Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите



Yüklə 3,7 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/29
tarix23.02.2017
ölçüsü3,7 Kb.
#9316
növüМетодическое пособие
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   29

Simbioz. Paxlalı bitkilərin köklərində olan kök-yumrucuq  bak-
teriyaları (azot bakteriyaları)
vadakı azotu bitkilərin mənimsə-
yə  biləcəyi  şəklə  salır,    özləri  isə 
bitkilərdən karbohidratlar və mi-
neral  duzlar  alır.  Beləliklə,  bitki 
kökləri  ilə  kök-yumrucuq  bakte-
riyaları arasında hər bir orqanizm 
üçün faydalı əlaqə yaranır. Bu ha-
disə  simbioz  (yun.  “
  – 
müştərək  həyat)  adlanır.  Paxlalı 
bitkilərin kök-yumrucuq bakteri-
 ha-
simbiozis”
· Pendirin əmələ gəlməsinin səbəbi nə idi?
Rəvayətlərin birində belə deyilir ki, ərəb taciri Kənan səfərə çıxar-
kən özü ilə yeməklə bərabər, cürdəkdə süd də götürür. Axşam dü-
şərkən gecələmək üçün dayandıqda o, süd içmək istəyir. Lakin süd 
əvəzinə cürdəkdən su töküldüyünü və onun dibində isə qatılaşmış 
kütlənin olduğunu gördükdə əvvəl əsəbiləşir. Lakin həmin ağ küt-
lənin dadına baxdıqda çox təəccüblənir. Onun xoşagələn dadı var 
idi. Sonradan qatılaşmış kütlənin  pendir olduğu  məlum oldu.
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
yalarla  simbiozu  nəticəsində  torpaq 
azotla zənginləşir.
Göbələklərin  qidalanması.  Göbələk-
lər  heterotrof  orqanizmlər  olub  hazır 
üzvi  maddələrlə  qidalanır.  Onlar  üzvi 
maddələrlə zəngin isti və rütubətli yer-
lərdə inkişaf edərək buradakı üzvi qalıq-
larla qidalanır.
2
Təchizat: quru maya, stəkan, şəkər tozu.
İşin gedişi:
1. Stəkana bir az quru maya qoyun.
2. Ora bir qaşıq şəkər tozu əlavə edin.
3. Stəkana 2–3 xörək qaşığı ilıq su əlavə edin.
4. Stəkanı 15 dəqiqəlik isti yerə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə müşahidə edirsiniz? Gördüyünüzü necə izah edə bilərsiniz?
Maya  göbələklərinin  qidasını  şəkər 
təşkil edir. Xəmirin qıcqırması zamanı 
bu göbələklər xəmirdə olan şəkəri spir-
tə çevirir. Bu zaman  karbon qazı əmələ 
gəlir ki, bu da xəmiri şişirdərək məsa-
məli edir.
Mikoriza.  Papaqlı  göbələklərin  bə-
ziləri bitki kökləri ilə simbioz yaşayır. 
Belə birgə yaşayış mikoriza (yun. “mi-
kes”  –  göbələk,  “riza”  –  kök)  adlanır. 
Mikorizalar  zamanı  göbələyin  bədə-
nini təşkil edən nazik saplar – mitseli-
lər  ağac  köklərinin  sorucu  zonası  ilə 
sıx təmasda olaraq onu bürüyür və hət-
ta  onun  içərisinə  daxil  olur.  Göbələk 
mitseliləri torpaqdan su və suda həll ol-
muş mineral duzları udaraq kökə ötü-
rür,  köklərdən  isə  həyat  fəaliyyəti 
üçün  vacib  olan  üzvi  maddələr  əldə 
edir.
Parazit göbələklər.  Göbələklərin bir 
qrupu  canlı  orqanizmlərdə  yaşayaraq 
Maya göbələyi
Göbələk mitseliləri ilə 
ağac köklərinin simbiozu
(mikoriza)
1
Hazırlıq: müxtəlif stəkanlara eyni miqdarda qaynadılmış və çiy süd tö-
kün. Onları bir neçə saat isti yerdə saxlayın.
İşin gedişi:
· Bir neçə saat gözlədikdən sonra hansı südün çürüdüyünü müşahidə edin.
Mikoriza
Bakteriyaların iştirakı ilə süddən 
alınan məhsullar
  LAYİHƏ

Kök-yumrucuq bakteriyaları
3
3
33. 
Bakteriya və göbələklərin qidalanması
Bakteriyaların qidalanması. Bakteriyaların bir çoxu hazır üzvi 
maddələrlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. Heterotrof bakteriya-
ların  bir  qismi  məhv  olmuş  orqanizmlərin  üzvi  qalıqları  ilə  qida-
lanır. Bunlara saprofit bakteriyalar deyilir. Saprofit bakteriyalar 
məhv  olmuş  orqanizmlərin  çürüməsində,  südün  qatığa  çevril-
məsində, kələmin turşumasında və s. iştirak edirlər.
Bitkilərin, heyvanların və həmçinin insanın müxtəlif toxumala-
rında yaşayan və xəstəliktörədən bakteriyalar da məlumdur. Onla-
ra parazit bakteriyalar deyilir.
Bakteriyaların  bəziləri qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə   ya-
ratmaqla  avtotrof qidalanır. 
Simbioz. Paxlalı bitkilərin köklərində olan kök-yumrucuq  bak-
teriyaları (azot bakteriyaları)
vadakı azotu bitkilərin mənimsə-
yə  biləcəyi  şəklə  salır,    özləri  isə 
bitkilərdən karbohidratlar və mi-
neral  duzlar  alır.  Beləliklə,  bitki 
kökləri  ilə  kök-yumrucuq  bakte-
riyaları arasında hər bir orqanizm 
üçün faydalı əlaqə yaranır. Bu ha-
disə  simbioz  (yun.  “
  – 
müştərək  həyat)  adlanır.  Paxlalı 
bitkilərin kök-yumrucuq bakteri-
 ha-
simbiozis”
· Pendirin əmələ gəlməsinin səbəbi nə idi?
Rəvayətlərin birində belə deyilir ki, ərəb taciri Kənan səfərə çıxar-
kən özü ilə yeməklə bərabər, cürdəkdə süd də götürür. Axşam dü-
şərkən gecələmək üçün dayandıqda o, süd içmək istəyir. Lakin süd 
əvəzinə cürdəkdən su töküldüyünü və onun dibində isə qatılaşmış 
kütlənin olduğunu gördükdə əvvəl əsəbiləşir. Lakin həmin ağ küt-
lənin dadına baxdıqda çox təəccüblənir. Onun xoşagələn dadı var 
idi. Sonradan qatılaşmış kütlənin  pendir olduğu  məlum oldu.
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
yalarla  simbiozu  nəticəsində  torpaq 
azotla zənginləşir.
Göbələklərin  qidalanması.  Göbələk-
lər  heterotrof  orqanizmlər  olub  hazır 
üzvi  maddələrlə  qidalanır.  Onlar  üzvi 
maddələrlə zəngin isti və rütubətli yer-
lərdə inkişaf edərək buradakı üzvi qalıq-
larla qidalanır.
2
Təchizat: quru maya, stəkan, şəkər tozu.
İşin gedişi:
1. Stəkana bir az quru maya qoyun.
2. Ora bir qaşıq şəkər tozu əlavə edin.
3. Stəkana 2–3 xörək qaşığı ilıq su əlavə edin.
4. Stəkanı 15 dəqiqəlik isti yerə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə müşahidə edirsiniz? Gördüyünüzü necə izah edə bilərsiniz?
Maya  göbələklərinin  qidasını  şəkər 
təşkil edir. Xəmirin qıcqırması zamanı 
bu göbələklər xəmirdə olan şəkəri spir-
tə çevirir. Bu zaman  karbon qazı əmələ 
gəlir ki, bu da xəmiri şişirdərək məsa-
məli edir.
Mikoriza.  Papaqlı  göbələklərin  bə-
ziləri bitki kökləri ilə simbioz yaşayır. 
Belə birgə yaşayış mikoriza (yun. “mi-
kes”  –  göbələk,  “riza”  –  kök)  adlanır. 
Mikorizalar  zamanı  göbələyin  bədə-
nini təşkil edən nazik saplar – mitseli-
lər  ağac  köklərinin  sorucu  zonası  ilə 
sıx təmasda olaraq onu bürüyür və hət-
ta  onun  içərisinə  daxil  olur.  Göbələk 
mitseliləri torpaqdan su və suda həll ol-
muş mineral duzları udaraq kökə ötü-
rür,  köklərdən  isə  həyat  fəaliyyəti 
üçün  vacib  olan  üzvi  maddələr  əldə 
edir.
Parazit göbələklər.  Göbələklərin bir 
qrupu  canlı  orqanizmlərdə  yaşayaraq 
Maya göbələyi
Göbələk mitseliləri ilə 
ağac köklərinin simbiozu
(mikoriza)
1
Hazırlıq: müxtəlif stəkanlara eyni miqdarda qaynadılmış və çiy süd tö-
kün. Onları bir neçə saat isti yerdə saxlayın.
İşin gedişi:
· Bir neçə saat gözlədikdən sonra hansı südün çürüdüyünü müşahidə edin.
Mikoriza
Bakteriyaların iştirakı ilə süddən 
alınan məhsullar
  LAYİHƏ

3
3
103
102
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
 “Bakteriya və göbələklərin təbiətdə və insanın həyatında rolu” cədvəlini 
tamamlayın:
Orqanizmlər
Təbiətdə və ya insan həyatında rolu
Çürümə bakteriyaları
Yumrucuq bakteriyaları
Parazit bakteriyalar
Maya göbələyi
Papaqlı göbələklər
Saprofit 
Parazit 
Mikoriza  
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cümlələrə uyğun rəqəmləri cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın.
Göbələklərlə heyvanların oxşar 
xüsusiyyətləri
Göbələklərlə bitkilərin oxşar 
xüsusiyyətləri
1) Xlorofil və plastidləri yoxdur.
2) Qeyri-məhdud böyümə qabiliyyətinə malikdirlər.
3) Qidalanma tipinə görə heterotrofdurlar.
4) Azhərəkətlidirlər.
2. Doğru olmayan fikirləri düzəldin:  a) Göbələyin bədəni mitselidir. b) Gö-
bələklər  –  avtotrof  orqanizmlərdir,  daha  doğrusu,  onlara  hazır  üzvi 
maddələr lazımdır. c) Parazit göbələklər canlı orqanizmlərin hesabına 
qidalanır.  d)  Göbələklər  ibtidai  bitkilərdir.  e)  Bütün  göbələklər  çox-
hüceyrəli  orqanizmlərdir.  f)  Xloroplastlar  və  plastidlər  göbələklərdə 
olmur.  g)  Mitseli  –  ağac  kökləri  ilə  göbələk  tellərinin  simbiozudur.                   
h) Göbələklər bütün ömrü boyu böyüyür. 
Bakteriyaların  əksəriyyəti  və  göbələklər  __  yolla 
qidalanır.  Göbələklərin  bitki  kökləri  ilə  simbiozu   
__  adlanır.
parazitlik edir və onların hesabına qidalanır. Parazit göbələklərin 
bir qismi insan bədənində yaşayaraq müxtəlif göbələk xəstəlikləri 
əmələ gətirir.
34. 
Bitkilərdə tənəffüs
1
Təchizat: otaq bitkisi, böyük şüşə qab.
Hazırlıq:  1.  Otaq  bitkisini  böyük  şüşə  qaba  yerləşdirin.  2.  Qabı  şüşə 
qapaqla örtərək qaranlıq yerə qoyun və 1 gün saxlayın. 
İşin gedişi:  1 gündən  sonra qabı çıxarın və içərisinə yanan çöp salın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Niyə bitki qaranlıqda yerləşdirildi?
· Çöp ilə nə baş verdi?
Canlılarda tənəffüs. Əksər orqanizmlər həyat fəaliyyəti prose-
sində oksigeni udur və karbon qazını xaric edir. Bu proses tənəffüs 
adlanır. Tənəffüs zamanı orqanizmlər tərəfindən fasiləsiz udulan 
oksigen  üzvi  maddələrin  karbon  qazı  və  suya  qədər  parçalanma-
sında iştirak edir. Belə parçalanma nəticəsində həyat üçün zəruri 
olan  enerji  ayrılır.  Bu  enerji  böyümə,  inkişaf,  çoxalma  kimi 
müxtəlif həyat proseslərinə sərf olunur.
2
Təchizat: otaq bitkisi, 
vazelin.
Hazırlıq: 
1. Otaq bitkisinin 2–3 
yarpağının hər iki 
üzünə vazelin çəkin.  
2. Onu 1 həftə ərzində 
müşahidə edin. 
İşin gedişi:
· Otaq bitkisində olan 
dəyişikliyi müəyyən 
edin. 
Nəticəni müzakirə 
edək:
· Sizcə, bu dəyişikliyin 
səbəbi nədir?
· Varlı qadının bu qənaətə gəlməsinin səbəbi nə idi?
Bitkilərin havanı təmizləmək imkanları aşkar olunan dövrlərdə evlərə 
böyük bitkilər qoymaq dəbə düşmüşdü. Varlı bir qadın yataq otağında 
havanı təmizləmək məqsədilə coxlu iri bitkilər qoyulmasını tapşırdı. 
Lakin o, səhər yuxudan güclü başağrısı ilə oyandı və bitkilərin havanı 
yaxşılaşdırması fikrinin yalan olması qənaətinə gəldi.
Bitkilərdə  tənəffüs.  Bitkilər  də  tənəffüs 
zamanı oksigeni udur və karbon qazını xaric 
edir.  Onların  bəzilərində  tənəffüs  üçün  zə-
ruri olan  oksigen havadan bütün bədən səthi 
vasitəsilə  daxil  olur.  Məsələn,  suda  həll  ol-
muş oksigen yosunlara bədən səthi ilə keçir. 
Bitkilərin bir çoxunun tənəffüsü prosesində 
Bitkilərdə 
tənəffüs 
Oksigen
Karbon qazı
Ağızcıq
  LAYİHƏ

3
3
103
102
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
 “Bakteriya və göbələklərin təbiətdə və insanın həyatında rolu” cədvəlini 
tamamlayın:
Orqanizmlər
Təbiətdə və ya insan həyatında rolu
Çürümə bakteriyaları
Yumrucuq bakteriyaları
Parazit bakteriyalar
Maya göbələyi
Papaqlı göbələklər
Saprofit 
Parazit 
Mikoriza  
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cümlələrə uyğun rəqəmləri cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın.
Göbələklərlə heyvanların oxşar 
xüsusiyyətləri
Göbələklərlə bitkilərin oxşar 
xüsusiyyətləri
1) Xlorofil və plastidləri yoxdur.
2) Qeyri-məhdud böyümə qabiliyyətinə malikdirlər.
3) Qidalanma tipinə görə heterotrofdurlar.
4) Azhərəkətlidirlər.
2. Doğru olmayan fikirləri düzəldin:  a) Göbələyin bədəni mitselidir. b) Gö-
bələklər  –  avtotrof  orqanizmlərdir,  daha  doğrusu,  onlara  hazır  üzvi 
maddələr lazımdır. c) Parazit göbələklər canlı orqanizmlərin hesabına 
qidalanır.  d)  Göbələklər  ibtidai  bitkilərdir.  e)  Bütün  göbələklər  çox-
hüceyrəli  orqanizmlərdir.  f)  Xloroplastlar  və  plastidlər  göbələklərdə 
olmur.  g)  Mitseli  –  ağac  kökləri  ilə  göbələk  tellərinin  simbiozudur.                   
h) Göbələklər bütün ömrü boyu böyüyür. 
Bakteriyaların  əksəriyyəti  və  göbələklər  __  yolla 
qidalanır.  Göbələklərin  bitki  kökləri  ilə  simbiozu   
__  adlanır.
parazitlik edir və onların hesabına qidalanır. Parazit göbələklərin 
bir qismi insan bədənində yaşayaraq müxtəlif göbələk xəstəlikləri 
əmələ gətirir.
34. 
Bitkilərdə tənəffüs
1
Təchizat: otaq bitkisi, böyük şüşə qab.
Hazırlıq:  1.  Otaq  bitkisini  böyük  şüşə  qaba  yerləşdirin.  2.  Qabı  şüşə 
qapaqla örtərək qaranlıq yerə qoyun və 1 gün saxlayın. 
İşin gedişi:  1 gündən  sonra qabı çıxarın və içərisinə yanan çöp salın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Niyə bitki qaranlıqda yerləşdirildi?
· Çöp ilə nə baş verdi?
Canlılarda tənəffüs. Əksər orqanizmlər həyat fəaliyyəti prose-
sində oksigeni udur və karbon qazını xaric edir. Bu proses tənəffüs 
adlanır. Tənəffüs zamanı orqanizmlər tərəfindən fasiləsiz udulan 
oksigen  üzvi  maddələrin  karbon  qazı  və  suya  qədər  parçalanma-
sında iştirak edir. Belə parçalanma nəticəsində həyat üçün zəruri 
olan  enerji  ayrılır.  Bu  enerji  böyümə,  inkişaf,  çoxalma  kimi 
müxtəlif həyat proseslərinə sərf olunur.
2
Təchizat: otaq bitkisi, 
vazelin.
Hazırlıq: 
1. Otaq bitkisinin 2–3 
yarpağının hər iki 
üzünə vazelin çəkin.  
2. Onu 1 həftə ərzində 
müşahidə edin. 
İşin gedişi:
· Otaq bitkisində olan 
dəyişikliyi müəyyən 
edin. 
Nəticəni müzakirə 
edək:
· Sizcə, bu dəyişikliyin 
səbəbi nədir?
· Varlı qadının bu qənaətə gəlməsinin səbəbi nə idi?
Bitkilərin havanı təmizləmək imkanları aşkar olunan dövrlərdə evlərə 
böyük bitkilər qoymaq dəbə düşmüşdü. Varlı bir qadın yataq otağında 
havanı təmizləmək məqsədilə coxlu iri bitkilər qoyulmasını tapşırdı. 
Lakin o, səhər yuxudan güclü başağrısı ilə oyandı və bitkilərin havanı 
yaxşılaşdırması fikrinin yalan olması qənaətinə gəldi.
Bitkilərdə  tənəffüs.  Bitkilər  də  tənəffüs 
zamanı oksigeni udur və karbon qazını xaric 
edir.  Onların  bəzilərində  tənəffüs  üçün  zə-
ruri olan  oksigen havadan bütün bədən səthi 
vasitəsilə  daxil  olur.  Məsələn,  suda  həll  ol-
muş oksigen yosunlara bədən səthi ilə keçir. 
Bitkilərin bir çoxunun tənəffüsü prosesində 
Bitkilərdə 
tənəffüs 
Oksigen
Karbon qazı
Ağızcıq
  LAYİHƏ

3
3
ağızcıq və ya mərciməklər iştirak edir. Ağızcıqlar əksər bitkilərdə 
yarpağın  alt  tərəfində  yerləşir.  Onların  yumulub-açılması  sayə-
sində yarpaqlara hava daxil olur. Mərciməklər isə adətən gövdənin 
qabıq  hüceyrələri  (mantar)  arasında  yerləşir.  İri  quru  bitkilərinə 
daxil  olan  hava,  onun  bir-birindən  aralı  yerləşən  hüceyrələri 
arasındakı  hüceyrəarası  boşluqlara  keçir.  Bitkidə  olan  hüceyrə-
arası boşluqlar tənəffüsdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Bitki köklərinin tənəffüsü. Digər orqanlar kimi  bitki kökləri də 
tənəffüs  zamanı  oksigen  udur  və  karbon  qazını  buraxır.  Gilli  və 
bataqlıqlaşmış  torpaqlarda,  xüsusən  bitkilər  oksigen  çatışmaz-
lığından daha çox əziyyət çəkir. Belə torpaqlarda su havanı çıxarır 
və köklərin normal tənəffüsü pozulur. Tropik bitkilərdə əlavə tə-
nəffüsü təmin edən tənəffüs kökləri  olur. 
Bitki  kökünə  daim  havanın  daxil  olmasını  təmin  etmək  üçün 
qışın  sonuna  yaxın  məktəbin  bağçasında,  evinizin  yaxınlığında 
olan ağacların ətrafındakı torpağı yumşaltmaq məsləhət görülür.
105
104
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
35. 
Heyvanlarda tənəffüs
1
Nəfəsinizi 20–30 saniyə saxlayın. Yoldaşlarınızdan kim nəfəsini daha 
çox saxlayar? Bu zaman nə hiss etdiniz?
İnsan qidasız 1–1,5 ay, susuz bir neçə gün, havasız bir neçə dəqiqə 
yaşaya bilir. 6 dəqiqə tənəffüsün dayanması isə  bəzən ölümlə nə-
ticələnir.
 
vanlarda müxtəlif tipli tənəffüs orqan-
ları formalaşmışdır. 
Su  mühitində  tənəffüs.  Heyvanla-
rın  tənəffüs  orqanları  öz  müxtəlifliyi 
ilə  seçilir.  Suda  yaşayan  heyvanların 
əksəriyyəti  qəlsəmələrlə  tənəffüs  edir. 
Qəlsəmələr çoxlu miqdarda kiçik qan da-
marları  ilə  zəngindir.  Sudan  qana  ok-
sigen,  əks  istiqamətdə  isə  karbon  qazı 
keçir.  Qəlsəmələrə  xərçənglərdə,  bəzi 
molyusklarda, balıqlarda rast gəlinir.
Quru  mühitində  tənəffüs.  Quruda 
yaşayan  heyvanların  tənəffüs  orqan-
ları traxeya və ağciyərlərdir. Həşərat-
larda traxeyalar bütün bədən boyunca 
şaxələnir.  Onların  qarıncığının  kənar-
larında  havanın  daxil  olmasını  təmin 
edən xüsusi dəliklər olur. Qarıncıq əzə-
lələrinin  yığılıb-boşalması  sayəsində 
hava bu dəliklərdən bədənə daxil olur.
Ağciyərlər də traxeyalar kimi atmos-
fer havası ilə tənəffüsü təmin edir. Bəzi 
heyvanlarda (quşlar və məməlilərdə) ağ-
ciyərlər,  adətən,  nazikdivarlı  qovuq-
cuqlardan  ibarətdir.  Qovuqcuqların 
Yaşadığı mühitdən asılı olaraq hey-
Su
Qəlsəmə 
qapağı
Qəlsəmə 
Traxeya
Ağciyər
Su mühitində tənəffüs
Quru mühitində tənəffüs
Heyvanlarda tənəffüs. Heyvanlar da bitkilər kimi oksigenlə tə-
nəffüs  edir  və  tənəffüs  üçün  lazım  olan  oksigeni  atmosfer  ha-
vasından və ya sudan alırlar. Birhüceyrəli və bəzi çoxhüceyrəli hey-
vanlarda qaz mübadiləsi bütün bədən səthi ilə  baş verir.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Şəkildən istifadə edərək cədvəli tamamlayın. Fotosintez və tənəffüs 
prosesləri arasında hansı əlaqələr var?
Fotosintez
Yalnız işıqda gedir
Yalnız tərkibində xlorofil 
olan yaşıl hüceyrələrdə
Udulur
Əmələ gəlir
Xaric olunur
Udulur
 Müqayisə meyarları
Tənəffüs
Hansı şəraitdə baş verir
Harada gedir
Oksigen
Karbon qazı
Üzvi maddələr
Enerji
1. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 1. Bitkilər tənəffüs zamanı __ udur.   2. Bitkilər 
tənəffüs zamanı __ xaric edir.  3. Tənəffüs zamanı üzvi maddələr __.  4. Bitkilər 
sutkanın __ tənəffüs edir.  5. Bitkinin __ orqanları tənəffüs edir.  6. Fotosintez 
zamanı __ oksigen  tənəffüs zamanı __ oksigendən çoxdur.
2. Aşağıdakı  anlayışların ən azı ikisindən istifadə etməklə cümlələr qurun.
Tənəffüs
Fotosintez
Açar sözl e r
Əksər orqanizmlər həyat fəaliyyəti prosesində oksigeni 
udur və karbon qazını xaric edir. Bu proses __ adlanır.
Ağızcıq
Mineral 
maddələr
Üzvi 
maddələr
Fotosintez
Xloroplastlar
Mərciməklər
Tənəffüs
Oksigen
Karbon 
qazı
Tənəffüs
Fotosintez
Karbon 
qazı
Oksigen
  LAYİHƏ

3
3
ağızcıq və ya mərciməklər iştirak edir. Ağızcıqlar əksər bitkilərdə 
yarpağın  alt  tərəfində  yerləşir.  Onların  yumulub-açılması  sayə-
sində yarpaqlara hava daxil olur. Mərciməklər isə adətən gövdənin 
qabıq  hüceyrələri  (mantar)  arasında  yerləşir.  İri  quru  bitkilərinə 
daxil  olan  hava,  onun  bir-birindən  aralı  yerləşən  hüceyrələri 
arasındakı  hüceyrəarası  boşluqlara  keçir.  Bitkidə  olan  hüceyrə-
arası boşluqlar tənəffüsdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Bitki köklərinin tənəffüsü. Digər orqanlar kimi  bitki kökləri də 
tənəffüs  zamanı  oksigen  udur  və  karbon  qazını  buraxır.  Gilli  və 
bataqlıqlaşmış  torpaqlarda,  xüsusən  bitkilər  oksigen  çatışmaz-
lığından daha çox əziyyət çəkir. Belə torpaqlarda su havanı çıxarır 
və köklərin normal tənəffüsü pozulur. Tropik bitkilərdə əlavə tə-
nəffüsü təmin edən tənəffüs kökləri  olur. 
Bitki  kökünə  daim  havanın  daxil  olmasını  təmin  etmək  üçün 
qışın  sonuna  yaxın  məktəbin  bağçasında,  evinizin  yaxınlığında 
olan ağacların ətrafındakı torpağı yumşaltmaq məsləhət görülür.
105
104
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
35. 
Heyvanlarda tənəffüs
1
Nəfəsinizi 20–30 saniyə saxlayın. Yoldaşlarınızdan kim nəfəsini daha 
çox saxlayar? Bu zaman nə hiss etdiniz?
İnsan qidasız 1–1,5 ay, susuz bir neçə gün, havasız bir neçə dəqiqə 
yaşaya bilir. 6 dəqiqə tənəffüsün dayanması isə  bəzən ölümlə nə-
ticələnir.
 
vanlarda müxtəlif tipli tənəffüs orqan-
ları formalaşmışdır. 
Yüklə 3,7 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin