Microsoft Word 12 quliyev isa doc

Йени дювр 

Тарих вя онун проблемляри, №3 2010 

 

63

Qurultay yeni tarixi şəraiti araşdıraraq, Azərbaycan millətinin siyasi-milli vəzifələrinin 

müəyyənləşdirilməsində, onların həlli yollarının, başqa sözlə desək, milli hərəkatın taktikasının 

aydınlaşdırılmasında mühüm rol oynadı. Gərgin müzakirələrdən sonra qurultayda yekdilliklə  qəbul 

edilmiş qətnamədə deyilirdi ki, “Rusiyanın dövlət quruluşu – müsəlman xalqlarının mənafeyinə daha 

çox təminat verən bir quruluş - ərazi federasiyası əsasında demokratik respublika hesab edilsin” (4, 

s.7). 

Qurultayın işində “Hümmət” partiyasının nümayəndələri olan N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, 

H.Sultanov və R.Nağıyev də  iştirak edirdilər. Hümmətçilər qurultay nümayəndələri qarşısında öz 

tələblərini irəli sürdülər. N.Nərimanov qurultayda çıxış edərək demişdi: “Sizə rus inqilabının 

xarakterini müəyyən etmək lazımdır. Dünya imperialist, soyğunçu müharibəsindən sonra Rusiyada 

inqilab bütün dünyada inqilabın başlanğıcıdır.  Əgər siz bu bütün dünya inqilabı  fırtınasında qərq 

olmaq istəmirsinizsə, Rusiya fəhlə və kəndlilərinin qızıl bayrağı altında toplaşın” (13, s. 17). 

Hümmətçilərin qəti çıxışları, habelə  fəhlə  və  kəndli nümayəndələrinin inadlı  tələbi və  təzyiqi 

nəticəsində Qafqaz müsəlmanları qurultayı  fəhlə  və torpaq məsələləri üzrə komissiyalar seçməyə 

məcbur olmuşdu. Fəhlə  məsələsi üzrə komissiya adından M.Əzizbəyov, torpaq məsələsi üzrə 

komissiya adından isə H.Sultanov qurultayda çıxış etmişdilər (6, s. 146). 

Lakin qurultay bu məsələlər üzrə  qətnamə  qəbul etmədi və onların həllini Müəssislər Məclisi 

çağırılana qədər təxirə saldı. Buna baxmayaraq bu məsələlərə dair hümmətçilər tərəfindən bəzi 

təkliflər irəli sürüldü. Fəhlə  məsələsi üzrə komissiya adından çıxış edən qurultay nümayəndələrini 

komissiyanın fəhlə məsələsinə dair qətnaməsi ilə tanış etdi. Qətnamədə fəhlələrin həyatında bir sıra 

sosial islahatların keçirilməsi təklif olunur və qeyd edilirdi ki, bütün bu məsələlər yalnız Müəssislər 

Məclisində qanunvericiliklə həll edilə bilər. 

Torpaq məsələsi üzrə komissiya aşağıdakını təklif edirdi: “Qafqazda əməkçi kəndlilərin torpaq 

ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə bütün dövlət, udel və idarə torpaqlarının müsadirə olunması və xüsusi 

torpaq mülkiyyətlərinin ədalətli qiymətlərlə məcburi şəkildə özgələşdirilməsi zəruri hesab olunur” (1, 

s.38). 

Məruzəçi belə hesab edirdi ki, torpaqdan istifadə edilməsi məsələsində meydana çıxa biləcək 

bütün mübahisələr və anlaşılmazlıqlar kəndlilərin, torpaq sahiblərinin və qəza icraiyyə komitələrinin 

nümayəndələrindən ibarət barışdırıcı komissiya tərəfindən həll edilməlidir. 

Ancaq komissiya tərəfindən irəli sürülən təkliflər qəbul edilmədi və qurultayda bildirildi ki, 

“torpaq məsələsini qanun üzrə həll etməli olan Müəssislər məclisi çağırılana qədər hər hansı bir şəxsin 

torpaqının zəbt edilməsinə  və bu torpağın zorla istifadə olunmamasına heç bir vəchlə yol 

verilməməlidir” (11). 

Qurultaya dəfət olunmuş iki qadının:  Ş.Əfəndizadə  və S.Talışxanovanın çıxışları maraqla 

qarşılandı. Həmin qadınlardan sonra çıxış edən sabiq Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim bu qadınların 

şəriətə zidd olaraq, kişilərin qabağında üzüaçıq çıxış etməsini tənqid etdi. Bu, iclasda əks reaksiya 

doğurdu və bütün zal ayağa qalxaraq, natiqin kürsüdən enməsini tələb etdi (7, s. 138). Qadın məsələsi 

ilə bağlı qurultay qətnamə  qəbul etdi. Qətnamə qurultayda iştirak edən bütün siyasi qüvvələrin 

nümayəndələri tərəfindən rəğbətlə qaşılandı. Orada deyilirdi ki, “bütün başqa xalqlarda qadınlar 

kişilərlə birlikdə  cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında iştirak edir və öz millətinin tərəqqisi üçün 

çalışırsa, Azərbaycan qadını cəmiyyətdən kənarda qala bilməz və qalmamalıdır” (11). Qurultayın 4-6-

cı iclaslarında din və məktəb işləri üzrə komissiyaların məruzələri müzakirə edildi. Təhsil məsələsinə 

dair məruzə üzrə qəbul olunmuş “Türk dilində ümumi, məcburi və pulsuz təhsilin zəruriliyi haqqında” 

qətnamədə türk dilində müəllim seminariyalarının, üniversitetin açılması nəzərdə tutulurdu. Dini işlər 

üzrə  məruzədə dini sahədə  əsas qaydalar müəyyənləşdirilir,  şiə  və sünni dini idarələrinin vahid 

orqanda birləşdirilməsi, vahid dini təhsil müəssisələrinin yaradılması təklif edilirdi. Qurultayda sünni 

və  şiə  məzhəblərinə parçalanmaya son qoymaq haqqında qərar qəbul olundu (2, s. 114). Məruzə 

ətrafında çıxış edənlər din məsələsində daha diqqətli olmağı, günün tələblərinə uyğun din 

xadimlərinin hazırlanması üçün əməli tədbirlərin görülməsini diqqətə çatdırdılar. 

---