Microsoft Word Dissertasiya Gunay Rustamova docx
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2 Dövlət büdcəsinin xərclərinin idarə olunması prosesində Xəzinədarlıq
Agentliyinn işinin səmərəliliyinin artırılması Beynəlxalq təcrübə və respublikamızda formalaşan maliyyə sistemi mövcud vəziyyətdə Dövlət büdcəsinin xərclərinin idarə olunması prosesində Xəzinədarlıq Agentliyinn işinin səmərəliliyinin artırılması məsələsinin düzgün və beynəlxalq standartlara uyğun aparılması üçün müvafiq təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsini və praktiki olaraq alternativi olmayan qərarın verilməsi Maliyyə Nazirliyinin yeni tədbirlər planı həyata keçirməsini tələb edir. Bazar iqtisadiyyatının mövcud olduğu bütün sivil dünya ölkələrində xəzinədarlıq sistemi dövlət maliyyəsinin əsas elementlərindən biri kimi çoxdan formalaşmış və səmərəli fəaliyyət göstərir. Hər bir ölkənin konkret inkişaf səviyyəsindən və idarəetmə prinsiplərindən asılı olaraq, xəzinədarlıq sisteminin yerinə yetirdiyi funksiyalar çoxşaxəli olub bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Eyni zamanda yerinə yetirdiyi funksiyalarla şərtlənən xəzinədarlıq-maliyyə sisteminin əsas tərkib elementlərindən biri kimi büdcənin icrası üzrə ən vacib iqtisadi qurumların fəaliyyətini əlaqələndirməyə və dövlətin malik olduğu maliyyə vəsaitlərini optimal idarə etməyə imkan verir. Dövlət xəzinədarlığının yaradılmasında əsas məqsəd – dövlət maliyyə vəsaitlərinin optimal idarəetməsinə şərait yaratmışdır. Bu isə təbii ki, xəzinədarlığa aşağıda göstərilən müvafiq normativ hüquqi aktlarda təsbit olunmuş geniş vəzifə və funksiyaların tapşırılmasını tələb edir: - müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq, büdcə və büdcədənkənar daxilolmaların mədaxil edilməsi, bölüşdürülməsi və paylanması əməliyyatlarının həyata keçirilməsi; - büdcə daxilolmaların vəziyyətindən asılı olaraq, təsdiq edilmiş dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş tədbirlərin maliyyələşməsinin həyata keçirilməsi; - dövlət büdcəsi vəsaitlərinin idarə edilməsi. O cümlədən mərkəzləşdirilmiş xərclər üzrə nəzərdə tutulmuş resurslardan istifadənin səmərəliliyinin təmin edilməsi məqsədilə maliyyə planlaşdırılmasının həyata keçirilməsi; 62
- ehtiyat fondundan və investisiya xərclərindən vəsaitlərin hökumətin müəyyən etdiyi təyinatlar üzrə yönəldilməsinin təmin edilməsi; - dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş xərclər üzrə dövlət öhdəliklrinin qəbul edilməsi, büdcə təşkilatları tərəfindən alınan malların qəbul edilən iş xidmətlərinin uçotu üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi və büdcə xərclərinin kassa icrasının yerinə yetirilməsi; - dövlət büdcəsində büdcə kəsirinin ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş maliyyələşmə mənbələrindən istifadə edilməsi; - büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitlərinin və məqsədli büdcə fondlarının gəlir və xərclərinin kassa icrasının həyata keçirilməsi; - xəzinə hesabları üzrə əməliyyatların həyata keçirilməsi və onların uçotunun təşkil edilməsi; - dövlət büdcəsindən ayrılan vəsitlərdən təyinatı üzrə istifadə olunmasına, büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitlərinin maliyyə orqanları ilə razılaşdırılmış qaydada təsdiq edilmiş smetalara uyğun istiafdəsində ümumi nəzarətin təşkil edilməsi və s. Respublikamızda xəzinədarlıq sisteminin yaradılmasına nisbətən gec başlanmasına baxmayaraq ölkə rəhbərliyinin bilavasitə qayğısı və köməkliyi ilə bu sistemin formalaşdırılması və təşəkkül tapması üçün çox işlər görülmüş, sistemin bütün elementləri qısa müddətdə uğurla həyata keçirilmiş və əldə olunmuş nəticələr beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən yüksək qiymətlindirilmişdir. Müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq büdcə vəsaitlərinin xərclənməsi mərkəzləşdirilmiş qaydada Baş Dövlət Xəzinədarlığı tərəfindən həyata keçirilir ki, bu da ödənişlər üzrə borcların əmələ gəlməsinin qarşısını almağa, büdcə təşkilatlarını resursla müntəzəm təmin etməyə və zəruri dövlət ödənişlərini vaxtında həyata keçirməy, büdcə vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi üzərində cari nəzarəti etməyə imkan verir. Hazırda respublikamızda beynəlxalq standartlara uyğun xəzinədarlıq sistemi yaradılmış, dövlətə məxsus maliyyə vəsaitlərinin vahid mərkəzdən idarə olunması təmin olunmuş, bu vəsaitlərin daxil olması və xərclənməsi üzərində dövlət nəzarəti 63
yaradılmış, dövlət borclarının çevik idarə olunması, lüzumsuz borcların yaradılmasının qarşısının alınması əsasən təmin olunmuş, respublikada dövlət qiymətli kağızlar bazarının yaradılması sürətləndirilmişdir. Xəzinədarlıq sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraq 5 mindən çox büdcə təşkilatının 8 mindən çox bank hesabı bağlanmış və həmin dövrdə təşkilatların hesabında sərbəst büdcə qalığı kimi mövcud olan 34,0 mln.manat vəsait vahid xəzinə hesabına cəmləşdirərək əmək haqqına və sosial müdafiə üzrə ayırmaların ödənilməsinə yönəldilmişdir. Məhz bu tədbirlər nəticəsində respublikanın bütün büdcə təşkilatlarında əmək haqlarını tamamilə ödəmək, Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna büdcə təşkilatları üzrə borc problemlərini aradan qaldırmaq və xeyli miqdarda büdcə vəsaitlərinə qənaət etmək mümkün olmuşdu. Bəzən ölkələrdən fərqli olaraq respublikamızda yaradılmış xəzinədarlıq sistemi dövlət vəsaitlərinin idarə edilməsində aktiv rola malikdir. Belə ki, büdcə vəsaitlərinin hərəkətinin tam xəzinə uçotunun aparılması ilə yanaşı dəqiq müəyyən olunmuş və mövcud qanunvericilklə təsbit edilmiş prosedurlara uyğun olaraq xəzinədarlıq tərəfindən büdcə təşkilatlarının bütün xərclərinin icrası və ona nəzarət prosesi həyata keçirilir. Başqa sözlə, xəzinədarlıq respublikamızda büdcənin kassa icrasını həyata keçirən, büdcə və büdcədənkənar vəsaitlərin hərəkəti haqqında dolğun və hərtərəfli informasiyaya malik olan yeganə orqan kimi çıxış edir. stənilən dövlətin uğurlu iqtisadi inkişafı, hər şeydən əvvəl onun malik olduğu maliyyə və maddi ehtiyatlarının vəziyyəti haqqında dürüst və operativ məlumata malik olmasından, habela onların effektiv idarə edilməsi imkanından asılıdır. Yaranmış hər hansı vəziyyətin real qiymətləndirilməsi və qəbul ediləcək qərarın keyfiyyəti, məhz əldə edilmiş ilkin informasiyanın etibarlılığından asılıdır. Dövlət vəsaitlərinin effektiv idarə edilməsi, cari vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan vəsaitlərin proqnozlaşdırılmasıvə baş kredit sərəncamçılarına veriləcək xərc limitlərinin müəyyən edilməsi üçün tələb olunan məlumat mənbəyi kimi hazırda xəzinədarlıq çıxış edir. Xəzinədarlığın həyata keçirdiyi xəzinə uçotu və hesabatı kredit sərəncamçıları tərəfindən büdcə vəsaitlərinin istifadə 64
vəziyyəti, təşkilatlar tərəfindən istifadə olunmayan və lüzumsuz yaradılan ehtiyat vəsaitlərin aşkar edilərək, onların dövriyyəyə cəlb edilməsi, büdcə təxsisatları ilə kassa xərcləri arasında müddətin maksimum qısaldılması üçün tədbirlərin görülməsi, büdcədənkənar vəsaitlərin daha çox prioritet tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilməsi barədə dolğun məlumatın əldə edilməsi və son nəticədə, dövlət vəsaitlərin səmərəli idarə edilməsi üçün zəruri baza yaradır. Büdcə təşkilatlarının nə vaxt və hansı xərcləri həyata keçirəcəyi barədə məlumatlara malik olmaqla, xəzinədarlıq, vahid hesabın köməyi ilə təşkilatların istifadə olunmayan və sərbəst olan qalıq büdcə vəsaiti hesabına digər mənbələrdən qısa müddətə vəsait cəlb olunması barədə özünün hazırladığı proqnozlara düzəlişlər etmək və kassa kənarlaşmalarını aradan qaldırmaq və ya onun təsirini minimuma endirmək imkanına malikdir. Xəzinədarlığın vahid hesaba malik olması – onun iqtisadiyyatın digər sahələrində baş verə biləcək hər hansı neqativ proseslərdən qorunmasını təmin edir. Bununla yanaşı vahid hesabın yaradılması büdcədə nəzərdə tutulmuş vəsaitlərin kredit sərəncamçıları tərəfndən müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq istifadə edilməsində məhdudiyyətlər yaratmır. Əksinə, xəzinədarlıq tərəfindən vəsaitlərin birbaşa son istifadəçilərə çatdırılması ayrılmış vəsaitlərdən büdcə sistemi üzrə mövcud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun istifadə etməklə büdcə təşkilatına öz funksional vəzifələrini daha effektiv yerinə yetiriməyə imkan verir. Maliyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadə eliməsi ilə yanaşı onların xərcləməsinin bütün mərhələlərində xəzinədarlıq istənilən səviyyədə büdcənin icrasına ilkin nəzarət funksiyasını da həyata keçirir. Yalnız bununla dövlət maliyyəsinin vahidliyi və onlardan istifadə edilməsi təmin edilə bilər. Respublikamızda xəzinədarlıq sisteminin yaradılmasının ilkin mərhələsində (1997- 1998-ci illər) xəzinə orqanları tərəfindən büdcə təşkilatlarının həyata keçirdikləri yalnız kassa xərcinə nəzarət olurdusa, sonradan bu nəzarət vəsaitlərin kassa xərcindən əvvəlki mərhələlərinə də tətbiq olunurdu. Bu mexanizm vəsaitlərin məqsədli istifadəsini təmin edən daha effektiv vasitəyə çevrildi. 1999-cu ildə dövlət büdcəsinin xərcləri üzrə öhdəliklərin qəbul edilməsi, 2000-ci ildə isə büdcədən maliyyələşən kredit 65
sərəncamçıları tərəfindən alınan malların, qəbul edilən iş və xidmətlərin xəzinə uçotu mərhələləri tətbiq edilirdi. Eyni zamanda dövlət vəsaitlərinin səmərəli idarə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən aşağıdakı müddəalar «Büdcə sistem haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununda təsbit edilirdi: - dövlət büdcəsinə bütün daxilolmaların və ödəmələrin, büdcədənkənar haqların (ödənişlərin), büdcədənkənar dövlət fondlarının maliyyə ə məliyyatlarının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq dövlət xəzinədarlığı vasitəsilə icra edilməsi; - büdcə təşkilatlarının satın aldığı mallara, qəbul etdiyi iş və xidmətlərə görə dövlət xəzinədarlığı tərəfindən qabaqcadan dövlət (büdcə) öhdəliklərinin götürülməsi və bu öhdəliklər çərçivəsində satınalmalardan yaranan kreditor borcların xəzinədarlıq tərəfindən ödənilməsi. Qeyd etmək lazımdır ki, birinci müddəa – dövlətin malik olacağı və vahid hesaba daxil olacaq bütün vəsaitlərin, büdcə vəsaitləri hesabına aparılacaq bütün xərclərin xəzinədarlıq vasitəsilə icra edilməsini və beləliklə, bu əməliyyatları icmal büdcə balansının tərkib elementinə çevirməklə büdcənin konsolidiyası zamanı kənarlaşdırılan aradan qaldırılmasını təmin edir. kinci müddəa isə dövlət vəsaitlərinin büdcədə nəzərdə tutulmuş təyinat və məqsədlərə yönəldilməsini təmin etməklə yanaşı büdcə təşkilatları tərəfindən alınan malları (iş və xidmətləri) əvvəlcədən yaradılmış öhdəlik çərçivəsində xəzinə uçotuna qəbul etməklə, lüzumsuz kreditor borclarının yaradılmasının qarşısını alır. Məhz bu mərhələlərin tətbiqindən sonra keçid iqtisadiyyatı üçün xarakterik olan və iqtisadiyyatın inkişafına mənfi təsir göstərən ödəməmələr problemi büdcə təşkilatları üçün demək olar ki, aradan qalxmış, son zamanlar bu təşkilatlar tərəfindən mövcud tələblər çərçivəsində yaradılan kreditor borcların məbləği isə kəskin surətdə – on dəfələrlə azalmışdır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların büdcə və büdcədənkənar vəsaitləri üzrə maliyyə əməliyyatlarına xəzinədarlıq tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada funksional və iqtisadi təsnifata uyğun surətdə nəzarət edilməsi dövlət satınalmaları zamanı rəqabət və təminatlı satışın formalaşmasına, büdcə vəsaitlərindən sui-istifadə
66
olunmasının qarşısının alınmasına, ən zəruri xərclərin digər xərclərlə müqayisədə faktiki yaranmış borcların səviyyəsinə uyğun ödənilməsinə və büdcə təşkilatlarının kommunal xidmətlər üzrə yaranmış borcların vaxtında və tam ödənilməsinə imkan vermişdir. Xəzinədarlıq sisteminin tətbiqi, açılan maliyyələşmə ilə vəsaitlərdən istifadə müddəti arasında məsafəni azaltmağa, maliyyə resursu olmadan mövcud kassa vəsaitləri hesabına manevr etməklə maliyyələşmə dövrünü minimuma endirməyə imkan verir ki, bu da büdcənin icrası üzrə prioritet sahələrin müəyyən edilməsi və dövlətin maliyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadə olunması üçün zəmin yaradır. Eyni zamanda, xəzinədarlığın tətbiqi hesabına dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyini artırmaq üçün büdcənin səmərəsiz xərclərdən təmizlənərək təkmilləşdirilməsinə, büdcənin icrasında zəruri şəffaflığın təmin olunmasına, kvazifikal xərclərin aradan qaldırılmasına və dolayı subsidiyaların büdcə vasitəsilə tənzimlənməsinə nail olmuşdur. Bütün bu qeyd edilənlər son nəticədə, büdcə vəsaitlərinin yalnız xəzinə hesabları vasitəsilə istifadə olunmasını, dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş vəsaitlərin birbaşa son təyinatına çatdırılmasını, dövlət xərclərinin yalnız xəzinədarlıq tərəfindən qəbul edilmiş öhdəliklər çərçivəsində yaranan borcların ödənilməsinə yönəldilməsini, büdcə təşkilatları tərəfindən maliyyə intizamına əməl edilməklə və təsdiq edilmiş xərc smetalarında nəzərdə tutulmuş limitlər gözlənilməklə vəsaitlərdən məqsədyönlü və təyinatına görə istifadə olunmasına zəruri nəzarətin həyata keçirilməsini təmin etmişdir. Bu istiqamətdə nəzarəti daha da gücləndirmək, dövlət vəsaitlərindən səmərəli və qənaətlə istifadə edilməsi üzərində təsirli cari nəzarəti təmin etmək, debitor və kreditor borclarını daha çevik idarə etmək, xəzinə işlərinin keyfiyyətini daha da artırmaq məqsədilə xəzinədarlıq sisteminin kompüterləşdirilməsi, bütün maliyyə qurumlarını ə hatə edən lokal şəbəkələrin yaradılması üçün Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müvafiq işlər həyata keçirilir. Son illərdə Azərbaycanda informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə sahəsində müəyyən addımlar atılmış və bu istiqamət – dövlət siyasətinin
67
prioritetlərindən birinə çevrilmişdir. Bu özünü – maliyyə sisteminin idarəedilməsində ə yani şəkildə nümayiş etdirir. Belə ki, maliyyənin idarəedilməsi olduqca böyük həcmli informasiya kütləsinin emal olunması ilə müşayiət olunur. Dövlətin iqtisadi siyasətinin ə sas strateji məsələsi olan büdcə prosesinin həyata keçirilməsi, maliyyə sisteminin idarə edilməsində xüsusi çəkiyə malik komponentdir. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət büdcəsi və icmal tətbiqi ilə mərhələləlrlə həll edilərkən, informasiyaların işlənməsinin riyazi-prqoram təminatı yaradılması məsələnin digər texniki tərəfləri ümumi sistemin tərkib hissəsi kimi vəhdətdə nəzərdən keçirilməlidir. Bu yanaşmanın məntiqi nəticəsi olaraq, qeyd olunan prinsip keyfiyyət və zaman baxımından nəzarətdə saxlanılmalıdır. Göstərilən amillər daxilində məsələnin həlli üçün Maliyyə Nazirliyində ilk addımlar atılmış, büdcə prosesinə uyğun informasiya sistemin idarəedilməsinin riyazi-proqram təminatı yaradılmışdır. Bu da imkan verir ki, büdcə informasiya axınlarının tənzimlənməsi operativ həllini tapsın. «Büdcə sistemi haqqında» Qanunun tələblərinə, eyni zamanda yeni yaradılmış dövlət büdcəsi təsnifatının iyearxik tələblərinə, həmçinin büdcənin tərtibi zamanı yaranan çoxsaylı sorğulara uyğunlaşdırılması və onun bütün göstəriciləri səviyyəsində kəsişmə parametrlərinə uyğun həll alqoritmi proqram təminatında nəzərdə tutulur və yekun paketin formaları ə vvəlcədən müəyyənləşdirilir. Xəzinədarlıq yaradılandan sonra dövlət maliyyə-informasiya sisteminin yaradılması maliyyənin idarə edilməsi baxımından son dərəcə önəmil bir tədbirdir. Çünki bunun sayəsində, vahid hesablama sisteminin mövcudluğunun əsasını qoymuşdur. Ona görə də ayrı-ayrı büdcə vahidlərinin özlərinin fərdi qaydada hesablaşma hesablarının olması aradan qaldırılmışdır. Bundan başqa, bütün dövlət gəlirləri vahid bir hesabda saxlanılmalı, depon olunmalı və eyni zamanda kreditləşmənin özü də vahid hesab qaydasında aparılmalıdır. Vahid hesab qaydası gəlirlə aə xərclər haqqında operativ qaydada maliyyə informasiyası əldə etməyə və bunun əsasında maliyyə resurslarının operativ qaydada idarə etməyə imkan verir. nformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının ( KT) tətbiqinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, iqtisadi sistem kəsilməz olsa da, proqnozlaşdırmanın mahiyyəti cari,
68
gələcək vəziyyətin müqayisə faktorlarının analitik təhlili üçün geniş imkanlar yaranır ki, bu isə maliyyənin idarəolunmasının – operativ, tənzimləmə, nəzarət mərhələlərində baş verə biləcək bütün böhranlı situasiyaların və kataklizmlərin qarşısının alınmasını asanlaşdırır. Mövcud praktika göstərir ki, informasiya texnologiyalarının tətbiqi ölkənin iqtisadi inkişafına müsbət təsir göstərir və sosial sabitlik gətirir. Maliyyə Nazirliyində növbəti büdcə ili üçün dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi olan – gəlir və xərclərin layihələri hazırlanarkən təsnifatın funksional, iqtisadi və təşkilatı təsnifatların paraqrafları səviyyəsində informasiya axınının avtomatlaşdırılması nəticəsində cari ilin dövlət büdcəsinin gözlənilən icrasına dair məlumat, həmçinin növbəti büdcə ili üzrə gəlirlərin ötən ilin faktiki və cari ilin gözlənilən nəticələri, habeləxərclərin funksional, iqtisadi və təşkilati təsnifatlar üzrə müqaisəsi və digər informasiyalar əldə etmək mümkündür. Dövlət və icmal büdcə layihəsinin hazırlanması kimi ölkə miqyaslı məsələnin həlli metodologiyası KT-nin tətbiqi – maliyyənin idarəedilməsində proqnozlaşdırma və digər ehtimalların reallaşdırılmasının sınaq mərhələlərini şərtləndirməklə yanaşı, dövlətin sosial-siyasət, əhalinin sosial müdafiə sisteminin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır.
|