Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

42

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

   Hesablamaların sadələşdirilməsi  üçün elektronun trayektoriyası atom zəncirinə sarılan spiral 

şəklində seçilir.Hərəkət miqdarı momentinin saxlanması qanununa əsasən  və ultrarelyativist 

yaxınlaşmada E1 eninə enerjinin saxlanma qanununa görə əyilmə radiusu  

R=

r

U

c

m





2



                 

 

 

 

 

(1) 

kimi hesablanır. 

Burada, U-Lindxardın kəsilməz atom zəncirinin potensialıdır və bu potensialı (2) ifadəsində 

göstərilən şəkildə seçmək olar: 

c

r

e

Z

U







2

2

             

 

   

 

(2) 

 Burada,

c

-elə seçilməlidir ki, o  U, standart Lindxard potensialına uyğun olsun. Onda əyilmə 

radiusu aşağıdakı kimi olacaqdır: 

2

2

2

2

r

e

Z

c

m

R





            

 

 

 

 

(3) 



2

r

atom zənciri ətrafında spiralın  orta kvadratik radiusudur.Deməli,  kvant baxımından aksial 

kanalaşmanın öyrənilməsi zamanı şüalanma L kvant ədədinin dəyişilməsi hesabına baş verir. Seçmə 

qaydaları isə

1





L

 kimi olacaqdır. 

Pozitronların aksial kanal şüalanması  məsələsinə  gəldikdə isə bu zaman  Ut aksial kanalında 

potensial  yaxın atom zəncirlərinin potensiallarının cəmindən ibarətdir: 

i

t

U

U





             

 

 

 

 

(4) 

Ut-i sayda atom zəncirlərinin potensialıdır 

Ui-Standart Lindxard potensialı isə aşağıdakı kimi təyin olunur: 

)

1

cos

2

)

(

ln(

2

2

2

2

2

1









i

i

i

i

r

b

b

r

Ca

d

e

Z

Z

U



     (5) 

Burada, d-zəncirdə atomlar arasında olan məsafə, bi- i-ci zəncirdən kanalın mərkəzinə qədər olan 

məsafə, r-kanalın mərkəzindən hesablanan məsafədir. 

(5) potensialını r=0 yaxınlığında Teylor sırasına ayırdıqdan sonra, potensial üçün aşağıdakı 

şəkildə təyin olunmuş ifadə alarıq:  

2

2

2

2

2

2

2

1

)

)

(

(

)

(

)

(

r

Ca

b

n

d

Ca

e

Z

Z

r

U

t







      

 (6) 

(6) potensialıni alarkən  yaxın zəncirlərin sayının n-ə  bərabər olması  nəzərdə tutulmuşdur və 

qəbul olunur ki, hamısı mərkəzdən b məsafədə yerləşir. 

(6) potensialının təsiri ilə relyativist zərrəciyin trayektoriyasının  əyilməsi nəticəsində  şüalanma 

yaranır. Bu şüalanma intensivliyini hesablayaq. Bilirik ki, 

R radiuslu çevrə üzrə hərəkət edən relyativist zərrəciyin şüalanma intensivliyi: 

I=

4

2

2

2

3

2













mc

E

R

c

e

                 

 

 

 

(7) 

şəklindədir. R-əyilmə radius, E-zərrrəciyin enerjisidir. 

Zərrəcik sürətlə hərəkət edən zaman ani radius aşağıdakı şəkildə olacaq: 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

43

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

R=



v

v

2

=



v

c

2

                

 

 

 

 

(8) 

(8) ifadəsində v

┴

 

-eninə sürətin dəyişməsidir 

Onda (6) potensialı üçün və R radiuslu çevrə boyunca hərəkət edən relyativistik zərrəciyin 

şüalanma intensivliyi:  

3

4

4

2

2

3c

e

r

I

m







                    

 

 

 

(9) 

şəklində müəyyən olunacaqdır 

Burada,  

2

2

2

2

2

2

2

1

)

)

(

(

)

(

2

r

Ca

b

n

md

n

Ca

e

Z

Z









          

(10) 

r

m

-kanalda zərrəciyin başlanğıc amplitududur. 

Deməli, kvantnəzəriyyəsindən şüalanma intensivliyi üçün alınmış ifadədən görürük ki,  

I

kl

I



 

Yəni kvant elektrodinamikasının qanunlarına  əsaslanaraq aldığımız hesablama sadə klassik 

qiymətləndirməni təsdiq edir. 

 Ümumiyyətlə, ikiölçülü harmonik çuxurda enerji səviyyələri (11) ifadəsində qeyd olunan şəkildə 

müəyyən olunur: 

En=hω(1+n)                       

 

 

 

(11) 

burada:  n= M +2n      M  isə  M=0,  ±1,  ±2 qiymətlərini alır. nr=0, 1, 2 

Bizim halda isə şüalanma üçün seçmə qaydaları (12) münasibətində göstərilən şəkildə olur: 

∆nr= 0,  ±1,   ∆M=±1     

 

  

 

 

(12) 

Pozitronların müstəvi kanallaşması zamanı  şüalanma intensivliyi üçün aldığımız ifadə aksial 

kanallaşma zamanı  şüalanma intensivliyi üçün alınan (9) ifadəsinə oxşar olur. Ancaq  2-ifadəsində 

bəzi dəyişikliklər olur. 

Beləki,   

2

/

1

2

2

2

1

)

1

(

8

35

,

0

z

bl

be

l

e

Z

NZ

m











      

 

 

(13) 

Burada, 

l

=d

p 

/2-səthlərarası  məsafənin yarısı  və b=0.3⁄a bərabərdir və eyni zamanda  2 

düsturunun çıxarılması zamanı Molyer yaxınlaşmasında Tomas-Fermi potensialından istifadə 

olunmuşdur. Pozitronların müstəvi kanallaşması zamanı isə seçmə qaydaları ∆n=±1 kimidir.  Burada 

n- baş kvant ədədidir. 

Göründüyü kimi, ultrarelyativist halda klassik yanaşma kvant haldakı  nəticəyə yaxın olur.  Bu 

səbəbdən də, klassik elektrodinmika şüalanmanın xüsusiyyələrinin  müəyyən olunması üçün istifadə 

oluna bilər. 

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

44

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Eu NADİR TORPAQ ELEMENTİ  İLƏ AKTİVLƏŞDİRİLMİŞ  

Ca

x

Sr

1-x

Ga

2

S

4

 BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ VƏ LÜMİNESSENSİYA 

XASSƏLƏRİ 

 

Aytən SÜLEYMANLI 

Milli Aerokosmik Agentlliyi, Elmi-Tədqiqat Aerokosmik İnformatika İnstitutu

 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Optoelektronikanın və fotoelektronikanın nəaliyyətləri  əsasında aviasiyada, aviakosmosda, 

nəqliyyatda və digər sahələrdə geniş  tətbiq olunan materiallara böyük ehtiyac vardır. Effektiv 

lüminessensiya verən fotohəssas materiallar əsasında aralarında qalvanik əlaqə olmayan lüminessent 

və fotohəssas yarımkeçirici material əsasında optron cütü yaratmaq mümkündur. İşıqlanma 

texnikasında  əsasən yarımkeçirici diodlardan və lüminessent materiallardan istifadə olunur. Effektiv 

lüminessent materialların işıq diodları kombinasiyası  nəticəsində  qırmızı, yaşıl, sarı  və  ağ  işıq 

mənbələri  əldə etmək olar. Belə  işıq mənbələrinin tətbiqi elektrik enerjisinə  qənaət etməyə imkan 

verir.  Ənənəvi işıq mənbələrində elektrik enerjisinin 90%-ə  qədəri istilik enerjisinə çevirilir. Bu 

baxımdan effektiv lüminessent materiallar və yarımkeçirici diodlar əsasında yaradılan müxtəlif növ 

işıq mənbələri xeyli elektrik enerjisinə qənaət olunmasına səbəb olur.  

Daxili enerjidən başqa enerji növlərinin çevrilməsi hesabına baş verən şüalanma lüminessensiya 

adlanır. Məsələn, havada oksidləşən fosforun şüalanması kimyəvi reaksiyadan ayrılan enerjinin işıq 

enerjisinə çevrilməsi nəticəsində baş verdiyindən kimyəvi lüminessensiya, elektrik enerjisi hesabına 

yaranan qaz boşalmasındakı  şüalanma elektrolüminessensiya, bərk cismin elektron seli ilə 

bombalanması zamanı yaranan şüalanma katodlüminessensiya, cismin optik şüalar ilə 

həyəcanlaşdırılması hesabına baş verən  şüalanma fotolüminessensiya və s. adlanır.  İstilik 

şüalanmasının lüminessensiyadan əsas fərqi onun tarazlıq  şüalanması olmaqla,cismin ixtiyari 

temperaturunda baş verməsidir. Lüminessensiya şüalanması üçün isə  şüalanan cisim hökmən 

həyəcanlaşdırılmış hala gətirilməlidir. Həyəcanlaşmanın növü , bilavasitə lüminessensiyanın tipini 

təyin edir. Ümumiyyətlə  lüminessensiya  üç növdə olur: müstəqil, məcburi və rekombinasion. 

Nadir torpaq elementləri ilə aktivləşdirilmiş, ümumi formulu II-III

2

-VI

4

 olan CaGa

2

S

4

 

birləşməsinin lüminessensiya xassələri bu günə kimi kifayət qədər öyrənilmişdir.  Məlumdur ki, bu 

birləşmələr yüksək effektivli lüminessent material kimi müxtəlif məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. 

Göstərilən birləşmələr qrupunda II-2 valentli kation (Ca, Sr, Ba və s.), III

2

-3 valentli kation(Ga,Al və 

s.),VI

4

-halogenlərdir(S,Se,Te və s.). Son zamanlarda bu tip birləşmələrə əlavə kationun daxil olunması 

ilə daha effektiv lüminoforların alınması aktualdır.  

Bu işdə ümumi formulu II-III

2

-VI

4

 olan CaGa

2

S

4

 birləşməsində Ga elementinin qismən Sr 

elementi ilə  əvəz olunmasından alınan bərk məhlulların luminessensiya xassələri araşdırılmışdır. Sr 

elementinin CaGa

2

S

4

 matrisasına əvəz olunma ilə daxil olması nümunədə effektivliyi daha da artırır və 

alınmış CaxSr

1

-xGa

2

S

4

 birləşmələrində x-dən asılı olaraq lüminessensiya intensivliyinin 

maksimumunu dəyişdirmək, yəni işığı idarə etmək mümkündür.  

Nümunələrin sintezi üçün CaS, SrS və Ga

2

S

3

 ikiqat birləşmlərindən istifadə olunmuşdur. Sintez 

zamanı sobada 1-1,5 saat ərzində temperatur 1150 C

0

-də saxlanılır, sonra temperatur 1050C

0

-yə qədər 

endirilərək 2saat müddətində birləşmə  dəmə qoyulur.  Qallium kükürdün sintezi aşağıdakı reaksiya 

əsasında aparılır: 

2Ga + 3S 

 ℃

 Ga

2

S

3

 

CaS birləşməsi isə CaCO

3

 birləşməsinin H

2

S mühitində parçalanması yolu ilə alınır. Bu reaksiya 

9000C

0

 temperaturda və 20 saatlıq prosesin nəticəsindən alınır:   

 CaCO

3

+H

2

S

 ℃

CaS+H

2

O+CO

2  

CaCO

3

 +CS

2  

→ CaS+CO

2

 +COS  

SrS birləşməsi isə CaCO

3

 birləşməsinin H

2

S mühitində parçalanması yolu ilə alınır. Bu reaksiya 

9000C

0

 temperaturda və 20 saatlıq prosesin nəticəsindən alınır:   

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

45

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

SrCO

3

+H

2

S

 ℃

SrS+H

2

O+CO

2 

SrCO

3

 +CS

2  

→ SrS+CO

2

 +COS 

Ca

x

Sr

1-x

Ga

2

S

4

 birləşmələri, alınmış ikiqat birləşmələrin stexiometrik qarışığından kvars ampulada 

və vakuumda (10-4 mm. civə süt.) bərk cisim reaksiyası ilə alınır.   

CaS + x(SrS) + (1-x)(Ga

2

S

3

) 

 ℃

Ca

x

Sr

1-x

Ga

2

S

4

 

Sintez prosesi 11000C

0

 temperaturda 1 saat aparılır və ikinci mərhələdə alınmış nümunələr 

8000C

0

 temperaturda 4 saat gözlədilir. Nəticədəalınmış birləşmələrin strukturu rentgen faza analizi ilə 

təsdiqlənir. 

Alınan nümunələrin fotolüminessensiya (FL) və fotolüminessesniyanın həyəcanlanma 

spektrlərinə otaq temperaturunda Perkin Elmer LS-55 spektrometrində baxılmışdır. CaGa

2

S

4

: Eu 

birləşməsinin FL spektrinin maksimumu 560 nm-ə uyğundur. Sr elementinin daxil olması isə onu 

göstərmişdir ki, lüminessesniyanın intensivliyi daha da yüksəlir və spektrin maksimumu Sr 

konstentrasiyasının artması ilə qısa dalğa tərəfə sürüşür.  

 

 

FIRST PRINCIPLES STUDY OF MAGNETIC  

PROPERTIES OF GRAPHENE 

 

S.S.HUSEYNOVA 

Institute of Physics  

[e-mail] 

AZERBAIJAN 

 

Graphene is one of the most promising materials in nanotechnology. Graphene is a hexagonal 

lattice which consists of single atomic layer of sp2 hybridized carbon atoms. This is well-known to be 

two-dimensional material made of carbon atoms. Graphene is the basic material to form nanotube, 

fullerene and graphite. Since it was experimentally isolated in 2004, it has been the object of intense 

theoretical and experimental research. We carried out first principles calculations using Atomistix 

Tool Kit (ATK) programme. 

Have been found that doped-graphene systems with and without H

2

 have different equilibrium 

geometries, densities of states and magnetic properties. The presence of the Co doping could introduce 

magnetic properties. 

Vacancy-induced magnetism in graphene bilayers is investigated using spin-polarized density 

functional theory calculations. Have been found that spin magnetic moments localized at the vacancy 

site decrease by ~10% for two configurations, compared with the graphene monolayer with a 

monovacancy. 

First Principles calculations have been used many times for revealing the role of defects or 

vacancies for inducing magnetism in carbon. One of the first reports on vacancies in graphene is the 

work of. The work was presented an in-depth density functional theory study of the spin-resolved 

electronic structure of (monoatomic) vacancies in graphene. Two different methodologies have been 

used: supercell calculations with the SIESTA code and cluster-embedded calculations with the 

ALACANT package. 

 Our calculations were performed for the primitive cell of Graphen and for a number of supercells 

with as many atoms as 96 by implementing the density functional theory (DFT) method within the 

Generalized Gradient Approximation (GGA) and using the Atomistix Tool Kit program software. The 

Perdew-Burke-Erenzhorf (PBE) exchange-correlation functional and Double Zeta Polarized basis sets 

were used in our calculations. The kinetic cut-off energy was 150 Ry. The primitive cell of Graphen 

was relaxed and optimized with force and stress tolerances of 0.01 eV/Å and 0.01 eV/Å3, respectively. 

To simulate the doping and vacancy effects we have studied  bulk compound and its 96 atoms 

supercell (Fig). The following shares in the total magnetic moment are derived from Mulliken 

population analysis in the case of two carbon atoms vacancy: 1.328



(

B



), where μB is the Bohr 

magneton.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

46

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

Fig. Vacancy of two carbon atoms in graphene. 

 

The presence of vacancies in the doped graphene leads to magnetization.  All investigated 

structures have been relaxed. 

The Mulliken population analysis show, presence of 2carbon vacancies in graphene leads to some 

of carbon atoms located in the vicinity of vacancy acquired magnetic moment. 

The presence of carbon vacancies leads acquires magnetic moment. 11thatoms of carbon acquire 

magnetic moment, in the prefferred direction



(C)= (0.196

B



)Respectively, for other carbon atoms 

we estableshad that acquired magnetic moments are: 33 (0.017

B



), 40 (0.014

B



), 49 (0.015

B



),53 

(0.204

B



), 78(0.196

B



), 74(0.191

B



) in the prefferred direction, actually  



(C)= 10 (-0.005

B



) , 

32(-0.005

B



), 52(-0.005

B



), 79(-0.005

B



), 18(-0.004

B



), 50(-0.004

B



), 83 (-0.004

B



) and 

14(-0.003

B



) on the opposite direction. 

All these findings suggest that new type of vacancies can be used for interesting applications such 

as sensor and etc. 

 

 

 

GaSb-CrSb EVTEKTİK KOMPOZİTİN  

İSTİLİK TUTUMU VƏ FAZA KEÇİDİ 

 

Mobil KAZIMOV, Rəşad RƏHİMOV 

Azərbaycan MEA Fizika İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

GaSb, GaAs, İnAs və  İnSb  əsasında alınan evtektik kompozitlər və  bərk məhlullar 

optoelektronikada, termoelektrik, fototermoelektrik, Holl çeviricilərində geniş  tətbiq olunur. III-V 

qrup elementləri və 3d-keçid metal əsaslı evtektik kompozitlərdə metal qatmaların iynə  şəklində 

matrisdə paralel düzülərək bərabər paylanması, kinetik parametrlərdə anizotropluğun yaranması, həm 

yarımkeçirici, həm də metal xassələri özündə cəmləşdirməsi belə kompozitlərin başlıca xüsusiyyətidir. 

Həm yarımkeçirici, həm də metal xassələr cəmləşdirən bu sinif evtektik kompozitlərdə metal qatmalar 

iynə şəklində matrisdə paralel düzülərək bərabər paylandığından, onlar özlərini qeyri-bircins yarımke-

çirici kimi aparır. Belə kompozitlərin fiziki xassələri 3d-keçid metalların elektron konfiqurasiyasından, 

qatmaların həndəsi formasından və fazalar arası zonaların yaranmasından asılı olur. Maqnit xassəli 3d-

keçid metalların iştirakı ilə yaranan kompozitlərdə maqnit ionların miqdarı azolduğundan onlar az 

qatılıqlı maqnit yarımkeçirici sayılır. Son dövrlər NiAs tipli, heksoqonal quruluşlu CrSb birləşməsi 

spintronika üçün yararlı material kimi geniş  tədqiq olunur. Aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə 

CrSb birləşməsində c oxuna perpendikulyar istiqamətdə düzülmüş ferromaqnit müstəvilər arasındakı 

əlaqə antiferromaqnit xarakter daşıyır. Bu birləşmə üçün Neel temperaturu TN=704K müəyyən 

edilmişdir. GaSb-CrSb sisteminə daxil olan CrSb birləşməsi antiferromaqnit xarakter daşıdığından 

belə sistemin az qatılıqlı maqnit material kimi öyrənilməsi perspektivlidir.