmlar keyingi o’simlik uchun ham moddalarni o’zlashtirib berish qobiliyatini yo’qotmagan. Dukkakdoshlar tuproqni azotga boyitishini azotfiksatsiya jarayonidan bilasiz. Dukkakdoshlar boshqa yana ba’zi o’t o’simliklari ildizi va barglarida ham azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar mavjud bo’lib, bulardan ham dehqonchilikda foydalanish mumkin.
2. Organik o’git tayyorlashdagi mikrobiologik jarayonlar. Tuproq unumdorlishigi oshirishda atrof muhit tozaligini organik o’gitlarni tuproqqa kiritish ahamiyati kattadir. Ammo go’ng tarkibidagi foydali elementlarni ko’p yo’qotmaslik choralarini ham ko’rish lozim. Organik o’gitlarga go’ng, kompost, shaxar chiqindilari kirib tarkibida 20-24% organik modda, azot, fosfor, kaliy va suv mavjud bo’ladi. Go’ngni saqlash D.P.Pryanishnikov tavsiyasi bo’yicha. 1. Hayvonlar tagida; 2.Chirtish churuqchalarida; 3. «Sovuq» go’ng tayyorlash go’ng saqlash joylarida darhol zichlash yo’li bilan; 4. «Issiq» go’ng tayyorlash uni govak holda havo chiritib, kam-kamdan zichlab berish bilan amalga oshiriladi. «Sovuq» go’ngni betonlangan maxsus chuqurlarda (suyuq massa oqib ketadigan quduqchalari mavjud bo’lgan) zichlab saqlanadi. Bunda mikrobiologik jarayonlar 30-40^oS atrofida boradi. «Issiq» go’ng tayyorlash zichlanmagan 1 metr qalinlikda go’ngni saqlab 3-4 kundan keyin uni zichlab, yana ustiga zichlanmagan go’ng tashlab berish natijasida amalga oshiriladi. Zichlanmagan qavatda mikrobiologik jarayon 60-70^o S da boradi. Go’ngda ammonifikatorlar, nitrifikatlar va turli xildagi mezofil mikroorganizmlar mavjud bo’ladilar. Go’ngni, somon va xozonrezgilik, paytda tushgan barglar bilan aralashtirib, azot, fosfor qo’shib tayyorlangan kompost unumdorlikni yanada oshiradi.
3. Rizosferadagi mikroorganizmlarning o’simliklar uchun ahamiyati. O’simliklar ildizlari va er ustki qismlari yuzasida o’simlik organizmlari tomonidan sintez qilingan organik moddalar ajarlib chiqadi. Bu xodisani ekzosmos deyiladi. O’simlik hayoti davomida o’z massasining 10% ga yaqiniga shunday modda ajratib chiqaradi. Ildizdan ajraladigan moddalarning ko’pchiligini fiziologik aktiv moddalar (vitaminlar, stimulyatorlar, ba’zan alkoloidlar), organik kislotalar, qand aminokislotalar bo’lishi mumkin. Shuning uchun ildizga yaqin turgan tuproqda (rizosferada) va ildizning yuzasida xilma-xil mikroorganizmlar rivojlanadilar. Bunday mikroorganizmlarga bakteriyalar (Psevdomonas, Mikobakteriyalar), mikroskopik zamburuglar, achitqilar, suv o’tlari va x.k.lar kiradi. Ayniqsa simbioz mikroorganizmlar ko’p bo’ladi. Simbioz o’simlik va zamburuglar o’trasida bo’lsa mikoriz deyiladi. Mikoriz ham endotrof (zamburug giflari ildizparenxima hujayrasi oraliklarida emas, hujayra ichiga ham kirib ketgan) va ekzotrof (zamburug giflari ildizni zich, qinga o’xshab o’rab oladi va giflarning turlari har tomonga tarqalgan) bo’ladi. Mikoriz o’simliklar rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Agar rizosferada va ildizda mavjud bakteriyalar bilan o’simlik simbioz yashasa buni bakterioriz deyiladi va bu ham o’simlik oziqlanishida samaralidir.
4. Mikrobiologik preparatlarni qo’llash samaradorligi. O’simliklarni oziqlantirishda mineral va organik o’gitlar bilan birga mikrobiologik preparatlardan aniqrogi mikroorganizmlar faoliyatidan foydalanish ham yaxshi samara beradi.
a) Azotobakteriyalar yashash sharoiti va faoliyati o’rganilganidan keyin, azotobakteriyalar kulturasi saqlagan preparatlarni erga kiritishni akademik S.P.Kostichev 30-yillarda tavsiya qilgan edi. Azotobakteriyani qo’llashda o’simliklar ildiziga yuqtirish yo’li, tuproqga kiritish yo’li tadqiq etilgan va yaxshi natijalar olingandir.
Tuproqni bakterizatsiyalash rizosferada ularning ko’payishiga va o’simlik yaxshi rivojlanishiga olib keladi.
B) Fosforning organik shakllarini parchalab uni o’simlik o’zlashtiradigan holatga o’tkazuvchi spora hosil qiluvchi bakteriyalar (Batsillus megaterium) ekilayotgan uruglar bilan aralashtirilib tuproqqa kiritilganda o’simlik hosildorligini 10%dan ortiq ko’payishi mumkin. Bu bakteriya ildiz o’simlikni yaxshilaydi, chunki Bats.megaterium tiamin, biotin, piridoksin, pantoten kislotasi, nikotin kislotasi, vitamin V₁₂ kabi fiziologik aktiv moddalarni ishlab chiqaradi.
V) simliklar azotlik oziqlanishini yaxshilash maqsadida ko’k-yashil suv o’tlaridan foydalanish ham ko’p mamlakatlarda o’rganilgan. Bu mikroorganizm kulturasini tuproqqa kiritishni algolizatsiya deb nomlangan. Hozirgi kunda molekulyar azotni o’zlashtiradigan 130 turdan ortiq ko’k-yashil suv o’ti aniqlangan. Bu usuldan O’zbekistonda ham galla, paxta, pomidor, bodring ekilgan joylarda (qator rayonlarda) O’zbekiston Fanlar Akademiyasi mikrobiologiya instituti xodimlaridan alohida bir guruxi samarali ishlar olib borishgan va olib borishmoqda. Algolizatsiya bizning sharoitimizda sholchilikda kam o’tkaziladi, chunki sholiga etarli miqdorda azotli o’git beramiz. Ammo, Vetnam, Xindiston, Xitoyda ko’p ishlatiladi. Ular ko’proq suv paparotnigi Azollani shu maqsadda ishlatadilar. Azollani kichikroq suv xavzasida ko’paytirib, uning suspenziyasini suv bilan yuborishadi. Suv yuzi azolla ko’payishidan yashil ko’rpadek bo’lib qoladi. Issiq ko’tarilganda azolla o’ladi (sholi ruvaklash vaqtlarida) minerallashadi. Uni o’simlik o’zlashtirish, natijasida hosildorlik oshadi.
O’simliklar hosildorligi oshishida kremniyning ahamiyati ham juda katta. Ammo, tuproqdagi alyuminiy silikatlari o’simlikka o’zlashtirilmaydi. Uni o’zlashtirish uchun parchalash lozim. Alyumosilikatlar SO₂ va kislotalar ta’sirida parchalanadilar. Shu maqsadda V.G.Aleksadrov Batsillus mukilaginosus siliksus bakteriyalaridan foydalanishni tavsiya etgan. Tekshirishlar «silikat»li bakteriyalar preparati ham samara berganini ko’rsatgan.