Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Avtomatika elementi
deb tekshirilayotgan fizik kattalikni birlamchi 
o‘zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to‘rt xil tarkibiy 
belgilanish sxemalaridan iborat bo‘ladi: oddiy bir martali (birlamchi) to‘g‘ridan-
to‘g`ri o‘zgartirish; ketma-ketli to‘g`ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; differensial sxemali; 
kompensatsion sxemali. 
Oddiy o‘lchash o‘zgartirgichlari bir dona elementdan tashkil topgan bo‘ladi. 
Ketma-ketli o‘zgartgichlarda esa oldindagi o‘zgartirgichning kirish ko‘rsatkichi 
keyindagi o‘zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o‘zgartirgich 
sezgir element (SE), oxirgi (keyingi) o‘zgartirgich esa chiqish elemeti deb yuritiladi. 
O‘zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli, bir martali o‘zgartirishda chiqish 
signalidan foydalanish qulay bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi. 
Differensial sxemali o‘lchash o‘zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni 
uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‘lganda qo‘llaniladi.
Kompensatsion sxemali o‘zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan 
ishlashi, universalligi hamda o‘zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta’sirlarga deyarli 
bog‘liq emasligi bilan ajralib turadi. 
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo‘lib, quyidagi 
funksiyalardan birini bajaradi: 
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko‘rinishdagi signalga 
o‘zgartirish (birlamchi o‘zgartgich - datchiklar); 
- bir energiya ko‘rinishidagi signalni boshqa energiya ko‘rinishidagi signalga 
o‘zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va hokazo 
o‘zgartgichlari);
- signal tabiatini o‘zgartirmasdan uning kattaliklarini o‘zgartirish 
(kuchaytirgichlar); 
- signalning ko‘rinishini o‘zgartirish (analog-raqam, raqam- analog 
o‘zgartkichlari). 
- signalning shaklini o‘zgartirish (taqqoslash vositalari), 

---

91 
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), 
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), 
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), 
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar), 
- bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar). 
Avtomatika elementlarining funksiyalari har xil bo‘lishiga qaramay,
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: 
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; 
-uzatish 
koeffitsiyenti 
(sezgirlik, 
kuchaytirish 
va 
stabilizatsiya 
koeffitsiyentlari); 
- xatolik (nostabillik); 
- sezgirlik chegarasi. 
Har bir avtomatika elementi uchun turg‘unlashgan rejimda kirish 
x
va chiqish 
signallari 
u
orasida 
u=f(x)
bog‘liqlik mavjud. Ushbu bog‘liqlik elementning statik 
tavsifnomasi deyiladi. Ularni uch guruhga ajratiladi:
a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziqli uzlukli (4.1-rasm).