Microsoft Word ?hali cografiyas?

Urbanizasiyanın inkişaf probleml&ri

Müasir elmi-texniki inqilab şaraitinda ictimai inkişafın köklü problemlarindan biri insanla tabiat arasında artmaqda olan tarazlığın pozulması tahlükasi ila bağlıdır. Dünya s nayel şm v urbanizasiya tarixi prosesi insanın bu v ya dig r zaman k simind m skun olduğu traf mühitl qarşılıqlı münasib tini ks etdir n ekoloji v ziyy t daha çox t sir göst rir. T dqiqatçıların fikrinc , planlaşdırmada insanın biolojj t bi tind ki v coğrafi ş raitd ki m hdudiyy tl r n z r alınmazsa, urbanizasiyanın geniş yayılması insanla t bi t arasında ümumi tarazlığın pozulmasına g tirib çıxara bil r.
Müt x ssisl r hesab edirl r ki, insan c miyy tinin yaxın g l c kd (t qrib n
srimizin ortalarında) traf mühitl m qbul qarşılıqlı t sir ç rçiv sind n çıxması t hlük si real ş kild mövcuddur. Y ni traf mühitin çirkl nm si istehsal zamanı ayrılan istinin iqlim t siri v dig r prosesl r n tic sind ekoloji tarazlıq ciddi sur td pozula,b rpa olunmayan b zi s rv tl r is tük n bil r. Hazırda m s l nin bu ş kild qoyuluşu saslı sayılmasa da, artıq indi n iri ş h r aqlomerasiyalarındakı g rgin ekoloji v ziyy t b ş riyy t üçün ciddi x b rdarlıq ola bil r. İnsan v t bi t arasında qlobal tarazlığın qorunub saxlanması,mümkün dünya ekoloji böhranının qarşısının alınması h lledici d r c d b ş riyy tin elmi sosial saslarda t şkilatlanmaq s viyy sind n, onun t bii mühitl münasib tl rini t nziml m k bacarığından asılıdır.
6halinin v iqtisadi ehtiyatların artım dinamikasının nisb ti sosial-iqtisadi probleml rin h lli il bağlıdır. Bununla bel , müasir ş raitd üçüncü dünyada dövl t suverenliyin v ail nin hüquqlarına hörm t sasında hali artımının m hdudlaşdırılmasına dair t bliğat t dbirl ri « hali-t bii ehtiyatlar» münasib tl rinin yaxşılaşmasında palliativ ölçü ola bil r.
Son ill rd Q rbd yeni elmi istiqam t, - urbanizasiyanın patologiyası, -inkişaf etmişdir. «Patologiya» anlayışı iki m nada yozula bil r. Danışıq dilind bu, mövcud hüquq v xlaq normalarından k nara çıxan davranış üsuludur. «Sosial patologiya» termini daha geniş ş kild m nalandırılır. Bu problem dair tam bir sıra patologiyaları – iqtisadi t til kimi motivl rl saslandırılan münaqiş l r, cinay tkarlıq, dig r xlaqazidd h r k tl r, alkoqolizm, narkomanlıq, qumar oyunları, fahiş lik, intihar halları, ruhi x st likl r, ail nin dağılması, korrupsiya v
s. – misal g tirm k olar. Göründüyü kimi, sosial patologiya geniş v müxt lif halları hat edir. H m d , onlardan hansının x st liyin t zahürü, hansının is s b bi olduğunu heç d h miş mü yy nl şdirm k olmur. Tamamil aydındır ki, heç bir f rziyy açıq-aşkar s b b v n tic y ayrılmadan inandırıcı ola bilm z.
Şahar patologiyası özlüyünd yalnız m kanın bu cür t şkilatlanma üsulunun doğurduğu halları hat edir. M s l n, ş h r patologiyasına m nzil probleml ri,
traf mühitin çirkl nm si, n qliyyatın qeyri-q na tb xş işl m si, texniki infrastrukturun yarıtmaz f aliyy ti, aşağı keyfiyy tli xidm t v s daxildir.
Ş h r patologiyasına h m sosial patologiya, h m d bilavasit ş h r patologiyası daxildir.
Urbanizasiya patologiyasının mü yy nl şdirilm si üçün:

1. 
   urbanizasiyanın n dem k olduğunu aydınlaşdırmaq;
   
2. 
   «normal» sayılan urbanizasiya modeli işl yib hazırlamaq;
   
3. 
   urbanizasiya patologiyasını normadan sapma kimi mü yy nl şdirm k lazımdır.
   

Urbanizasiya s nayel şm prosesl ri il mü yy n nisb t ç rçiv sind qaldıqda, normal sayıla bil r. Burada üç inkişaf variantı mümkündür:

1. 
   h r iki proses bir-birin uyğundur;
   
2. 
   urbanizasiya s nayel şm d n ir lid gedir;
   
3. 
   urbanizasiya s nayel şm il ayaqlaşa bilmir.
   

«b» v «c» variantları «patoloji v ziyy t» kimi mü yy nl şdiril bil r.
Urbanizasiya patologiyası va şahar strukturları sahasinda asas problemlar ş h rl rin tam inkişaf etm m si, m nzil problemi, ş h rl rin funksional zonalara bölünm sinin f sadları, blok kompleksl rin v rdişetm sindromudur.
Bel likl , biz bir-birin zidd iki nöqteyi-n z r, iki nizam: - «
6hali inkişafının başlıca meyll rinin statistik materialların t hlili sasında t dqiqi istehsalın sosial-iqtisadi amill rinin haliy – onun t krar istehsalına, t rkibin , miqrasiya müt h rrikliyin , m şğulluğuna, yerl şm sin , m skunlaşmasının xarakterin v i.a. h lledici t sirin dair fundamental müdd aları yani sur td t sdiq edir. Doğumun v halinin t bii artımının indiki aşağı s viyy si, halinin t krar istehsalının m hdud olduğu arealların mövcudluğu iqtisadi v sosial ziddiyy tl rin k skinl şm si, işsizliyin artması v m kçil rin xeyli hiss sinin maddi v ziyy tinin pisl şm si, raket-nüv müharib si t hlük si il sıx bağlıdır.
90-cı ill rin iqtisadi böhranı v dig r amill r düşünm y sas verir ki, dünya iqtisadiyyatının müasir inkişaf m rh l sinin bir çox qanunauyğunluqları g l c kd d qorunub saxlanacaqdır. Buna gör d gözl m k olar ki, regionda hali inkişafına dair s rd s ciyy l ndiril n göst ricil r XXI srin ilk onillikl rind az
d yişil c kdir. İnkişaf etmiş ölk l rin ks riyy ti üçün aşağı doğum v t bii artım s viyy si, n sill rin sad , yaxud m hdud t krar istehsalı, yüks k inkişaf etmiş urbanizasiya, ş h r m sk nl rinin l ng artım sür ti v halinin dağınıqlığı, halinin t rkibind işl y nl rin sayının azalması s ciyy vi olacaqdır. Dünya halisinin sayında inkişaf etmiş ölk l rin payı azalacaqdır. İnkişaf etm kd olan ölk l r is öz xüsusiyy tl rini qoruyub saxlayacaqlar.
Mühazir 22