Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

VIII FƏSİL 
ŞÜUR, ONUN MƏNŞƏYİ VƏ MAHİYYƏTİ
 
 
§ 1. Fəlsəfədə şüur problemi
§ 2. İnikasın forma və səviyyələri 
§ 3. Sosial inikasın (insan cəmiyyətində) səviyyələri 
§ 4. Mənlik şüuru 
 
§ 1. Fəlsəfədə şüur problemi 
Fəlsəfə tarixinin öyrənilməsi bir daha sübut edir ki, şüur problemi ən çətin və 
ən müəmmalıdır. İnsanın gözləri qarşısında dünya durur, çoxsaylı predmetlər, onla-
rın xassələri, hadisələr və proseslər bu qəbildəndir. Adamlar dünyanın sirlərini öy-
rənmək, gözəlliklə, bəzən də eybəcərliklərlə rastlaşdıqda öz həyəcanlarının səbəb-
lərini izah etmək, öz fikirlərinin mənbəyini axtarmaq və s. ilə məşğul olmağa çalı-
şırlar. Lakin bütün bunlar – əhval–ruhiyyə, hiss və fikirlər şüur adlanan nə varsa 
onun vasitəsilə bizə gəlib çatır. Şüur dünyanın mənimsənilməsində insanın yol yol-
daşıdır. Şüur aləminə daxil olmaqdan ötrü sadəcə olaraq fikirləşmək, həyəcan ke-
çirmək, hiss etmək, qavramaq kifayət deyildir; bunun üçün bir növ əlavə aktlar da 
zəruridir ki, onların köməyilə Mən sadəcə olaraq düşünürəm, “Mən fikirləşməli-
yəm”, “Mən həyəcanlanıram”, “Mən sadəcə nəyi isə bilirəm yox” və s. və i.a. 
Şüur – yalnız insana xas olan xüsusi vəziyyətdir ki, onunla dünya və eyni 
zamanda insanın özü başa düşüləndir.
Şüur – ani olaraq insanın gördüyünü, eşit-
diyini, hiss etdiyini, düşündüyünü və yaşadığını əlaqələndirir. Bir çox filosoflar 
şüuru dünyanın möcüzələr möcüzəsi kimi, insana bəlli edilən ən böyük və ilahi hə-
diyyə kimi müəyyənləşdirirlər. Yalnız şüur vasitəsilə öz–özünə “mən” kimi təqdim 
olunur. “Mən” isə mənəvi varlığın ən yüksək zirvəsinə yüksələndir. Burada iztirab 
və məhəbbət, dostluq, sevinc və s. hissləri mühüm yer tutur. Şüur– dünyanın təkcə 
möcüzəsi deyil, həmçinin əzab və işgəncəsidir.
Fəlsəfi fikirlər tarixində şüur problemi özünün həllinin iki səviyyəsinə malik-
dir. Birincisi, hansı şeylərin şüura verilməsi və orada mövcudluğu üsullarının təsvi-
ri ilə əlaqədardır. Fəlsəfi dildə bu şüur fenomenin təsviridir. İkincisi, bu məqsəd da-
şıyır ki, şüurun özünün mümkünlüyü, daha dəqiq desək, fenomeninin özünün izahı-
dır. Antik və yeni dövr fəlsəfəsində göstərilən səviyyələr fərqləndirilmirdi, ona gö-
rə də belə hesab edilirdi ki, şeylərin şüurda mövcudluğunun üsulları təsvir olunub-
sa, deməli şüurun təbiəti məsələsi həll olunmuşdur. XX əsrdə filosoflar şüurun 
müstəqilliyi imkanlarını xüsusi qeyd etməyə başladılar. Şüur ayrıca predmet və ya-
xud şey kimi mövcud olmadığına görə onu dərk etmək, təsvir etmək, müəyyənləş-
dirmək olduqca çətindir. Bizə hər şey şüurun sayəsində verilmişdir. O, bizim bütün 
qavrayışlarımızı, hisslərimizi, fikirlərimizi bir an içində əlaqələndirir, özü də bütün 
bunları bizdən asılı olmayaraq, nəzarətimizdən kənarda, razılığımız olmadan edir. 

---

201
Bu əlaqələr zənginliyindən şüuru kənarlaşdırmaq olmaz, çünki şüursuz onlar möv-
cud ola bilməz. Ona görə də XX əsrə qədər fəlsəfə şüurda şeylərin mövcudolma 
üsullarının təsviri ilə məşğul idi. XX əsrdə isə vəziyyət dəyişmişdir. Alimlər şüur 
haqqında daha çox suallar verir və onları müxtəlif formada cavablandırırdılar. Dün-
yanın izahını asanlaşdırmaq, obrazların qavrayışı şüur fenomenini izah etməyə bə-
rabərdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir dövr şüur nədir? – sualına öz təsəvvürlərinə 
uyğun cavabını da vermişdir. Nəticədə bir dövrdə şüur adlanan şey, digər dövrlərdə 
şüur adlanmırdı. Şüur haqqında təsəvvürlər hakim dünya görüşü qaydaları ilə sıx 
əlaqədə olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, antik kosmosentrizm, orta əsrlərin teosent-
rizmi və Yeni dövrün antroposentrizmi şüurun müxtəlif anlamlarını formalaşdır-
mışdır. Öz növbəsində bu və ya digər dövr adamlarının şüuru necə başa düşmələ-
rindən, onların dünya obrazları, onların mənəviyyatı necə başa düşmələri, siyasət, 
incəsənət və s. asılı idi. Çünki şüur həmişə real həyatın dililə çulğalaşmışdır.