Microsoft Word emirov vuqar doc
Birbaşa xarici investisiyalar üzr
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Makroiqtisadi yana
- Mikroiqtisadi yana
|
Birbaşa xarici investisiyalar üzrə işlənmiş nəzəriyyələrin icmalı
(cədvəl 1.) göstərir ki, iki əsas yanaşmadan istifadə edilmişdir [2]: • transmilli şirkətlərin digər firmala qarşısında rəqabət üstünlüklərini təmin edən xarakteristikaları müəyyən edən və birbaşa xarici investisiyaların nə üçün həyata keçirildiyi sualına cavab verən nəzəriyyələr; • kapitalın beynəlxalq axın istiqamətlərini izah edən nəzəriyyəsi.
R.Aliber Kapital və valyuta bazarlarının qeyri- təkmil olması Sabit valyutaya malik ölkələrdə firmalar daha yüksək kapitallaşmaya malikdirlər və bunun da hesabına zəif valyutaya malik ölkələrə BX risqi kompensasiya edilir Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə BX axınları və onların valyuta məzənnələrinin dinamikasından asılı olaraq dəyişməsi K.Kodzima Müəyyən resurslara malik olmadan irəli gələn müqayisəli üstünlüklər və firmaların fəaliyyət göstərdikləri bazar strukturunun xüsusiyyətləri BX ticarətə əlavədir və müqayisəli üstünlükləri gücləndirir. BX ticarətə yönələn (Yaponiya) və yönəlməyən (ABŞ) hissələrə bölünür Yaponiya BX -nin xüsusiyyətləri T.Ozava
Yaponiya iqtisadiyyatının spesifikası: xarici bazarlardan güclü asılılıq, milli istehsal amillərinin BX sadalanan faktorların mənfi təsirlərini aradan qaldırmağa imkan verir Yaponiya BX -nin xüsusiyyətləri 17
17 qiymətlərinin artımı, ölkənin əmtəələrinə qarşı güclənən proteksionizm və s. R.Mandell Gömrük tariflərinin səviyyəsi Kapitalın hərəkəti idxalın
ə vəzedilməsinə yönəlib dxaləvəzetməsinə yönəlmiş BX
T.Horst
Mənfəətin və ixracın maksimallaşdırılması Bu iki məqsədin əldə edilməsi eyni bir strategiyanın, yəni BX -nin həyata keçirilməsini tələb edir
Tələb üzrə qiymətlərin elastikliyi nəzərə alındığı hallarda S.Haymer Portfel investisiyaları üçün – faiz dərəcələri; birbaşa investisiyalar üçün – investisiya qoyan firmalar üçün differensiaıllaşmış məhsullar, masştab ə sasında qənaət, ticarət markası, patent edilmiş texnologiya, yüksək menecment səviyyəsi formalarında spesifik üstünlüklər Birbaşa investisiyalar və beynəlxalq ticarət bir-birlərini qarşılıqlı tamamlayan strategiyalardır ki, onlar da investorlara yerli firmalar tərəfindən rəqabətə maneə yaratmağa imkan verir Firmaların portfel investisiyaları; differensiallaşmış və ş aquli surətdə inteqrə olunmuş istehsala malik firmalar üçün BX R.Vernon L.Uells Məhsulun həyat dövrü nəzəriyyəsi: ticarət və investisiyalar xarici bazarlardan istifadə edilmənin vahid prosesinin elementləridir (bu prosesin zamana görə dəyişməsini nəzərə almaqla) BX istehsalı idxal ölkələrinə köçürməyə imkan verir ki, bu zaman da masştab ə sasında qənaət məhsulla nəinki yerli bazarı təmin etməyə imkan verir, həm də məhsulu üçüncü ölkələrə ixrac etnməyə şərait yaradır Yaponiya və Qərbi Avropa BX -nin inkişaf etməkdə olan ölkələrə axını 18
18 S.Hirş
Firmaların spesifik üstünlükləri (texnoloji və idarəetmə nou- hauları, məhsulun differensiallaşdırılması imkanları və s.) və informasiyanın əldə edilməsinə, sazişlərin həyata keçirilməsinə, xaricdə
kommunikasiyanın təşkil edilməsinə çəkilən xərclər Firma BX strategiyasını seçir: 1) spesifik nou-hauya və öz ölkəsində və xaric ölkədə çəkdiyi satış xərclərində böyük fərqə malikdirsə; 2) aşağı istehsal xərclərinə mailk olan ölkələrə Nou-hauya malik olan firmaların BX -si; aşağı istehsal xərclərinə malik ölkələrə BX D.Penrouz O.Uilyamson K.Errou və b. Bazarın iqtisadi institut kimi müstəqil alıcılar və satıcılar arasında aktivlərlə, ə mtəələrlə və informasiya ilə mübadiləni səmərəli həyata keçirmək qabiliyyətində olmamasını aradan qaldırmağa cəhd Firmanını danışıqlara və sazişlərin həyata keçirilməsinə, mülkiyyət hüquqlarının qorunmasına çəkdiyi xərclər nə qədər yüksəkdirsə, alıcının məlumatlı olmaması səbəbindən əmtəəyə görə maksimal qiymətin alınması qeyri-mümkündürsə və s., onda firma BX - nin həyata keçirilməsində bir o qədər aktiv olur Firmaların bazarın qeyri-təkmilliyinin aradan qaldırılmasına çəkdikləri xərclərin yüksək olması hallarında C.Danninq Firma BX -ni üç şərtin olması halında həyata keçirir: 1) göprünməyən aktivlərə sahib olmadan irəli gələn üstünlüklərə malikdir; 2) onun üçün aktivlərdən özünün istifadə etməsi daha faydalıdır; 3) birinci iki səbəbin Ancaq birinci üstünlüyə malik firma patent və lisenziyalar satır; birinci və ikinci və ya hər üç üstünlüyə malik firmalar BX həyata keçirirlər Qeyd olunan şərtlərə malik firmaların BX - si
19
19 mövcud olması halında firma üçün xaricdə hər hansı bir istehsal amilindən istifadə etməklə üstünlükləri reallaşdırmaq faydalıdır
Iqtisadi ədəbiyyatlarda kapitalın beynəlxalq miqrasiyasını nəzəri cəhətdən izah edən ən’ənəvi və müasir nəzəriyyələr mövcuddur. Ən’ənəvi adlanan nəzəriyyələrə əsas e’tibarilə neoklassik, neokeyns və marksist konsepsiyaları, müasir nəzəriyyələrə isə TMK konsepsiyası, portfel investisiyalar nəzəriyyəsi, kapital qaçışı nəzəriyyəsi və s. aiddir [2]. Kapital ixracının neoklassik nəzəriyyəsi beynəlxalq ticarətin klassik nəzəriyyəsi əsasında inkişaf etmişdir. Belə ki, onun əsasını D. Rikardonun beynəlxalq ticarətin müqayisəli üstünlüklər prinsipi təşkil edir. Bu prinsipə istinad edərək klassik ingilis iqtisadçısı C.S. Nill XIX əsrdə ilk dəfə olaraq kapitalın ölkələrarası hərəkəti məsələləri ilə məşğul olmağa başladı. Rikardonun ardınca o, göstərdi ki, kapital ölkələr arasında gəlirlərinin qeyri-bərabərliyi səbəbindən hərəkət edir, hansı ki, bə’zi kapital cəhətdən zəngin olan ölkələrdə bu gəlirlərin enmə meylləri baş verir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ingilis iqtisadcıları, xüsusən də C.A. Hobson və C.Keyrns. C.B. Seyin istehsal amilləri konsepsiyasını BIM sisteminə və kapitalın beynəlxalq hərəkəti sferasına da aid etdilər. Keyrns neoklassik nəzəriyyə üçün beynəlxalq ticarət və kapitalın beynəlxalq hərəkətinin alternativliyi haqqında mühüm bir postulat ifadə etmişdir: müəyyən şərtlər daxilində istehsal amillərinin miqrasiyası beynəlxalq ticarəti əvəz edə bilər. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarının, marjinalizmin əsasını qoyan K.Manqer, U.Cevons, E.Bem-Baverka tərəfindən ə sası qoyulmuş son səmərəlilik amillərinə maraqları da buradan yaranmışdır. 20
20 Ingilis iqtisadcıları göstərdilər ki, istehsal amilləri BIM sistemində az mütəhərrikdilər (ölkədaxili mobillik səviyyəsindən fərqli olaraq) və bu səbəbdən də onların bu münasibətlər sistemində iştirakı çox da böyük deyil. Neoklassik nəzəriyyə XX-ci əsrin I onilliyində E.Hekşer və B.Olin, R. Nurkse və K.Iverson tərəfindən təkmilləşdirilmişdir [2]. Belə ki, Hekşer son fəydalılıq nəzəriyyəsinə əsasən istehsal amilləri qiymətlərinin beynəlxalq tarazlığının tendensiyasını formalaşdırmışdır. Bu tendensiya özünə həm beynəlxalq ticarət, həm də istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti üzərindən yol açır ki, bu amillərin dəyər və miqdarları müxtəlif ölkələrdə bərabər deyil. B.Olin isə beynəlxalq ticarət konsepsiyasında göstərirdi ki, istehsal amillərinin hərəkəti müxtəlif ölkələrdə onlara olan müxtəlif tələbatlarla bağlıdır: onlar səmərəliliyi aşağı olan ölkələrdən daha yüksək olan ölkələrə doğru hərəkət edir. Kapital üçün son səmərəlilik isə əsasən faiz stavkaları ilə müəyyən olunur. Olin həmçinin kapitalın beynəlxalq hərəkətinə tə’sir edən tamamlayıcı momentləri də göstərmişdir. Bunlara o, gömrük baryerlərini (əmtəə idxalına mane olur və xarici kapitalın ölkədaxili bazara girməsinə şərait yaradır), filialların kapital yatırımları coğrafi diversifikasiyasına can atması, xarici investisiya riskləri və onların bu əsasda təhlükəsiz və riskli tiplərə ayrılmasını aid etmişdir. R.Nurkse kapitalın beynəlxalq hərəkətinin müxtəlif modellərini yaratmış və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, əmtəə eksportu sür’ətlə artan ölkədə əlavə kapitala tələbat yaranır və ölkə bu kapitalı idxal edir. Nurkse bu mütənasibliyin əksini də məqbul sayır. K. Iverson neoklassik nəzəriyyəyə yeniliklər gətirərək kapitalın beynəlxalq hərəkətinin iki səviyyəsini-real və tədiyyə balansının idarə edilməsi üçün tənzimedici səviyyələri fərqləndirir. O, həmçinin qeyd edirdi ki, kapitalın müxtəlif tipləri əsasən kapitalın köçürülməsi səbəbindən müxtəlif beynəlxalq mütəhərrikliyə malikdir. Hər bir ölkənin aktiv kapital ixrac və idxal edə bilməsi də məhz bu faktla izah olunur. Neokeyns nəzəriyyəsi-bu nəzəriyyənin tərəfdarları kapitalın hərəkəti ilə ölkənin tədiyyə balansı arasında olan əlaqəni plana çəkirlər. Keyns özü göstərirdi 21
21 ki, kapitalın hərəkəti tədiyyə balansında tarazlığın pozulması ilə əlaqədardır. Belə ki, ölkədə əmtəələrin ixracı onların idxalından artıq olduqda kapital ölkədən ixrac olunur və bu zaman dövlət müdaxiləsi labüddür. R.Harrod özünün «iqtisadi dinamika» modelində göstərir ki, kapital baxımından zəngin olan bir ölkədə iqtisadi artım tempi nə qədər aşağı olarsa, həmin ölkədən kapital axını tendensiyası bir o qədər yüksək olar. E.Domor ölkənin ticarət balansı və məşğulluq səviyyəsini təhlil edərək göstərirdi ki, ölkənin kapital ixracı onun xaricdəki investisiyalarından gələn gəlirlə daxili investisiyalardan gələn gəlirin münasibətindən asılıdır. Ə gər olkədə investisiyaların həcmi investisiya gəlirlərindən daha çox artırsa bu zaman ticarət balansı aktivdir. Əks halda ticarət balansı passivdir. Neokeyns nəzəriyyəsi IEO-in Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələrinin inkişafına etdikləri kömək siyasətinin əsasına çevrilmişdir. Çünki bu nəzəriyyəyə görə IEOÖ-ə kapital ixracı eyni zamanda onun həm ixracatçı ölkələrinin, həm də idxalçı ölkələrinin iqtisadi aktivliyinə təkan verir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, IEOÖ-ə kapital axını böyük risk və digər maneələrlə qarşılaşır. Umumilikdə goturdukdə neokeyns nəzəriyyəsinin bir sıra
çatışmamazlıqları mövcuddur. Bu nəzəriyyə də neoklassik nəzəriyyə kimi makroiqtisadi təhlilə əsaslanaraq fərdi investorların fəaliyyətini nəzərə almır. Marksist konsepsiya – bu konsepsiyanın banisi K. Marks kapital ixracının səbəbini onun ölkədə nisbi artıqlığını görür. Nisbi artıq kapital məvhumu altında o, elə kapital nəzərdə tuturdu ki, bu kapitalın ölkə daxilində istifadəsi gəlir normasının aşağı düşməsinə səbəb olur. Nisbi artıq kapital üç formada təzahür edir: mal, istehsal (artıq istehsal gücü və işçi qüvvəsi) və pul formasında. Ölkənin dünya kapitalizm sisteminə cəlb olunması və ilkin şərtlərin yaranmasının (istehsal infrastrukturu) ilə kapital ixracı baş verir. XIX əsrin sonunda monopoliyaların güclənməsi kapital ixracına təkan verdikdə V.I. Lenin bu prosesi kapitalizmin müasir mərhələsi, onun tipik əlaməti saymışdır. Yeni marksist nəzəriyyə numayəndələri yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı kapital ixracının daha bir neçə səbəbini göstərmişlər: istehsalın beynəlmilləşməsi,
22
22 inhisarlar arasında rəqabətin güclənməsi, inkişaf templərinin artması (həm IEÖ-in, həm də IEOÖ-in xarici kapitala tələbatının artmasına səbəb olur). Muasir TMK nəzəriyyələri: TMK-ların XX əsrin ikinci yarısında fəaliyyətlərinin sür’ətlə artması nəticəsində onlar iqtisadi nəzəriyyədə əsas diqqət mərkəzinə keçmişdir. Ilk dövrlərdə TMK-lar ancaq firma nəzəriyyəsi çərçivəsi daxilində öyrinilirdi, sonralar isə onlar üçün ayrıca müstəqil konsepsiyalar işlənib hazırlanmağa başlandı ki, onların da əsasında əsasən amerikan iqtisadçılarının ideyaları üstün mövqe tutur: S.Haymerin birbaşa investisiyaların xaricdə həyata keçirilməsi baxımından firmaların yerli rəqiblər arasında üstünlüyə malik olma zəruriliyi nəzəriyyəsi, R.Kouzun iri korparasiya daxilində spesifik bazarın mövcudluğu və R. Vernonun «əmtəənin həyat dövrü» konsepsiyası (bu konsepsiyayada o, TMK anlayışını xarici rəqiblərinə «zərbə» vurmağa çalışan milli inhisar kimi izah edir) [2]. C.Helbreyt hesab edirdi ki, TMK-ların genezisi texnoloji səbəblərlə şə rtlənir. Müasir istehsal XIX əsrə nisbətən daha mürəkkəb olduğundan onun reallaşması və xidmət firmalarından xaricdə mal-xidmət şəbəkəsi yaradılmasını tələb edir. Marksist nəzəriyyəyə gorə TMK - istehsal beynəlmilləşməsi prosesində kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsinin nəticəsidir. TMK-ların əsas xüsusiyyəti - əmtəə və xidmətlərin xaricdə istehsalı, yə’ni birbaşa investisiyaların mövcudluğudur. Bu səbəbədən də TMK konsepsiyası çərçivəsində bir neçə birbaşa investisiya modelləri hazırlanmışdır: 1. Inhisarcı üstünlüklər modeli – bu model S.Haymer tərəfindən hazırlanmış və sonralar Ç.P. Kindleberqer, R.E. Keyvz, Y.C. Conson, R. Lakru tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu modelə görə xarici investor yerli investora nisbətən daha az əlverişli şəraitdə mövcud olur. O, ölkənin bazarını və konyunkturunu zəif bilir, geniş əlaqələri yoxdur, əlavə nəqliyyat xərcləri çəkir və risklə üzləşir. Bu səbəbdən də ona yerli rəqiblərə nisbətən əlavə inhisarçı üstünlük lazımdır ki, o, daha yüksək gəlir götürə bilsin. Bu gəlir inhisarçı rəqabət (bu 23
23 nəzəriyyə E.Çembellin tərəfindən hazırlanıb) fəaliyyətində mövcud üstünlüklər hesabına investisiya riskinə görə əldə edilən mükafatdır. Xarici investor ucun inhisarcı üstünlüklər məfhumuna -yerli əmtəə bazarlarında qeyri-mükəmməl rəqabət (əmtəə orijinal olduqda), resurslar bazarında qeyri-mükəmməl rəqabət (xarici firma mükəmməl texnologiyaya, böyük sahibkarlıq təcrübəsinə malik olduqda), xarici investisiyanın əlverişli dövlət tənzimlənməsi (xarici kapitala güzəştlər) və s. aiddir. Inhisarcı üstünlüklər modeli inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinə uyğun olaraq birbaşa investisiyaların sür’ətli artım tempini – firmanın istehsalının kifayət qədər gəlirli səviyyədə saxlanılmasının yeni bazarlar sayəsində mümkünlüyü və ə mtəələrin ixracında müxtəlif baryerlərin mövcudluğu ilə izah edir. 2. Əmtəənin həyat dovru modeli. Bu model amerika iqtisadcısı R. Verno tərəfindən firmanın artım nəzəriyyəsi əsasında hazırlanmışdır: yeni əmtəə 4 mərhələdə mövcud olur: Bazara çıxma, satışın artımı, yetkinlik, enmə dövrləri. Istehsalı yeni təşkil olunmuş firmaya aid əmtəələrin beynəlxalq həyat dövrü isə fərqlidir: I – yeni əmtəənin inhisarçı istehsalı və ixracı, II xarici rəqib firmalar tərəfindən analoji məhsulların istehsalı və bazara çıxarılması (ilk olaraq öz daxili bazarına), III Rəqiblərin üçüncü ölkələrin bazarlarına çıxması və məhsulun pioner ölkədən eksportunun azalması ( IV – Rəqiblərin pioner-ölkə bazarlarına çıxması). Beynəlxalq bazarda yeni rəqiblərin meydana cıxması ilə firma yeni məhsulların istehsalına başlaya bilər. Ixrac təhlükəsi artdıqca firma həmçinin ə mtəənin həyat dövrünün uzanması üçün xaricdə onun istehsalını təşkil edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, artım və yetkinlik dövründə istehsal xərcləri aşağı düşür və bununla qiymətlərin enməsi və ixracın artması imkanları, həmçinin xarici istehsalın təşkili imkanları artır. Əmtəələrin eksportuna nisbətən istehsalın xaricdə təşkili nisbətən az dəyişən xərclər, gömrük baryerlərinin dəf edilməsi, xarici kompaniyalara asan rəqabət və s. səbəblərdən daha sərfəlidir. 3. Beynəlmilləşmə modeli. R. Kouzun iri korporasiyalarının daxilində onun bölmələri arasında olan və korporasiyanın filiallarının rəhbərləri tərəfindən
24
24 idarəedilən daxili bazarların mövcudluğu haqqında nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bu modelin yaradıcıları P. Bakli, M. Kesson, C. Makmanus, C. Danninq və s. hesab edirdilər ki, formal beynəlxalq əməliyyatların əksər hissəsini iri təsərrüfat- firmadaxili əməliyyatları təşkil edir. 4. Marksist model. Bu model də butov marksist konsepsiya kimi nisbi artıq kapital ideyasına əsaslanır. 5. Eklektik model. Birbaşa investisiyaların yuxarıdakı məhdud modelləri C. Danninqin eklektik modelinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu modelə görə firma 3 ilkin şərtin eyni vaxtda uyğun gəlməsi səbəbindən xaricdə məhsul və xidmət istehsalına başlayır (birbaşa investisiyalar həyata keçirilir): 1) Firma xarici ölkədə digər firmalara nisbətən spesifik üstünlüklərə malikdir. 2) Firma üçün bu üstünlüklərdən yerindəcə istifadə etmək daha sərfəlidir.(beynəlmilləşmə üstünlüyü) 3) Bəzi istehsal resurslarının öz ölkələrdə olduğuna nisbətən daha effektiv istifadə olunması (yerdəyişmə üstünlüyü). Muasir dovrdə eklektik model daha cox populyardır. Portfel investisiyalar nəzəriyyəsi. Portfel investorları xaricdəki əsas üç moment maraqlandırır: 1) Xarici qiymətli kağızların gəlirlilik səviyyəsi. 2) Bu sahədə risklərin səviyyəsi. 3) Xarici qiymətli kağızlar hesabına öz qiymətli kağızlar portfelini diversifikasiya etmək marağı. Bu 3 aspektin kombinasiyası portfel investisiyaların iqtisadi və siyasi strukturunun tərəddüdlərinə daha çox meylli olmasını əsaslandırır. Kapital qacışı nəzəriyyəsi. Digərlərinə nisbətən bu nəzəriyyə daha az inkişaf edib. D. Kaddinqton kapital qaçışının qısa müddətli kapitalın gizli idxal və ixracına aid edir. Digər iqtisadçıların fikrincə kapital qaçışı yerli kapital sahiblərinin kapitalının qeyri əlverişli investisiya iqlimi şəraitində hərəkətidir. Bu nəzəriyyəyə görə kapital ölkədən həm də ona görə «qaçır» ki, o həm də qeyri- qanuni yolla əldə edilir. Kapital ixracının əsas səbəbi və ilkin şərti ölkədə kapital nisbi artıqlılığı, onun yığımıdır. Və o, sahibkar mənfəəti və ya faiz əldə etmək məqsədilə xaricə 25
25 çıxarılır. Qeyd etmək lazımdır ki, daxili investisiya defisiti zamanı da kapital ixracı həyata keçirilə bilər. Bu amil hazırki şəraitdə də mövcud olsa da dünya təsərrüfatının beynəlmilləşməsi və qloballaşması, dövlət və təsərrüfat subyektlərinin milli və beynəlxalq maraqlarının çulğaması nəticəsində mürəkkəbləşmişdir. Dünyada sığorta şirkətlərində, pensiya investisiya və digər fondlarda akumlyasiya olunmuş, gəlir gətirmək üçün tətbiq sahəsi axtaran külli miqdarda rezerv kapitalı yaranmışdır. IEÖ-in kapital ixracı XX əsrin II yarısından intensiv surətdə artır. Onun köməyilə təkrar istehsalın ziddiyyətləri aradan qaldırılır, ixrac artırılır, nəticədə avadanlıqlara ölkə daxilində tələbat artır, həmçinin xidmət çoxalır, nəticədə gəlirlərin azalma tendensiyası neytrallaşdırılır, dünya iqtisadiyyatı problemləri həll olunur. Dünya təsərrüfatında kapitalın beynəlxalq hərəkətinə bir çox amillər tə’sir edir: Milli iqtisadiyyatda baş verən proseslər – əsasən istehsalın xüsusi çəkisinin azalması və xidmət sahələrinin xüsusi çəkisinin artması. Kapital ixracının yuxarıdakı sürətli artımı fonunda onun beynəlxalq miqrasiyası da sürətlənir.
Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|