Microsoft Word 2020-21 ijtimîiy majmua so'ngisi

Biologik va ijtimoiy omillar- 
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan 
umumiylikni hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi. 
Irsiyat deganda bolalar genetik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-
onadan bolaga o‘tilishi tushuniladi.
 
Nasldan bola inson organizmi, inson asab tizimi, inson miyasi va sezgi a’zolarini oladi. 
Ota-onalardan bolalarga tana tuzilishi xususiyatlari, soch rangi, ko‘z, teri rangi kabi bir 
insonni boshqa insondan farqlaydigan tashqi omillar o‘tadi. Nasldan asab tizimining ba’zi bir 
xususiyatlari ham o‘tadi. Bular asosida asab faoliyatining ma’lum bir turi rivojlanadi. 
Inson rivojlanishida intellektual xislatlarning o‘tishi masalasi juda muhimdir. Filolog va 
psixologlar tadqiqotlariga ko‘ra qobiliyatlar nasldan o‘tmaydi, faqat qobiliyatlarni rivojlantirish 
uchun potensial imkoniyatlar hisoblangan qobiliyat nishonalari o‘tadi. 
Bola rivojlanishida irsiyat ahamiyati haqida gapirganda irsiy tabiatga ‘ga bo‘lgan bir 
qator kasallik va patologiyalarning mavjudligini ‘‘tiborga olish lozim. Masalan, psixik 
buzilishlar (shizofreniya), qon kasalligi (gemofiliya), ‘ndokrin buzilishlar (pakanalik). Ota-onalar 
alkogolizm iva giyohvandligi nasl uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi omillar bo‘lgan 
atmosferaning, suvning ifloslanishi, ‘kologiyaning buzilishi ham bola rivojlanishiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Jismoniy kamchilikli (ko‘rlar, karlar, tayanch-harakatlantiruvchi apparatning buzilishi 
va b) bolalar tug‘ilishi ko‘paymoqda. 
SHunday bolalar uchun muloqotda bo‘lish jamiyatga “kirish” ancha murakkabdir. Bular 
bilan maxsus tayyorlangan pedagoglar shug‘ullanadi. 
Ijtimoiy omillar 

---

13 
Inson bo‘lib etishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o‘zi kifoya ‘mas. Inson faqat 
sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan o‘zaro ta’sirda shaxs bo‘lib 
etishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy, ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo‘la olmaydi. 
Bu fikrni barchaga ma’lum hollar, ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o‘sgani yanada 
mustahkamlaydi. 
Inson bo‘lib tug‘ildi, lekin inson bo‘la olmadi. 
Hozirgi kunda inson sivilizatsiyasi tarixida qayd ‘tilgan bir qancha dalillar bor. Rim 
asoschilari Romul va Rem bo‘ri onasi bilan ‘mizilgan ‘di (shunday deb afsonada gap yuritiladi), 
maugli bo‘rilar to‘dasida tarbiyalangan ‘di. Inson bolalarini bo‘rilar bilan boqilganining 15 holi, 
ayiqlar -5 holi, maymunlar – 10 holi, leopard – 1 holi, qo‘y – 1 holi ma’lum. 
1920 yili Hindistonda doktor Sing bo‘rilar uyasida bo‘ri bolalari bilan birga ikkita 
qizchani (biri 2 yoshda, ikkinchisi 7-8 yoshlarda) topgan. Kichigi Amala, kattasini Kamala deb 
nomlashdi. 
Boshida ular o‘zini yovvoyi hayvonlardek tutdi. Tunda ‘maklab yurihardi va yugurihardi, 
kunduzi uxlahardi, qo‘ldan foydalanmay chapillatib ovqatlanihardi. Kichik qizcha tezda o‘lib 
qoldi, kattasi 10 yilga yaqin yashadi. 
Shu yillar ichida doktor Sing Kamolani kuzatish kundaligini batafsid olib bordi. 
Qiyinchilik bilan o‘qirdi. 2 yil uni tik turishga o‘rgatishga to‘g‘ri keldi. 6 yildan so‘ng yura 
boshladi, lekin ilgaridek ‘maklab yugurardi. Birinchi 4 yillar ichida 6 ta so‘zni o‘zlashtirdi. 7 
yildan so‘ng so‘z boyligi 45 ta so‘zga, 3 yildan so‘ng ‘sa 100 gacha etdi. SHuni o‘zida til 
jarayoni to‘xtadi. Bu vaqtga kelib Kamala inson jamiyatini yaxshi ko‘rdi, yorug‘likdan 
qo‘rqmay qoldi, qo‘l bilan ovqatlanishga va stankandan ichishga o‘rgandi. 17 yoshga etgach 
Kamala rivojlanishi darajasiga qaraganda 4 yoshlik boladek edi. 
Bu hol shuni ko‘rsatadiki, odam oxir-oqibatda insonlar jamiyatiga tushib qolganida ham 
odam darajasiga etmagan. Nima o‘zi odamni odam qiladi? 
Biologik individni ijtimoiy sub’ektga aylanishi odam sotsializatsiya jarayonida, uning 
jamiyatga “kirishida”, turli xil ijtimoiy gurux va tuzilmalarga qadriyatlar, ko‘rsatmalar, ijtimoiy 
o‘zini tutish me’yor va namunalarini o‘zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo‘ladi. 
Agar bola ijtimoiy me’yor va qadriyatlarni o‘zlashtirmasa (muhit negativ ta’siri 
natijasida), unda tarbiyachilar va mutaxassislar harakatlari ijtimoyi moslashuvga (ijtimoiy muhit 
hart-haroitlariga moslashish) yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 
Agar ijtimoiy ahamiyatga e‘ga xislatlarning shakllanmaganligi shunchalik yuqori bo‘lsa, 
bolani ijtimoiy muhit hart-haroitlariga moslashishiga halaqit bersa, ya’ni uning ijtimoiy qarshi 
moslashuvi sodir bo‘lsa, bu holda bola bilan yo‘qotilgan ijtimoiy aloqa va munosabatlarni 
tiklashga yo‘naltirilgan maxsus choralar tizimini tadbiq ‘tishni ko‘zda tutadigan ijtimoiy 
tiklanish zarur. 
Shunday qilib, rivojlanish jarayonida bola sotsiumda ijtimoiy moslashuvni o‘z ichiga 
oladigan uning sotsializatsiyasi amalga oshirilishi kerak. Agar bu sodir bo‘lmasa, boshqa hol - 
qarshi moslashuv holi kuzatiladi, unda bolani ijtimoiy qayta tiklash zaruriyati yuzaga keladi.