Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

3.1-rasm. Tuproq ustidan sug‘orish :
a-pollar sxemasi; b-polning ko‘ndalang kesimi. 

---

68 
Polning eni esa quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
0
100
2
J
h
в





(3.2) 
bu yerda:
J
0
- polning ko‘ndalang nishabi. 
Sholipoyaga bostirilgan suvning chuqurligi 10-15 sm dan oshmasligi, ya’ni, 
15
,
0
10
,
0
100
/
2




h

m bo‘lishi kerak. 
Ilmiy tekshirish muassasalarining tajribalari sho‘r yuvish ishlari yanvargacha 
o‘tkazilsa, paxtadan yuqori hosil olish mumkinligini ko‘rsatdi. 
Sho‘r yuvish soni yerning qanday darajada sho‘rlanganligiga bog‘liq. Drenaj 
o‘tkazilmagan joylar 1-3 marta yuviladi. Sho‘r yuvish normasi suvni yaxshi 
o‘tkazadigan yengil va o‘rtacha og‘ir tuproqlarda 1 ga yerga 1500 m
3
÷4000 m
3
, 
suvni yomon o‘tkazadigan og‘ir tuproqlarda esa 2000÷5000 m
3 
belgilanadi. 
Drenaj o‘tkazilgan yerlarda 1-4 marta yuviladi. Bunda yengil va o‘rta yengil 
og‘ir tuproqli yerlarni yuvish normasi gektariga 1500-6000 m
3 
, og‘ir tuproqli 
yerlarda esa 2000-8000 m
3
belgilanadi. Kuchli sho‘rlangan yerlar va 
shurxoklar
3-
6 marta (va undan ko‘p) yuviladi. Ularning tuprog‘i yengil va o‘rtacha bo‘lsa, 
gektariga 6000-10.000 m
3 
, og‘ir bo‘lganda esa 8000-12000 m
3
norma bilan yuviladi. 
Sho‘r yuvish sizot suvlar sathini ko‘tarilishiga sabab bo‘lmasligi kerak. 
Yengil tuproqli yerlarni 2-3 kun, o‘rtacha og‘irlikdagi tuproqli yerlarni 3-4 kun, 
og‘ir tuproqli yerlarni esa 6-7 kun orlatib yuvish lozim. 
Mavsumiy sug‘orish davrida yerning ustki qatlamida to‘planib kolgan sho‘rni 
profilaktika tariqasida yuvish uchun gektariga 1500-3000 m
3
norma kifoya qiladi. 
Agar pollarning o‘lchami katta bo‘lsa, shur yuvish normasi va shur yuvish 
davomati oshadi. Shur yuvish vaqti suvning yerga tekis singishi uchun polga 
bostirilgan suvning chuqurligi 5-7 sm o‘rtasida bo‘lishi kerak. Shur yuvishda 
suvning bir poldan ikkinchi polga o‘tkazish yaramaydi. Shuning uchun avvalo 
pastki, undan keyin yuqorigi pollarni yuvish kerak. Har qaysi pol bir yoki bir necha 
muvaqqat ariq va o‘q ariqdan suv olishi lozim. 
Sug‘oriladigan maydondagi suvning oqimi tezligi quyidagi umumiy qoidaga 
bo‘yso‘nadi: 

---

69 
J
h
c
v



(3.3) 
bu yerda:
h-sug‘orilayotgan yerdagi suvning chuqurligi, m; 
J-sug‘orilayotgan yerning nishabi; 
S-tezlik koeffitsiyenti. 
Tezlik koeffitsiyenti asosan sug‘oriladigan tuproqning g‘adir-budurlik 
darajasiga, tuproqning ishlash xarakteriga va ekinning naviga bog‘liqdir. 
Suvning tuproqqa singish tezligi w quyidagi qonunga (Dorsi qonuniga) 
bo‘yso‘nadi: 




j
K
w
(3.4) 
bu yerda:
K-proporsionallik koeffitsiyenti; 
1


-
bo‘lganda bu koeffitsiyent tuproqning filtratsiya koeffitsiyenti 
deyiladi; 
j-filtratsiya (suv singish) bosimining gradiyenti, bu quyidagi formula bilan 
topiladi: 

a
h
j


(3.5) 
bu yerda:
h-tuproq ustidagi suvning chuqurligi; 
a-suv singmaydigan tuproq qatlaminig qalinligi; 

-daraja ko‘rsatkichi: bu ko‘rsatkich 1 dan 0,5 gacha o‘zgarib turadi; 
(mayda zarrali tuproqlar uchun 
1


, juda yirik zarrali tuproqlar uchun 
5
,
0


)
. 
Sug‘orish vaqtida tuproqning suv shimuvchanligi uning qanday darajada 
quruqligiga bog‘liq. 
Suv sizish bosimi gradiyenti 

/
a
h
j


borgan sari ozaya boradi (sug‘orish 
vaqtida u eng katta bo‘lsa, sug‘orish oxirida 1 ga yakinlashadi), shu bilan birga, 
tuproqning suv shimish tezligi ham kamaya boradi. Suv shimish tezligi filtratsiya 
koeffitsiyenti (K) ga tenglashadi. Bundan tashqari, tuproq namiqqan sari unda 
mexanikaviy va fizika – ximyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi (tuproq kolloriyalari 
maydalanadi va bo‘kadi, tuproq strukturasi buziladi, sirtida qatqaloq paydo bo‘ladi). 
Bu o‘zgarishlar tuproqning suv singdirishini, ya’ni (K) ni kamaytiradi. 

---

70 
Tuproqning suv shimuvchanligiga shu tuproqning kapillyar kuchi va tuproq 
zarralari orasidagi havoning ta’siri katta. 
Suvning (a) qalinlikdagi tuproqqa singish tezligi quyidagi formula yordamida 
topiladi (1.2-rasm). 
K
a
L
H
a
h
w





0
(3.6) 
bu yerda:
K-filtratsiya koeffitsiyenti; 
H
0
-ayni tuproqqa suvning kapillyarlar orqali ko‘tarilish balandligi; 
L-tuproqdagi havoning ortiqcha bosimi; 
h-tuproq ustidagi suvning chuqurligi.