Microsoft Word Abbasov Cavid doc
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6
FƏS L. BÜDCƏ-VERG S YASƏT N N HƏYATA KEÇ R LMƏS N N NƏZƏR - METODOLOJ ƏSASLARI 1.1. Büdcə-vergi tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifələri Klassik siyasi iqtisad məktəbinin banisi şotland iqtisadçı - filosofu A.Smit (1723-1790) obyektiv iqtisadi qanunların kortəbii fəaliyyətini iqtisadi prosesləri dövlətin müdaxiləsi olmadan tənzimləmək qabiliyyətinə malik «gözə görünməz əl» adlandırırdı. Lakin onun bu tezisi ancaq əmtəə istehsalının ilkin mərhələsi üçün özünü doğrulda bilərdi və iqtisadi inkişafın sonrakı mərhələləri «kortəbiilik nəzəriyyəsinin» əsassız olduğunu göstərdi. ngilis iqtisadçısı D. Rikardo (1789-1871) klassik məktəbin davamçısı olsa da, iqtisadi qanunların obyektiv və kortəbii fəaliyyəti ilə yanaşı onların dərk olunanan olduğunu qəbul edir və dövlətin iqtisadi siyasət hazırlayaraq bu proseslərə müdaxıləsini tövsiyə edirdi. O, iqtisadi siyasətin əsas aləti kimi vergiləri görürdü və «ən aşağı vergini ən yaxşı vergi» hesab edirdi. Artıq XIX əsrin axırlarında həm mikro və həm də makroiqtisadi proseslərdə dövlətin fəal rolu əhəmiyyətli dərəcədə hiss olunmağa başladı. Makroiqtisadi tənzimləmə vasitələrinin köməyi ilə müəssisələrin fəaliyyətinə təsir göstərən dövlət büdcə sisteminin formalaşdırılması mümkün oldu. Dövlət bazar münasibətlərinin agentinə çevrildi. Bu zaman neoklassik iqtisadi nəzəriyyə dövlət büdcəsini makroiqtisadiyyatın maraqları mövqeyindən nəzərdən keçirirdi. Bu dövrdə bir çox iqtisadçılar, o cümlədən Amerika iqtisadçısı C.B. Klark dövlət mexanizmlərinin məhdudluğunu və onun ümumi dövlət sosial-iqtisadi məsə- lələrin həllində əhəmiyyətli rol oynaya bilməyəcəyini qeyd edirdilər. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları təbii inhisarçılıq sahələrinin rolunu yüksək qiymətləndirir və belə hesab edirdilər ki, bu sahələr sərt dövlət tənzimlənməsi obyekti kimi qalmaqla cəmiyyətin həm sənaye və həm də sosial problemlərinin həllində əsas rol oynamalıdırlar. Keyns nəzəriyyəsi «əmək haqqı və qiymətlər elastik olduğu halda, iqtisadi mənbələrdən tam istifadə edə bilmək üçün büdcə siyasəti tədbirlərinə (xərclərin artırılmasına, vergilərin azaldılmasına) ehtiyac olduğunu müəyyən etmişdir». Keyns
7
göstərmişdir ki, məcmu tələb və təklif azlığını aradan qaldıran maliyyə siyasəti həyata keçirilməsə, sürətlə artan işsizliyi aradan qaldırmaq olmaz .
Məşhur iqtisadçı P.Samuelsonun irəli sürdüyü ictimai rifah nəzəriyyəsində, dövlətə və onun tənzimləmə funksiyasına xüsusi yer ayrılırdı. P. Samuelsona görə bazarın fəaliyyətində «kənarlaşmalar» baş verir, yəni bazar qanunları işləmir, bazar mexanizmləri isə lazımi nəticəni vermir. Bazarın bu «kənarlaşmaları» dövlətin büdcə maliyyələşdirilməsi mexanizmləri hesabına aradan götürülür. Bu zaman ictimai nemətlərin iki xüsusiyyəti özünü göstərir: rəqabətsizlik və istisnasızlıq. Rəqabətsizlik şə raitində cəmiyyətin hər hansı üzvü tərəfindən ictimai nemətlərin istehlak edilməsi digər bir şəxs üçün bu istehlakın azalması deməkdir. stinasızlıq isə ictimai nemətlərin cəmiyyətin bir üzvü tərəfindən istehlak edilməsi, bu nemətin cəmiyyətin digər üzvü tərəfindən istehlak edilməsi imkanının istisna edilməməsidir. Dövlətin nisbətən qapalı maliyyə sistemi əsasən iqtisadiyyatın səfərbərlik modeli daxilində fəaliyyət göstərir. Bu zaman büdcə vasitəsilə cəmiyyətdəki geniş təkrar istehsal proseslərinə dövlət təsirinin əhəmiyyəti və rolu çox yüksək olur. Dövlət şəxsi təşəbbüs və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün sərt çərçivəni müəyyən etməklə, büdcə vasitəsi ilə investisiya, idarəçilik, sosial müdafiə və s. digər məsələləri həll edir. Maliyyə münasibətləri sisteminə daxil olan büdcə münasibətləri öz funksiya- larını yerinə yetirmə prosesində ölkənin büdcə fondları şəklində maddiləşir. Maliyyə ehtiyatlarının dövlətin əlində mərkəzləşmə səviyyəsini əks etdirən büdcə fondunun konkret kəmiyyəti bir sıra amillərdən: iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsindən, müəssisələrdə, təşkilatlarda və idarələrdəki təsərrüfatçılıq metodlarından, cəmiyyətin həll etməli olduğu iqtisadi və sosial məsələlərdən, iqtisadiyyatın strukturunda nəzərdə tutulan dəyişikliklərdən asılıdır. Bu münasibətlər özünün çoxcəhətliliyi ilə xarakterizə olunur, çünki bu müna- sibətlər bölgü münasibətlərinin ən müxtəlif səviyyələrində təzahür edir. Büdcə münasibətlərinə ciddi təsir göstərən ümumi xarakterli amillər sırasında - hər şeydən ə vvəl ölkədə təkrar istehsal prosesinin idarə edilməsi səviyyəsini, vətəndaşlara göstə- 8
rilən xidmət metodlarını, dövlətin sosial-iqtisadi həyatının hər bir mərhələsində həll etməli olduğu vəzifələri göstərmək olar. Dövlət büdcəsini iqtisadi kateqoriya kimi xarakterizə edən ən vacib xüsusiy- yətlərdən biri onun obyektiv xarakter daşımasıdır. lk baxışda, hər il dövlətin əlində cəmləşən milli gəlirin həcmi, xüsusən onun bölüşdürülməsi prosesi dövlətin iradəsindən asılı kimi görünür. Lakin əslində, istər milli gəlirin və dövlət büdcəsinin həcmi, istərsə də onların bölüşdürülməsi prosesi ölkədəki istehsal sahələrinin inkişaf səviyyəsindən, cəmiyyətin mövcud sosial-iqtisadi tələblərinin xüsusiyyətlərindən və digər obyektiv amillərdən asılıdır. Büdcə dövlətin hazırladığı iqtisadi siyasətin reallaşdırması üçün əsas vasitə olmaqla, maliyyə siyasətini də reallaşdırmağın mühüm alətidir. O, pul fondlarının formalaşması aləti olan vergilər və dövlət borclanması ilə yanaşı, həm də pul fondlarının məqsədəuyğun xərclənməsinə aid olan maliyyələşdirmə, büdcədən əmək haqqının ödənilməsi kimi tədbirləri özündə birləşdirir. Büdcənin istehsal sahələrinə təsiri və onlarla qarşılıqlı əlaqədə olması - gəlirlər və xərclər formasında təzahür edir. Büdcənin gəlirləri istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin əldə etdikləri mənfəətdən və bunun müqabilində ödədikləri vergilərdən, həmin sahələrin özünün inkişafı isə qismən və ya təmamilə büdcədən maliyyələşdirmə mənbələrindən xeyli asılıdır. Bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda büdcə, dövlətin pul vəsaitlərinə olan tələbatlarını ödəyir. Məhsuldar əmək tərəfindən yaradılmış yeni dəyər nəinki istehsal məqsədli məsələlərin həllinə xidmət etməli, o, həm də vətəndaşların konstitusiya hüquq və azadlıqlarını qoruyan dövlət təsisatlarının fəaliyyətini təmin etməlidir. Bununla yanaşı əhalinin öz maliyyə tələbatını təmin edə bilməyən hissəsi, habelə inkişaf səviyyəsi millətin ictimai təminatının indiqatoru hesab edilən sosial sahələr, dövlətin və vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin edən hüquq mühafizə orqanları və ordu bilavasitə dövlətin himayəsindədir. Dövlət büdcəsi iqtisadiyyat sahələrinin, ölkənin müdafiə tələblərinin və dövlət idarə orqanlarının maliyyələşdirilməsi üçün lazım gələn pul fondlarının yaranması və
9
istifadəsi ilə əlaqədar, dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında milli gəlirin bölüşdürülməsi üzrə meydana gələn pul münasibətlərdir. Bu münasibətlər isə öz növbəsində, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi, ölkənin müdafiəsinin möhkəmləndirilməsi və dövlət idarəetməsinin maliyyələşdirilməsi üçün büdcə fondunun yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. qtisadiyyatı inkişaf etdirmək, əhalinin sosial-iqtisadi tələbatlarını ödəmək, ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək və cəmiyyəti idarə etmək məqsədi ilə dövlət öz büdcəsini istehsal və qeyri-istehsal sfereları arasında, iqtisadi regionlar arasında yenidən bölüşdürür. Büdcə vasitəsilə dövlət - ölkənin iqtisadi sistemini, bütövlükdə iqtisadi münasibətləri tənzimləyir. Cəmiyyət və iqtisadiyyat qarşısında duran vəzifələrdən asılı olaraq dövlət öz gəlirlərini və xərclərini illik büdcə planı formasında tərtib edir. Belə olan halda, dövlət öz gəlirlərinin mənbələrini və xərclərinin istiqamətlərini əvvəlcədən bilir və müvafiq qurumların fəaliyyətini bu məqsədlərə yönəldir. Bu, hər bir dövlətin büdcə siyasətinin əsas amili kimi qəbul edilir və bunun həyata keçməsi ancaq dövlətin mükəmməl büdcə sistemi olduğu şəraitdə mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, «büdcə» anlayışı hüquqi-normativ aktlarda və elmi ə dəbiyyatda, monoqrafiya və dərsliklərdə bir qədər fərqli mənalarda işlədilir. Məsələn, Rusiya Federasiyasının Büdcə Məcəlləsində o – «dövlət və yerli özünüidarəetmənin vəzifə və funksiyalarını maliyyə cəhətdən təminat üçün nəzərdə tutulan pul vəsaitləri fondunun yaradılması və istifadə olunması forması...» kimi, digər elmi mənbə və dərsliklərdə - «əsas mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondu» , «… pul münasibətlərinin məcmusu, … əsas maliyyə planı», «… mühüm maliyyə tənzimləyicisi…», «…real subyektiv maliyyə aləti (vasitəsi)…», «milli gəlirin yenidən bölgüsünün əsas aləti», «dövlətin müəyyən müddət ərzində, adətən bir ilə gəlir və xərclərinin smetası» kimi ifadə olunur. Büdcə-vergi siyasəti maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla, ölkənin sosial- iqtisadi inkişaf konsepsiyasına və iqtisadiyyatın, habelə ayrı-ayrı dövlət orqanlarının, sahibkarlığın inkişafını təmin edən digər dövlət proqramlarına uyğun olaraq
10
hazırlanır. Büdcə – vergi siyasətinin həyata keçirilməsində əsas məqsəd - ölkədə makroiqtisadi göstəricilərin sabit saxlanmasını təmin etməklə iqtisadi artıma nail olmaq, maliyyə intizamının möhkəmləndirmə, dövlət büdcəsinin tərtibi və icrasının təkmilləşdirmək, onun şəffaflığının artırmaqı, sahibkarlığa maliyyə dəstəyinin gücləndirmək və inflyasiyanın səviyyəsini aşağı salmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda bu siyasətin əsas məqsədlərindən biri də, bütövlükdə büdcənin həcm və tarazlığının tənzimlənməsidir. Burada əsas şərt – iqtisadi siyasət çərçivəsində dövlət xərclərinin həcminə uyğun olaraq, büdcənin vergi gəlirləri hesabına tarazlaşdırılması və nəticə etibarı ilə iqtisadiyyatın özündəki tarazlığın təmin edilməsidir. Ə nənəvi büdcə tarazlığı nəzəriyyəsinə görə büdcə kəsiri və yaxud büdcə artıqlığı iqtisadiyyatdakı real tarazlığı və ya iqtisadi tarazlığı dəyişdirmir. Buna görə də büdcə-vergi siyasəti elə həyata keçirilməlidir ki, dövlət büdcəsi istənilən şəraitdə iqtisadiyyatı zəiflətməsin. Ona görə də, həyata keçirilən iqtisadi siyasətin pozitiv nəticələrindən başqa neqativ nəticələrinin də ola bilməsini yaddan çıxarmaq olmaz. qtisadi tarazlığın təmin edilməsində, məcmu tələb və təklifin uzlaşdırılmasında dövlət büdcəsinin rolu əvəzsizdir. Belə ki, dövlət büdcəsinin tarazlığı ümumi iqtisadi tarazlığın taleyini əvvəlcədən müəyyən etmiş olur. Təkrar istehsal prosesinin və cəmiyyətin ictimai həyatının, həmçinin dövlətin ümumi fəaliyyətinin idarə edilməsi büdcəyə daxil olan vəsaitlər hesabına maliyyələşdirilir və nəticə etibarı ilə büdcə vəsaiti dövlət idarəçiliyinin vacib iqtisadi mexanizmi kimi çıxış edir. darəetmə mexanizmi lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərmədikdə, o, bir sıra mənfi nəticələrə, məsələn, mənbəyini vergi ödəmələri təşkil edən büdcə gəlirlərinin tam həcmdə yığılmaması və s. neqativ halların yaranmasına səbəb ola bilər. qtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində, istehsalın stimullaşdırılmasında və həmçinin cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında dövlət büdcəsinin çox böyük rolu vardır. Bu da özünü həm kəmiyyət və həm də keyfiyyət baxımından göstərir. Hər bir ölkədə dövlət idarəetmə sisteminin başlıca şərtlərindən biri - bu sahədə görüləcək 11
tədbirlərin həyata keçə bilməsi üçün zəruri olan büdcə xərcləri ilə əlaqədardır. Ona görə də hər il tərtib və təsdiq olunan büdcədə sosial xərclərə böyük əhəmiyyət verilir. Dövlət büdcəsinin istehsal sahələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin ən təsirli metodlarından - vergiqoyma və istehsal sahələrinin stimullaşdırılması metodlarını göstərmək olar. stehsala bu yolla təsir göstərilməsi metodları eyni zamanda dövlət büdcəsinin öz daxili iqtisadi mahiyyətini və rolunu da daha dərindən və geniş şəkildə aşkar etməyə imkan verir. Büdcənin aşağıdakı istiqamətlərdə: ümumi daxili məhsulun bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi, sosial-iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin maliyyə təminatı və mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondlarının yaradılması və istifadəsi prosesində onun məqsədyönlü olmasına dair bütün qanunların gözlənilməsinə nəzarət edilməsi istehsal sahələrinə təsir göstərdiyini qeyd etmək lazımdır. Bu funksiyaların yerinə yetirilməsi vasitəsilə büdcə həm istehsalın inkişafını və ümumi daxili məhsulun yaradılmasını, həm də onun bölgüsünü və yenidən bölgüsünü təmin edir. Dövlət, fondlarının yaradılması, müxtəlif istehsal sahələrinin və təsərrüfat növlərinin stimullaşdırılmasını vergiqoyma metodu həyata keçirir. Büdcənin istehsalla olan bu qarşılıqlı əlaqələrinin reallaşması - büdcə gəlirlərinin müxtəlif pul fondları şəklində formalaşması, onun bölüşdürülməsi, sonra da həmin fondların büdcə xərcləri maddələri üzrə məqsədyönlü şəkildə istifadə olunması formasında baş verir. Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi - ölkənin maliyyə sisteminin başlıca həlqəsi, əsas maliyyə planı hesab olunur, ali qanunvericiliu orqanı olan Milli Məclis tərəfindən qəbul olunaraq ölkə Prezidenti tərəfindən qanun şəklində təsdiq olunur. Azərbaycan Respublikasının Büdcə sistemi haqqında qanuna görə büdcə – Azərbaycan Respublikasının müvafiq dövlət hakimiyyəti və özünüidarəetmə orqanları vasitəsilə dövlətə və bələdiyyələrə məxsus vəzifə və funksiyaları yerinə yetirmək üçün lazım olan pul vəsaitinin yığılması və istifadə olunması üçün əsas maliyyə sənədidir.
12
Dövlətin birbaşa tənzimləmə metodlarının əsas istiqamətlərindən biri də iqtisadi artımla bağlıdır. Burada makroiqtisadi tarazlığa imkan verə bilən investisiya, habelə tələblə yığım arasında ən əlverişli nisbətin yaradılması problemi, xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi tənzimləmə metodları içərisində fiskal siyasət xüsusi yer tutur. Bu siyasət - büdcə vəsaitinin yaranması və ondan istifadə edilməsi ilə əlaqədar dövlətin yeritdiyi maliyyə siyasətinin çox mühüm tərkib hissəsi olmaqla, dövlət xərcləri və vergi ilə bağlı tənzimləmə sistemi kimi iqtisadiyyata stabilləşdirici təsir göstərir. Təcrübə göstərir ki, bəzi ölkələrdə süni büdcə tarazlığının yaradılması bu ölkələrin iqtisadiyyatını zəiflədir, istehsalı isə iflic vəziyyətinə salır. Büdcədə cəmiyyətin inkişafının tsiklik xarakteri və onun dinamikası əks olunur, köhnə prinsiplər mütləq mənada inkar olunmur, bütün müsbət meyllər isə inkişafın yeni mərhələsində nəzərə alınır. Son iki yüz illik inkişaf ərzində sənaye dünyasının tsiklik inkişafının konkret ifadəsi tsiklik prosesdə gah sosial-iqtiadi həyatın bazar tənzimləyicilərinin (iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi meyllərinin özünün məqsəd kimi qəbul etməsi), gah da sosial-iqtisadi proseslərinin dövlət tənzimləyicilərinin (sosial ədalətə, sosial bərabərliyə doğru meyllər) rolunun güclənməsi bir-birini əvəz etmişdir. Məlumdur ki, inkişafın tsiklik xarakterindən irəli gələn nəzəriyyələrdən bir-birini əvəz edən iqtisadi və sosial məqsədlər iqtisadi inkişafın tələbatlarına uyğun olaraq növbəylə aparıcı rol oynamışlar. Bununla yanaşı iqtisadiyyatın səfərbəredici və qarışıq modelləri arasında bəzi fərqlər mövcuddur. Ayrı-aryı ölkələrin qarışıq iqtisadiyyatını üç tipə ayırmaq qəbul edilmişdir: neostat, neoliberal və mərkəzləşdirilmiş razılaşma. Onların hər üçünün ümumi cəhətini strateji sosial-iqtisadi məsələlərin həllində dövlətin rolunun artması təşkil edir. Bu məsələlərdən - xarici iqtisadiyyat, ekologiya və fundamental tədqiqatlar sahəsində olan problemlər ön sıraya çıxır. Bununla yanaşı müstəqil statusa malik olan, lakin ümummilli məsələlərin həlli ilə məşğul olan ictimai təşkilatların da rolu artır. Yerli idarə orqanlarına xüsusi fikir verilir, onlar həmin ərazidə yaşayan ə halinin ən vacib ehtiyaclarını ödəməlidirlər. 13
Bununla yanaşı dünya iqtisadiyyatının qloballaması ilə əlaqədar müəyyən pro- seslər meydana gəlir. Bir ölkə çərçivəsindən kənara çıxan transmilli korporasiyalar iş qüvvəsinin miqrasiyasına, kapitalın və əmək resurslarının ixracına ciddi təsir göstərirlər. Onların təsiri altında dünya təsərrüfatının yeni strukturu formalaşır və beynəlxalq əmək bölgüsü dərinləşir. Qarışıq qtisadiyyatın Yaponiya və Asiya-Sakit okean modelləri şəraitində dövlət büdcəsi öz fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilir. XX əsrin ikinci yarısında bu ölkə- lərin iqtisadiyyatında baş verən struktur dəyişiklikləri yüksək texnologiyalar və ixrac yönümlü istehsal sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə səciyyələnirdi. Yapon iqtisadi möcüzəsi ölkənin innovasiya və sosial sahələrində büdcədən daha böyük maliyyələşmə ayrılması ilə bağlı idi. Bu şəraitdə dövlət xərclərinin xeyli artmasına baxmayaraq, kapital yığımı ilə ə laqədar vergiqoyma bazasının genişləndirilməsi sayəsində əldə edilən səmərə cari büdcə kəsirindən yüksək olmuşdu. Uzun müddət yapon iyeninin digər valyutalarla müqayisədə məzənnəsinin kəskin surətdə aşağı düşməsinin qarşısı alındı. Bu, ixracın stimullaşdırılmasına şərait yaratsa da, faiz dərəcəsinə mənfi təsir göstərmirdi. Kredit ucuz olaraq qalırdı və bu, həm əmtəə istehsalçıları, həm də dövlət idarə orqanları və ev təsərrüfatı üçün əlverişli idi. Faiz dərəcələrinin müəyyən edilməsinə və kommer- siya banklarının yenidən maliyyələşdirilməsində mərkəzi banklar fəal rol oynayırdı. Asiya-Sakit okean regionu ölkələrinin bazarları xarici kapital tərəfindən zəbt edilməsinə baxmayaraq, burada dövlətin rolu fəal olaraq qalırdı. Region ölkələrində strateji planlaşmaya, o cümlədən büdcə planlaşmasına xüsusi fikir verilirdi ki, bu da maliyyə resurslarının milli iqtisadiyyatın əsas istiqamətlərində cəmləşməsinə imkan yaradırdı. «Miqyaslı iqtisadiyyat» effekti yaranırdı və dövlət transmilli maliyyə- sənaye qruplarına çevrilən iri milli korporasiyaların inkişafını müdafiə edirdi. XX əsrin 50-60-cı illərində büdcənin gəlir bazasının genişləndirilməsi məsə- lələri və vergilərlə əlaqədar olan mülkiyyət hüquqi nəzəriyyəsi geniş yayılmışdı. Bu nəzəriyyənin banisi R.Koue idi və Nobel mükafatı laureatı A.M.Onore, Amerika
14
hüquqşünası .Bekker kimi məşhur alimlər də bu nəzəriyyənin əsaslarının işlənib hazırlanması üzərində çalışmışdılar. Büdcə tənzimlənməsi ilə əlaqədar qarışıq iqtisadiyyatın neoliberal tipinin bəzi xüsusiyyətlərini də nəzərdən keçirməyə ehtiyac var. Qarışıq iqtisadiyyatın bü tipi - bazar tənzimləyicilərinə üstünlük verir, dövlətin rolu isə azad rəqabətin qorunub saxlanılması üçün müvafiq şəraitin təmin edilməsi ilə məhdudlaşdırılır. Burada, maliyyə siyasətində M.Fridmanın monetarist nəzəriyyəsinə üstünlük verilirdi. Büdcə siyasəti ilə əlaqədar büdcə kəsirinin azaldılmasına yönəldilmiş tədbirlər həyata keçirilirdi və bu, vergilərin yüksəldilməsi və ictimai xərclərin azaldılması yolu ilə baş verirdi. 50-60-cı illərdə ABŞ prezidenti Trumen və Eyzenhauer belə siyasəti həyata keçirirdilər. Lakin C.Kennedi «Nyu ekonomiks» prinsiplərini həyata keçirməyə başladı. Bu prinsiplər Keynsin vergilərin azaldılması və dövlət xərclərinin çoxaldılması yolu ilə məcmu tələbin genişləndirilməsi nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Eyni zamanda, tsiklik inkişafın nəticələrini yumşaltmaq məqsədi ilə büdcə kəsirinin genişləndirilməsinə yol verilirdi. Həmin dövrdə iqtisadiyyatın dövlət sektorunun sürətli inkişafı əsasən kosmik və hərbi komplekslərin irimiqyaslı maliyyələşdirilməsi ilə əlaqədar idi. Bu dövrdə dövlətin rolunun güclənməsi sosial müdafiə sisteminin genişləndirilməsinin, işsizliyin səviyyəsinin azaldılmasının və strateji planlaşmanın rolunun artmasının təsiri altında baş veriridi. Bu konsepsiyanı V.Leontyev və C. Helrbeyt öz əsərlərində inkişaf etdirmişdilər. Strateji planlaşmanın rolu regionların inkişaf proqramlarının işlənib hazırlan- masında əks olunurdu ki, bu da ABŞ-ın Şimal və Cənub rayonları əhalisinin həyat səviyyəsinin bərabərləşməsini təmin edirdi. Bütün bunlar o demək idi ki, iqtisadi inkişafın neoliberal modeli tədricən neostat modelin elementləri ilə zənginləşirdi. Bu, ABŞ və Qərbi Avropa iqtisadiyyatındakı islahatları bir-birinə yaxınlaşdırırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, neoliberal model daha çox nəzəriyyə kimi mövcud idi. Qərbi Avropa, məsələn, Almaniya neoliberalizminin əsas xüsusiyyəti onun so- sial yönümlü olmasında idi. Bu model sosial-bazar modeli konsepsiyasına əsaslanırdı. 15
Müharibədən sonrakı Almaniyada bu nəzəriyyənin davamçısı L.Erxard olmuşdu. Alman neoliberalizmi ortoliberalist model idi. Bu modelin həyata keçirilməsi - pul islahatlarını, dirijizm nəzəriyyəsindən imtina edilməsini, milliləşmənin ləğv edilməsini, kiçik biznesin mudafiə edilməsini, müəssisələrin idarə olunmasında işçilərin iştirakını nəzərdə tuturdu. Mənfəətə görə verginin və səhmdar cəmiyyətlər üçün müəyyən edilmiş vergilərin azaldılması yolu ilə istehsal fəallığının stimullaşdırılmasına xüsusi fikir verilirdi. «Nyu ekonomiks» modeli əsasında neoliberalizm nəzəriyyəsi tədricən qarışıq iqtisadiyyat nəzəriyyəsinə çevrilirdi. Bu xarici bazarlarda rəqabətin güclənməsi və istehsalın təmərküzləşməsi və ixrac potensialının stimullaşdırıl-masında dövlətin rolunun fəallaşması ilə əlaqədar idi. Qarışıq tipli iqtisadiyyatın xüsusiyyətləri Qərbi Avropanın sveç, Hollandiya, Belçika və digər ölkələrində özünü göstərirdi. Bu iqtisadiyyat «mərkəzləşdirilmiş razılıq iqtisadiyyatı» adı almışdı. Bu ölkələrdəki iqtisadi modelin əsasını işverənlər, hökumət və muzdlu işçilərin birgə məsuliyyəti təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, büdcə-vergi siyasəti - iqtisadyyatın özü-özlüyündə tam məşğul- luğa nail olmasını təmin edən avtomatik nizamlayıcılar, real əmək haqqı elastikliyi, yığım və investisiyaların faiz dərəcəsi, pulun yalnız istehlak üçün tələb edilməsi və s. ə sasında reallaşmasını nəzərdə tutur. Keyns bu fərziyyələrin doğru olmadığını qeyd edərək, əmək haqqının və faiz dərəcəsinin elastik olmadığını, iqtisadiyyatın sərbəst buraxılarsa, ancaq aşağı səviyyəli bir tarazlığa nail olunacağını, mənbələrin tam istifadəsi üçün pul təklifini tənzimləyən pul siyasətilə yanaşı, büdcə gəlirini artırmağa yönəlmiş bir maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsinin vacibliyini də irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə əsaslanan büdcə siyasətinin həyata keçirilməsi istiqamət- ləri çox genişdir. Nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə büdcə siyasətinin həyata keçirilməsi və fəaliyyət göstərməsi mümkün deyildir. Çünki məcmu tələbdəki artımın, istehsalı və bilavasitə məşğulluğu artıracağı və pul vəsaiti mənbələrinin tam istifadə olunmasını təmin edəcəyi fikirlər də mövcuddur.
16
qtisadi tarazlıq iqtisadiyyatda məcmu tələb və məcmu təklif tarazlığıdır. Bu tarazlığın təmin edilməsində məcmu tələb və məcmu təklifin uyğunlaşdırılmasında dövlət bölməsinin rolu böyükdür. Dövlət bölməsinin tarazlığı ümumi iqtisadi tarazlığa müsbət və ya mənfi təsir edə bilər. qtisadi tarazlığın təmin edilməsində istifadə oluna biləcək büdcə-vergi siyasətini ümumi olaraq üç bölmədə cəmləşdirə bilərik. Büdcədə dövlət xərcləri ilə vergilərin bir-birinə uyğun olması büdcə tarazlığı kimi qiymətləndirilir. Dövlət xərclərinin vergilərlə təmin olunmaması, borclanma yaxud pul emissiyasından istifadə edilməsi - kəsirli büdcə və yaxud büdcənin kəsirlə maliyyələşdirilməsi deməkdir. Ən əlverişli vəziyyət isə toplanan vergilərin dövlət xərclərini üstələməsidir. Belə halda, büdcə artıqlığı əmələ gəlir və həmin artıq vəsait adətən, dövlətin qızıl və valyuta ehtiyatlarının artmasına yönəldilir.
Bir qayda olaraq, büdcə-vergi siyasətində büdcə, vergilərlə dövlət xərclərinin tarazlaşdırılmasına əsaslanır. Burada məqsəd odur ki, iqtisadiyyatın özündəki tarazlıq büdcə qeyri-tarazlığı ilə pozulmasın. Büdcənin pul emissiyası yolu ilə tarazlığının təmin edilməsi nəzəriyyəsində, ilk növbədə dövlət xərclərini təmin etməsi üçün pul emissiyası ilə pul təklifi məsələsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pul təklifini artırmaq, ilk növbədə qiymətlərin ümumi normasını artıracaq və iqtisadiyyatda məcmu təklif ilə məcmu tələb artacaq, ancaq məcmu məhsulu müəyyən edən məcmu təklif olmadığından, eyni həcmli mal və xidmətlər daha yüksək qiymətlərlə satılacaq. Bu isə inflyasiya adlanan iqtisadi təhlükənin yaranması deməkdir. Məhz bu nəticələrdən qaçmaq üçün büdcə-vergi siyasətini iqtisadiyyatın vəziyyətinə uyğun olaraq həyata keçirmək lazımdır.
|