Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

3.13-rasm. Muvaqqat ariqning chopiq traktori o‘ta oladigan ko‘ndalang 
kesimi 
Ariqdagi suvning chuqurligi (h) suv sarfi (a) ga va nishabi (i) ga qarab 
belgilanadi. Ariq tubining eni (v) foydalaniladigan mexanizmlarga qarab, standart 
kattalikda [0,20, 0,30, 0,40 va 0,50 m] qabul qilinadi (3.13-rasm). 
M.A. lardan o‘q ariqlarga suv ma’lum miqdorda beriladi. Shu sababli M.A. 
ning suv sarfi quyidagi ifodaga teng bo‘ladi: 
Q
m.a
=n

Q
uqar 
(3.27) 
bu yerda
: n-m.a. dan ayni bir vaqtda suv oladigan o‘kariqlar soni; 
Q
uqar
-o‘qariqdagi suv sarfi, l/sek; 
Shuningdek o‘qariqdagi suv sarfi 
Q
uqar

r

q
e
ga teng. 
bu yerda
: r-bir vaqtda suv ichayotgan egatlarning soni; 
q
e
-egatning suv sarfi, l/sek 
Rostlovchi suv shoxobchalaridagi suv sarflari quyidagi tenglik bilan bog‘lab 
tekshiriladi: 
2
1
0
0
4
24
24
4
,
86
10













э
э
MA
t
n
n
Р
Р
t
Q
B
L
m
t
(3.28) 
bu yerda
: t-muvaqqat ariqning ishlash davomati, sutka; 
t
e
-bir egatdan sug‘orish necha soat davom etishi; 
P
Р
/
0
1


-o‘qariqdagi taktlar soni; 
R
0
-o‘qariqdagi egatlar soni. 

---

84 
n
n
/
0
2


-muvaqqat ariqdagi taktlar soni; 
n
0
-m.a. gi o‘qariqlar soni; 
n-ayni bir vaqtda suv oladigan o‘qariqlar soni. 
Sug‘orish texnikasi elementlari matematik hisoblar, dala tajribasi usuli, 
hamda sinov sug‘orishi usullari bilan aniqlanadi. 
Matematik hisoblar uchun sug‘orish texnikasining elementlarini aniqlash 
bo‘yicha yer ustidan oqar suvlar hisobiga tuproqni namlash mexanizmiga bog‘liq 
bo‘lgan ifodalardan foydalanib topiladigan EHM lari uchun algoritmlar va dasturlar 
yechimlari bilan ishlab chiqilgan. 
Dala tajribasi usulida sug‘orish texnikasi elementlarini o‘rnatish (aniqlashda 
quyidagi shartlarga rioya etish kerak: o‘rtacha haqiqiy sug‘orish me’yorlarining 
ruxsat etilgan og‘ishi butun mavsum davomidagi beriladigan me’yorning 10...15% 
dan oshmasligi kerak; suvning yugurib namlashidagi suv hajmi berilgan sug‘orish 
me’yorining 0,6....0,8% miqdorida bo‘lishi lozim; sug‘oriladigan egatlarning 
uzunligi bo‘yicha tuproqning namlanishi notekisligi koeffitsiyenti 0,7 dan kam 
bo‘lmasligi kerak; egatlar oxiridagi suv tashlamasida suvning yo‘qotilishi doimiy 
oqimda 30% dan oshmasligi, o‘zgaruvchan oqimda 10% dan oshmasligi kerak; 
suvlarning bug‘otlardan (uvotlardan) oshib ketishi, egat tublarining ko‘z bilan 
tekshiruvda ularning yuvilishi va uzunlik bo‘ycha suvning loyqaligi oshib 
ketmasiligi kerak;) sug‘orish oqimi sarfi va egatlar uzunligi ruxsat etilgan 
me’yorlardan 10...20% kam bo‘lishi kerak. 
Sinov sug‘orish usullari bevosita sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish texnikasi 
elementlarini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Ishlab chiqarish bilan birga 
o‘tkaziladigan sinov sug‘orishlari tavsiya etiladigan sug‘orish texnikasi 
elementlarini tekshirishga va har qaysi xo‘jalikning o‘z xususiyati shartlaridan kelib 
chiqqan holda haqiqiy sug‘orish me’yorini hisobiy me’yorga yaqinlashtirishdan 
iboratdir. Berilgan me’yorga yetkazishda egat ichlaridagi suvlarni zaruriy turishi 
davomiyligi uchun egat bo‘laklarida bu suvlarni doimiy darajasi ekvivalent me’yori 
bo‘yicha tuyinishi davomyligida ushlab turiladi. Sinov sug‘orishlari shu bilan birga 
sug‘orish oqimini oqilona sarfini o‘rnatish uchun ham o‘tkaziladi. 

---

85