Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Uchinchi davr
- batamom to`liq avtomatlashtirish davri. Bunda agregat va sexlar 
to`la avtomatlashtiriladi. Bu bosqichda boshqarish yagona dispetcherlik punktida 
markazlashtiriladi. Korxonaning to`liq avtomatlashtirilishi uning avtomat- zavodga 
aylanishi demakdir. 

ABS lari asosan ikki xil ko`rinishda ega: b
irinchi turga boshqaruvchi va 
boshqariluvchi qismlar o`zaro ketma-ket bog`langan va bir-biriga ochiq zanjir 
bo`yicha o`zaro ta’sir ko`rsatadigan avtomatik boshqarish tizimlari kiradi.
 
Ochiq zanjirli ABS larida
ob’ektlarning ishga tushishi, ishlashi va to`xtashi 
ma’lum vaqt (davr) oraligida oldindan berilgan programmasi asosan o‘tadi, 
ob’ektdagi texnologik protsesslar undagi miqdor va sifat uzgarishlariga bogliq 
bo‘lmaydi. 
Bunday tizimlarga misol sifatida asinxron elektr yuritmaning ishga tushishi, 
ma’lum vaqt oraligida boshkarilmaydigan rejimda ishlashi (o`z xolicha) va ish davri 
tamom bo`lgach tutashdan iborat programmaga muvofiq ishlashini kursatish 
mumkin. Avtomatik manipulyatorlar va texnologik potok liniyalar ham oldindan 
belgilangan programmaga muvofiq ishlaydi. (4.1-rasm.) 
Boshqarishning ochiq zanjirli avtomatik tizimi: 
a- tizimning prinsipial 
sxemasi;
 
0- boshkarish ob’ekti; IE - ijrochi element (kontaktor);KT- boshkaruvchi rele 
kontakti;b- tizimning funksional sxemasi;v- tizimning ishlash davri:t
1
-ishga tushish 
vaqti;t
1
- t
2
-normal ishlash davri;t
2- 
ishdan to`xtash vaqti. 
Vakt bo`yicha programmalangan, yuritish (t
1
), ishlash (t
1
- t
2
) va to`xtash

---

97 
(t
2
) vaqti berilgan davr ichida utadigan asinxron elektr yuritmani avtomatik 
boshkarish sistemasining funksional sxemasi(b) rasmda kursatilgan. Bu elektr 
yuritma quyidagicha boshqariladi: vaqt ichida boshqaruvchi rele ishga tushadi v 
ning kontakti RB ulanadi. Kontaktor K ning el. magnit g`altagidan (1) tok utib unda 
magnit maydoni hosil buladi. Magnit maydon kuchi F
m
prujina Pr kuchi F
2 pr
ni
yengib F
m
>F
pr
bo`lganda qo`zgaluvchan temir o`zak yakor 2 ni qo`zgalmas temir 
o`zak 3 tortib oladi. Shunda yakor bilan mexanik boglangan kontaktor
kontaktorlari K
1
, K
2,
, K
3
asinxron elektr yuritma el. manbaiga ulaydi. Asinxron 
elektr yuritma ishga tushadi va t
2
vaqt gacha ishlab turadi. Oradan t
2
vaqt utgach 
boshqarish rele (vakt relesi) ning kontakti uziladi (RB), kontaktor galtagi 1 dan 
utmaydi, undagi magnit maydoni va Pr kontaktor kontaktlarini (K
1
, K
2
,K
3
,) uzib, 
asinxron yuritmani davriy grafik asosida ishdan to`xtatadi. (v).
Tizimning funksional sxemasiga muvofiq, boshkaruvchi rele RB ijro etuvchi
element-kontaktorga ta’sir ko`rsatadi, Ijro etuvchi element IE uz navbatida ob’ektga 
ta’sir etib, uni berilgan davriy grafikka (programmaga) muvofiq` ishga tushiradi va 
to`xtatadi. 
Avtomatik boshqarishning 2-turiga boshqariladigan rejimda ishlaydigan 
yopiq zanjirli informatsion tizimlar
kiradi. 
Bunday tizimlarda ob’ektni ishga tushirish, va ma’lum programma bo`yicha 
boshqarishdan tashqari, tizimning ishlash protsessi davomida ob’ektning sifat 
ko`rsatkichlari- texnologik parametrlari rostlash bilan bogliq bo`lgan boshqarish
jarayoni ham bo`ladi. Misol tariqasida bug` kozonida yuqori bosimli bug` ishlab 
chiqarish protsessida undagi texnologik parametr-suv satxi balandligi o`zgarmas va 
berilgan balandlik N
b
ga teng bo`lishini ta’minlab turish talab qilinadi. (2-rasm. )
1- q`alqovich 2- richag, 3- naycha. Bu funksiyani qalqovich 1, qalqovichni suv 
sathida o`rnatish uchun kerak bo`ladigan ayrisimon dasta va richag 2 dan iborat 
bo`lgan Pozunov regulyatori bajaradi. 
Qozonga manbadan keladigan suv miqdori Q
k
qozonga yuqori bosimli 
bug`ga aylanib chiqib ketadigan suv miqdori Q
r 
ga teng (Q
k
-Q
ch
) bo`lganda 
regulyator richiga 2 gorizontal holati bo1ladi. Hamma boshqa hollarda, masalan suv

---

98 
sarfi kamayganda Q
k
>Q
ch 
qalqovich suv sathi balandligining ortishi- 

H(t) -H
b
-
N(t) ga muvofiq ravishda ob’ektni rostlash organi- RO ga ta’sir qilib ob’ektga 
keluvchi suv miqdorini kamaytiradi, aksincha, suv (bug) sarfi ortganda Q
k
>Q
ch
qalqovich pastga suriladi, regulyator suv sathi balandligining kamayishi

H(t) -H
b
-N(t) ga muvofiq ob’ektni rostlash organiga- RO ga ta’sir qilib, ob’ektga keluvchi 
suv miqdorini oshiradi. Shu tarzda ob’ektdagi suv satxi balandligini rostlash 
protsessini uzluksiz davom ettirib turadi. Ob’ekt informatsiya y
o

N ga muvofiq
avtomatik boshqariladigan rejimda ishlaydi. 
.
4.1-rasm.Boshqarishning ochiq zanjirli tizimi 
a- tizimning prinsipial sxemasi; 
 b-tizimning funksionalsxemasi:
KT – boshqaruvchi rele kontakti; 
IM- ijrochi mexanizm (kontaktor);
BO- boshqarish ob’ekti. 
4.2-rasm.Boshqarishning yopiqzanjirli 
informatsion tizimi: 1- bug‘ qozoni;
2-qalqovich ; 3-naycha ,4- richag
( Polzunov regulyatori)