Microsoft Word Abbasov Cavid doc
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2010 2011 2012 2013 cmal büdcənin gəlirləri: 7402,7
8587,1 13629,4 14343,1 o cümlədən
Dövlət büdcəsinin gəlirləri 5335,7 6466,5 7165,6 7563,1 Naxçıvan MR-nın büdcəsinin gəlirləri 161,9
194,3 217,6 235,0
DSMF gəlirləri 920,2
1062,0 1299,8 1552,1 Dövlət Neft Fondunun gəlirləri 1555,7 1588,2 5984,2 6193,4 Xarici kreditlər 349,0
272,0 87,0 73,0
Sair daxilolmalar 330,0
390,2 377,9 371,3
cmal büdcənin xərcləri 7195,6
7862,0 8446,1 8899,0
o cümlədən
Dövlət büdcəsinin xərcləri 5714,7 6562,5 7260,6 7657,1 Naxçıvan MR-nın büdcəsinin xərcləri 161,9
194,3 217,6 235,0
DSMF xərcləri 920,2
1062,0 1299,8 1552,1 Dövlət Neft Fondunun xərcləri 969,7 767,1
705,9 655,3
Xarici kreditlər hesabına maliyyələşən layihələr üzrə xərclər
349,0 272,0 87,0 73,0 Enerji sektoruna dövlət büdcəsindən edilən dolayı subsidiya 330,0
390,2 377,9 371,3
cmal büdcənin kəsiri(artıqlığı) 207,1
725,1 5183,3 5444,1 o cümlədən
Dövlət büdcəsinin kəsiri -379,0 -96,0
-95,0 -94,0
Dövlət Neft Fondunun gəlirləri nəzərə alınmadan icmal büdcənin kəsiri(artıqlığı): - 348,7 -863,1 -800,9 -749,3
Növbəti bir neçə ildə neft hasilatının kəskin yüksəlməsi büdcəyə böyük həcmli pulların daxil olacağını deməyə əsas verir. Ancaq bu artım qısamüddətli olacağından, vəsaitlərin optimal idarə olunması çox vacib məsələdir. Büdcə xərclərinin indiki templə artımı, bir tərəfdən, inflyasiya təzyiqi, digər tərəfdən də, neft hasilatının azalacağı təqdirdə maliyyələşmə problemi yaratmaqla ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün ciddi maneəyə çevrilə bilər. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, vergi ödəyicisindən tutulan vergilər onun məcmu gəlirinin 30-40 faizindən çox olduqda, iqtisadi fəallığın səviyyəsi aşağı düşür, ölkəyə qoyulan investisiyaların həcmi azalır. Son beş il üzrə vergi yükünün 67
səviyyəsinə diqqət yetirsək, bu göstəricinin 20 faiz həddini ötmədiyini görmək olar. Bu bir çox ölkələrlə müqayisədə çox aşağı göstəricidir, Avropa ölkələrində faktiki vergi yükünün səviyyəsi respublikamızla müqayisədə çox yüksəkdir. MDB dövlətlərinə gəldikdə isə, vergi yükü Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Belarus kimi dövlətlərdən aşağıdır. Əgər Avropa ölkələrinin vergi qanunvericiliyinə diqqət yetirsək, görə bilərik ki, ƏDV dərəcəsinin orta göstəricisi bu ölkələr üzrə 19,5%, mənfəət vergisi dərəcəsinin orta gostəricisi isə 24,2%-dir. Fiziki şəxslərin gəlir vergisinin dərəcəsinin maksimal həddi üzrə orta gostərici isə bu ölkələr üzrə 40,8% təşkil edir. Deməli, Azərbaycanda ƏDV-nin dərəcəsi Avropa ölkələri üzrə ƏDV dərəcəsinin orta göstəricisindən aşağıdır. Mənfəət və gəlir vergisinin dərəcələrinin də Avropa ölkələri üzrə orta göstərici ilə müqayisəsi zamanı bu hal müşahidə olunur. MDB-yə üzv olan ölkələr üzrə ƏDV- nin orta göstəricisi 18,8%, mənfəət vergisinin orta göstəricisi 22,9%, fiziki şəxslərin gəlir vergisinin orta göstəricisi isə 21,3%-dir. Bütün bunlarla yanaşı, hökumət vergi yükünün optimal səviyyədə saxlanılması və vergi sisteminin liberallaşdırılması istiqamətində siyasət yürütməli, vergi dərəcələrinin perspektivdə aşağı salınması ilə bağlı qanunvericiliyə müvafiq dəyişikliklər edilməsini diqqətdə saxlamalıdır. Vergi siyasətinin bütün parametrlər üzrə optimallaşdırılması effektiv iqtisadi tədqiqatların, o cümlədən empirik tədqiqatların nəticəsində müəəyyən edilə bilər. Bu baxımdan, büdcə-vergi siyasəti üzrə iqtisadi tədqiqat bazasının gücləndirilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Vergi intizamının artırılması üçün ilk növbədə vergitutmanın ə dalətlilik və obyektivlik prinsiplərinə riayət edilməsinə, vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılmasına ehtiyac vardır. Vergi intizamının artırılması prosesin hər iki tərəfindən, yəni həm vergi orqanı əməkdaşlarından, həm də vergi ödəyicilərindən eyni zamanda asılıdır. Yəni vergi intizamının artırılması birtərəfli olaraq vergi ödəyicilərindən asılı olan bir proses deyil. Vergi intizamının gücləndirilməsi ayrı-ayrı vergi növləri üzrə islahatları zəruri edir. ƏDV-nin inzibatçılıq sisteminin təkmilləşdirilməsi çərçivəsində də tədbirlər gücləndirməlidir. Bu həmin sahədə bütün nöqsanların, məsələn, vergi ödənişindən
68
yayınma faktlarının aradan qaldırılmasına və dövlət büdcəsinə ƏDV daxilolmalarına təsir göstərə bilər. Bu sahədə Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə əməkdaşlıq çərçivəsində bir sıra qanunverici təşəbbüslər qaldırılıb və Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilib. 2006-cı ildən ƏDV qeydiyyatı üzərində nəzarətin gücləndirilməsi nəticəsində 5304 vergi ödəyicisinin ƏDV qeydiyyatı ləğv edilib. Bunlar ƏDV üzrə külli miqdarda vergi borcları yaradan vergi ödəyiciləridir. ƏDV çoxpilləli ümumi istehlak vergisidir və o, məhsul, iş və xidmətlərlə bağlı əməliyyatların bütün mərhələlərində tətbiq edilir. Maliyyə hesablaşmalarının hər bir mərhələsində tətbiq olunduğu üçün nəzarət mexanizmlərinin nə qədər güclü olmasına baxmayaraq, bu vergidən yayınmağa meyllik daim vardır və bunun üçün tətbiq edilən sxemlər də bir o qədər fərqli və çoxdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab lham Əliyev demişdir: «Bir önəmli məsələ də budur ki, bizdə əmlak vergisinin tutulması şəffaf deyildir. Yəni ə mlak vergisi var, amma əmlakın qiymətləndirilməsi məsələsi, hesab edirəm ki, lazımı səviyyədə deyildir. nkişaf etmiş ölkələrdə hər bir mənzil sahibi, yaxud da ki, mülk sahibi ildə müəyyən əmlak vergisi verir. Ancaq o şərtlə ki, onun mülkiyyəti bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir. Bizdə isə verilən məlumata görə bu qiymət simvolikdir. Bu, çox ciddi məsələdir. Bunun həlli həm Azərbaycanda gedən proseslər dünyadagedən proseslərlə uyğunlaşdırar, həm də büdcəmizə əlavə gəlir mənbəyi yarada bilər… Azərbaycanda bütün əmlak gərək bazar qiyməti ilə qiymətləndirilsin». Beynəlxalq təcrübəyə əsasən, əmlak vergisi üzrə vergitutma obyekti kimi torpaq, bina və s. daşınan və daşınmaz əmlaklar götürülür. Bu baxımdan əmlak və torpaq vergisi növünün eyni məqsədə xidmət etdiyini nəzərə alaraq, onları birləşdirmək və vahid vergi növü kimi tətbiq etmək aktualdır. Lakin ölkəmizdə torpaq bazarının formalaşmaması və torpağın qiymətinin müəyyən edilməsi metodlarının işlənməməsi bu vergi növlərinin birləşdirilməsində müəyyən əngəllər yaradır. Daşınmaz əmlak kateqoriyasına aid olan torpaq qiymətləndirilərək alqı-satqı predmeti kimi götürülsə, perspektivdə torpaq vergisi ilə əmlak vergisini birləşdirmək barədə konkret tədbirlər görmək olar. Təbii ki, bu vergi qanunvericiliyinin
69
sadələşdirilməsi, sahibkarlara daha aydın və şəffaf metodlardan istifadə imkanının verilməsinə xidmət edə bilər. Eyni zamanda, bu vergilərin birləşdirilməsi üçün bir sıra başqa iqtisadi əsasların da yaranması zərurəti vardır. Torpaq vergisi ölkədə iqtisadi fəallığı artıran vergi növlərindən biridir. Torpaq vergisi torpaq mülkiyətçilərinin və ya istifadəçilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılı olmayaraq, torpaq sahəsinə görə hər il sabit tədiyyə şəklində hesablanır. Bu vergi növünün göstərilən formada tətbiqi sahibkarı onun sərəncamında və mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən səmərəli istifadə etməyə məcbur edir. Bununla əlaqədar, torpaq vergisi renta tipli əmlak vergisi xarakteri daşıyır. Müasir dövrdə həm torpaq, həm də əmlak vergilərinin daxilolmalarda xüsusi çəkisi nisbətən azdır. Bir çox ölkələrdə torpaq əmlakın qiymətli hissəsi hesab edilir və onlara vahid vergi rejimi tətbiq edilir. Bəzi ölkələrdə isə torpaq vergisi də əmlak vergisinin tərkibində olmaqla, yerli büdcələrin formalaşmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. ndiki mərhələdə ə sas diqqət həm də əmlak vergisinin büdcəyə cəlb edilməsində olan problemləri aradan qaldırmağa yönəldilməlidir. Hazırda ölkəmizdə əmlak vergisinin tam şəkildə vergitutma bazasına daxil edilməsində bəzi problemlər mövcuddur. Bu, bir tərəfdən fiziki şəxslərin əmlak vergisinin toplanması ilə məşğul olan bələdiyyələrin vergi xidməti sisteminin kifayət qədər inkişaf etməməsi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən də daşınmaz əmlakın bazar qiymətləri ilə vergiyə cəlb edilməsində müşahidə olunan problemlərlə əlaqəlidir. Bu sahədə ciddi iş aparılmalı və əmlak vergisinin tətbiqi mexanizmlərini təkmilləşdirilməsi üzrə beynəlxalq təcrübə öyrənilməlidir. Büdcə Məcəlləsinin Vergi Məcəlləsi ilə uyğunluq təşkil etməsi çox vacibdir. Büdcə məcəlləsinə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının proqnozlaşdırılması, büdcə və büdcədən kənar dövlət təşkilatlarının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi və effektivliyinin qiymətləndirilməsi üzrə hüquqi və iqtisadi normalar daxil olmalıdır. Bundan başqa, burada dövlət gəlirlərinin potensialının qiymətləndirilməsi üzrə normalar, onların sosial-iqtisadi inkişafa təsirinin idarə olunmasının mexanizm və vasitələri, dövlət xərclərinin effektivliyinin təmin olunması üzrə mexanizmlər, dövlət xərclərinin və bütövlükdə büdcənin proqramlaşdırma səviyyəsinin artırılması, dövlət
70
büdcəsinin formalaşması, icrası və hesabatı üzrə normalar və s. müəyyən olunmalıdır. Eyni zamanda, «Büdcə sistemi haqqında» qanun da təkmilləşdirilməlidir.
Azərbaycanda vergi sisteminin makroiqtisadi və digər aspektləri ilə bağlı olan strateji məqsədlərə çatmağa vergi qanunvericiliyi də xidmət etməlidir: ÜDM-də büdcə gəlirlərinin xüsusi çəkisinin artımına nail olmaq; qeyri-neft sektorunda iqtisadi inkişafa çatmaqla, büdcə gəlirlərinin yığım əmsalının artımını təmin etmək; yerli istehsalın inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə idxal rüsumlarının dərəcələrinin optimallaşdırılması istiqamətində işləri davam etdirmək; potensial gəlirlərin büdcəyə daxilolma əmsalının əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməsini təmin etmək; vergi borclarının azaldılması istiqamətində işləri davam etdirmək; vergitutma bazasının genişləndirilməsi, vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması və vergi nəzarətinin gücləndirilməsi məqsədilə vergi qanunvericiliyini təkmilləşdirmək; dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin sürətləndirilməsi hesabına özəlləşdirmədən daxilolmaların artımına nail olmaq; sadələşmiş vergiyə cəlb olunan xidmət (iş) sahələrini genişləndirmək; vergitutma bazasının genişləndirilməsi və vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması məqsədilə bəzi fəaliyyət növlərinə yalnız sadələşdirilmiş vergini tətbiq etmək; vergi ödəyicilərinin vergi yükünü azaltmaq və vergiqoyma məsələləri üzrə normativ hüquqi sənədləri sadələşdirilmək; vergi yükünün istehsalçılarla istehlakçılar arasında optimal paylaşılmasına nail olmaq.
Bu tədbirlərin səmərəli həyata keçirilməsi ilk növbədə büdcə-vergi siyasətinin daha da təkmilləşdirilməsini şərtləndirir.
|