Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

İnvestisiyanın tipi il& risk s&viyy&si arasında &laq&

TİP 3

TİP 2

TİP 1

TİP 4

Yeni istehsalın yaradılmasına investisiyalar	İstehsalın geniş- l ndirilmsin in- vestisiyalar.		S m r liliy in yüks ldilm sin investisiyalar	Dövl t orqanlarının t l batının öd nilm sin investisiyalar.
Riskin yüks k sviyy si		Riskin aşağı s viyy si

Qeyd etm k lazımdır ki, h r bir risk amilinin özünün xüsusi ç kisi var v bal hesabı il qiym tl ndirilir. Buna gör d ist r ayrı-ayrı risk amill ri, ist rs d bütövlükd investisiya mühiti miqdarca qiym tl ndiril bil r. Riskl r müxt lif formada t snifl şdirilir. Bel ki, bir çox dünya dövl tl ri üzr h r il amerikan LOPS firması International Company of USA t r find n d rc edilmiş yeddi cildlik « Publicity Rick Yearbook» adlı kitabında aşağıdakı riskl r qiym tl ndirilir. Bunlardan: siyasi, maliyy köçürm l ri, ixracat v s. birbaşa investisiyaları göst rm k olar. Burada riskl r 12 bal sistemi üzr qiym tl ndirilir. Qeyd etm k lazımdır ki, Amerikan firmaları «Business Environment Rick Intelligence International» v Alman firması «Beri» riskl ri 100 bal sistemi il qiym tl ndirirl r.

İnvestisiya qoyuluşunda istifad olunan risk anlayışı - potensial investor t r find n qoyulmuş v saitin itirlm si dem kdir.

Dünya t crüb sind risk etm nin n n vi t snifatı aşağıdakı sxemd verilir.

İqtisadi inkişafın s viyy sind n asılı olmayaraq milli iqtisadiyyata investisiya qoyuluşu problemi h miş diqq t m rk zind olan aktual probleml rd n biridir. Lakin bu aktuallıq müst qillik ld etmiş v bazar iqtisadiyyatı sistemin keç n respublikamız üçün daha vacibdir. Bu onunla izah edilir ki, iqtisadiyyatın artım sür tinin t min olunması onun sabit s viyy sinin yaradılması milli iqtisadiyyatın bütün sah l rinin müvazin tli inkişafının qorunması, halinin m nafeyin cavab ver n bazar mühütünün formalaşması, bilavasit daxili v xarici investisiyanın s f rb rliy alınmasından, onun düzgün istiqam tl ndirilm sind n bilavasit asılıdır. İnvestisiya milli iqtisadiyyatın inkişafının mühüm maliyy m nb yidir. Bu m nb hesabına n inki, ancaq istehsal inkişaf etdirilir, eyni zamanda iqtisadiyyatın strukturunda ciddi sosial yönümlü d yişiklikl rin baş verm sin s b b olur. N z r alsaq ki, ümumiyy tl investisiya anlayışları, m na etibaril m nf t almaq m qs dil h m ölk daxilind , h m d xaricind t tbiq olunan maliyy resursudur, onda, ist r-ist m z onun iqtisadiyyatın bütün sah l ri üzr t tbiq olunması meyli meydana g lir. İnvestisiya milli iqtisadiyyatın dem k olar ki, bütün sah l rin , xüsus n h m hasil, h m emal sah sin , el c d xidm t sferasına t tbiqi onun uzun v qısamüdd tli xarakter daşımasına s b b olur. Bu baxımdan t tbiq olunan investisiya resursları g r qiym tli kağızların alınmasına yön ldilirs , o, maliyy resursu formasını alır. 6g r s nayey , k nd t s rrüfatına, tikintiy , t hsil v s. sah l r kapital qoyuluşu kimi t tbiq edilirs o, real investisiya formasını almış olur. Ona gör d milli iqtisadiyyata t tbiq olunan maliyy v real investisiyaları bir-birind n f rql ndirm k lazımdır. Maliyy investisiyaları s hml r , istiqrazlara v başqa qiym tli kağızlara kapital qoyuluşudur. Bel ş raitd yalnız transfert m liyyatları baş verir. Real investisiyalar kapitalın h r hansı iqtisadi sah y v ya mü ssis y qoyuluşudur ki, bunun n tic sind d yeni kapitalın yaranmasına, yaxud da ki, mövcud kapitalın artmasına s b b olar. M s l n: binalar, avadanlıqlar, istehsal vasit l ri, mt materialları artımı baş verir.
İnvestisiya resursları istehsal vasit l ri istehsalını son istehlakçıya çatdırdıqda istifad olunan maşınları v avadanlıqları, fabrik-zavod, anbar, n qliyyat vasit l rini v satış ş b k l rini hat edir. Bu istehsal vasit l rinin istehsalı v yığımı prosesi investisiya qoyuluşunu ks etdirir. İnvestisiya resursları istehlak olunan resurslardan onunla f rql nir ki, g r birinci ş raitd istehlak mallarının istehsalına olan t l bat dolayı yolla öd nilirs , ikinci ş raitd bu proses birbaşa h yata keçirilir. Bel ş raitd h m kapitalın, h m d s rv tin artımı prosesi baş verir. İnvestisiya olunan kapital resursları g r milli g lirin artırılmasına s b b olursa, dig r t r fd n g lirl rin artırılması il halinin s r ncamına keç n g lirl rin payı artmış olar ki, bu da s rv t formasında mövcud olur. Dem li, faktiki olaraq öz m zmununa gör investisiyaların maliyy v real formasından asılı olmayaraq, onlar birbaşa milli s rv tin artırılmasına köm k ed n kapitalı ifad edir. Burada kapital resursu h r k td olan v daima maşınların, avadanlıqların, dig r istehsal vasit l rinin alınmasına v bütövlükd istehsal v xidm tl rin görülm sinin t şkili il bağlı s rf olunmuş pul resursları n z rd tutulur.

Yalnız real f aliyy td olan pul resursları iqtisadi resurs formasını almış olur v özlüyünd o, g l c y ayrılan perspektivd daha çox istehlak etm k imkanı yaradan resurs kimi formalaşır. Göründüyü kimi investisiya t tbiq olunması formasından asılı olmayaraq c miyy tin real kapitalının artırılmasına, y ni istehsal vasit l rinin genişl ndirilm sin v onun infrastrukturunun möhk ml nm sin imkan yaradır.

Milli iqtisadiyyatın formalaşmasında v inkişafında daxili v xarici investisiyalar mühüm struktur yaradan funksiyalar yerin yetirir. Milli iqtisadiyyatın ist r sah strukturunun, ist rs d texnoloji v t krar istehsal strukturunun inkişafı onun hansı sah l rin v sait qoyuluşunun t tbiqind n asılıdır. B lli olduğu kimi xüsusi t yinatlı investisiyalar sas n g lir ld etm k m qs di daşıyır. Dem li milli iqtisadiyyatın h r hansı bir sah sinin m nf tlilik s viyy sil h min sah nin v ya bölm nin investisiya üstünlüyünün s viyy sini mü yy nl şdirir. Bu baxımdan sah nin v ya h r hansı iqtisadi bölm nin m nf tlilik s viyy si t tbiq olunacaq investisiyaların üstünlüyünü mü yy n mühüm strukturyaradıcı meyarıdı. Ona gör d milli iqtisadiyyatın inkişafında t tbiq olunan investisiyaların t 'yinatından asılı olaraq onlar müxt lif m nf tlilik s viyy sin malik olurlar. Bel ki, dövl t v qeyri-dövl t m nb l rind n t tbiq olunan investisiyalar h r şeyd n vv l öz sür t dövriyy sin gör v m nf tlilik s viyy sin gör f rql n c k- dir. Ona gör d investisiyaların qeyri-dövl t m nb l ri h r şeyd n vv l kapitalın sür tli dövriyy sil seçil n yüks k rentabelli sah l rdir. M hz bu amil daxili v xarici investisiyaların h cmin t sir göst rir. İqtisadiyyatın aşağı rentabelli sah l rin bir qayda olaraq investisiyalar xüsus n d xarici investisiyaların t tbiq olunması h yata keçirilmir. Lakin buna baxmayaraq investisiyaların t tbiqi v onların h ddi milli m nafel rin reallaş- ması il uzlaşmamalıdır. Bel ki, h ddind n artıq investisiyaların qoyulaşu inflyasiya prosesinin gücl nm sin v iqtisadiyyatın h ddind n artıq g rginliy düçar olmasına s b b olur. Dig r t r fd n is lazım olduğundan az investisiya qoyuluşu is deflyasiyaya g tirib çıxarır. Bunu n z r alaraq milli iqtisadiyatın inkişafı v formalaşması il laq dar h yata keçiril n iqtisadi siyas t t tbiq olunacaq investisiyaların h m xarici, h m d daxili m nb l r hesabına optimal h cmini mü yy nl şdirm lidir. Bel ş raitd dövl t t r find n t tbiq olunan vergi d r c l ri, dövl t m sr fl ri, pul-kredit v büdc -vergi sah sind h yata keçiril n t dbirl rin s m r li strategiyası il milli iqtisadiyatın miqyası t nziml nm lidir.

İnvestisiya resurslarının formalaşması v istifad si prosesi milli iqtisadiyyatın m rh l l r üzr inkişaf prosesini hat etm lidir. Milli iqtisadiyyatın inkişafı prosesind investisiyalar m rk zi rol oynayır v iqtisadi artım sür ti haqqında vv lc d n informasiya verir. Milli iqtisadiyyatın investisiya prosesi vasit sil inkişaf etdirilm si milli g lirin yüks ldilm sin s b b olur, bir sıra mt v xidm tl r üzr olan t l batı öd m kl r qab t qabiliy tli m hsulların istehsalına s b b olur. Bel ş raitd milli g lirin h m yığım, h md istehlak fondlarına yön ldil n v saitl rin h cmi artır. Bu prosesin fasil - sizliyinin t min olunması yığım v istehlak fondlarına yön ldil n v saitl rd n s m r li istehlak olunmasını t l b edir. Milli g lirin artımı hesabına yaranmış investisiyalar bir qayda olaraq daxili investisiyaların maliyy m nb yini t şkil edir. Milli g lir hesabına yaranmış investisiyalar h m yığım, h m d g lir formasını alaraq istehsal olunması n tic sind bir t r fd n öz artımlarına, dig r t r fd n is geniş t krar istehsalı ş rtl n- dirm k il milli iqtisadiyyatın miqyasının artmasına s b b olur. Bu zaman investisiyalar n q d r s m r li t tbiq olunursa milli g lirin artım sür ti bir o q d r yüks k olar, n tic d is istehlaka yön ldil n yığımın h m mütl q, h m d nisbi h cmi yüks l r. Göst rm liyik ki, investisiyaların kifay t q d r yüks k s m r liliyin nail olunması milli iqtisadiyyatın

sas göst ricisi olan ümumi daxili m hsulların artırılmasını t min etmiş olur.

Yığıma v istehlaka ayrılan v saitl r arasındakı uyğunluğun s m r lilik meyarı iqtisadiyyatın inkişaf s viyy si sasında ölk halisinin yaşayış vasit l ri il t min olunması d r c sidir. Bu baxımdan yığımla istehlak arasında uyğunluğun qurulmasında optimallıq meyarı kimi iqtisadi inkişaf s viyy si göst ricisin ilk növb d diqq t verm k lazım g lir. Yığımın h r iki c h ti - istehsal yığımı v qeyri-istehsal yığımı laq li halda olsalar da h r halda iqtisadi artıma birbaşa t sir göst r n amil istehsal yığımına nisbi üstünlük verilm lidir. S m r lilik meyarı nöqteyi n z rind n istehsal yığımını t dqiq etdikd ilk növb d onun norması haqqında ilkin d qiql şdirm l r aparmalıyıq. Xüsusi il istehsal yığımı normasının minimal v maksimal h dl rinin qurulmasına diqq t verilir. Bu ona gör lazımdır ki, yığımın ölçüsü istehsalın v t l batın artımına uyğun g l bilsin.

İstehsal yığımının minimal h ddind adambaşına düş n milli g lir d yişm z qalır. Buna gör d , istehsal yığımı norması münt z m olaraq minimal h dd n yuxarı olmalıdır. İstehsal yığımı normasının minimal h ddi n z rd tutur ki, m nf tin ümumi kütl si istehsalın maddi amill rinin geniş t krar istehsalına s rf edilir, istehlak fondu is d yişm z qalır. Bel halda ölk d m cmu işçil r özl rinin m k qabiliyy tini geniş t krar istehsal etm k üçün z rüri olan vasit l ri ala bilmirl r.

Buna uyğun olaraq istehsal yığımı norması m nf tin kütl sin b rab r ola da bilm z. 6ks halda istehsalın bütün amill rinin inkişafını t min etm k olmaz. Başqa sözl ,

g r m nf tin bütün kütl si istehsalın maddi amill rinin geniş t krar istehsalına istiqam tl ndirilirs , onda halinin m k qabiliyy tinin t krar istehsalı m nb l rind n olan sosial v saitl ri artmayacaqdır. Bel likl , dövl t t hsilin, s hiyy nin, m d niyy tin v elmin genişl ndirilm si üçün z ruri olan qeyri-istehsal yığımını yarada bilm y c kdir. İstehsal yığımı norması m nf t normasından aşağı olmalıdır ki, dövl t qeyri-istehsal yığımına v bununla sosial v saitl rini t min ed bilsin.

İqtisadiyyatın inkişafına s rf edil n v saitl rd n istifad s m r liliyi n q d r yüks k olarsa, yığımın h r bir vahidi hesabında daha çox hazır m hsul v milli g lir yaradılacaq, eyni il iqtisadi inkişafın n z rd tutulan s viyy sin nail olmaq üçün bir o q d r az vaxt v v sait t l b olunacaqdır. Bel ş raitd yığım normasının ixtisar edilm si t l b edil c k

v ksin yığımın s m r liliyin azalması ş raitind yığım normasının artırılması z ruriliyi yaranar.

Yığımın s m r liliyinin yüks lm si v m k m hsuldarlığının artımı ş raitind isteh- sal amill ri özünün vv lki s viyy sind iqtisadiyyatın artım tempin t sir ed bilir. Yığım v saitinin eyni bir ölçüsünd istehsal amill rinin s m r liliyinin yüks lm si natural for- mada daha çox istehsal v istehlak etm y imkan verir. 6m k m hsuldarlığının artımı, yalnız canlı m y q na t hesabına deyil, eyni zamanda texnika il silahlanmasının keyfiyy t artımı hesabına da arta bilir. Bel hallarda yığım resursları h miyy tli d r c d arta bilir. 6m k m hsuldarlığı başlıca olaraq texnikadan s m r li istifad sasında artır. İstehsalın son n tic l ri n q d r çox artırsa, halinin istehlakının t min edilm si imkanları bir o q d r geniş olur. Bütün hallarda m k m hsuldarlığının yüks lm si yığım resurslarını artırır v bununla birlikd istehsalın miqyasının böyüm sin t sir edir.

İstehlakın artımının n h ng imkanlarını, iqtisadi inkişafda onun rolunun gücl nm sini Amerika iqtisadçısı Piter Drukerin g tirdiyi bel bir misaldan görm k olar ki, cari yüzillikd Amerika s naye f hl sinin alıcılıq t l bi 20 d f artmış, Yaponiyada is alıcılıq qabiliyy tinin artımı 30 d f t şkil etmişdir.

T qrib n h min hal dig r inkişaf etmiş ölk l rd d baş vermişdir.

Bazar iqtisadiyyatlı ök l rd ümumi milli m hsulda halinin istehlakına yön ldil n son m hsulun payı 60-65%, yığıma yön ldil n son m hsulun payı is 30-35% t şkil etmişdir. Az rbaycanda is bel uyğunluğun t min olunması z ruriliyi vardır. Az rbayca- nın ümumi milli m hsulda halinin istehlakına yön ldil n son m hsulun miqdarı arasında k skin uyğunsuzluq vardır v bu meyl vaxtaşırı olaraq daha da gücl nir. İqtisadiyyatın bel halında öz l sektorun, xüsus n öz l istehsal strukturları qiym tl ri münt z m qaldırmaq yoluna asanlıqla istiqam t götür bil r. 6halinin istehlakının makroiqtisadi t nzimsizliyi sözün sl m nasında antibazar hal olub, t l bi v t klifi ixtisar edir, yığıma ayrılan resursların miqdarı il istehsalın artımı arasında uçurum yaradır.

Yığıma v istehlaka ayrılan resursların makroiqtisadi t nzimsizliyi yalnız halinin yaşayış s viyy sinin azalmasına aparıb çıxarır. Başlıca olaraq işl y n halinin m yinin stimullaşdırılması, istehsalın son n tic l rinin artırılması imkanlarının qarşısını alır. Fikrimizc yığıma v istehlaka ayrılan resurslar mikroiqtisadi s viyy d (mü ssis l r, sah l r s viyy sind ) h v sl ndirilm m qs di il t nziml ns bel , s m r li m k f aliyy tinin oyatdığı gücü n inki artmayacaq, ksin azalacaqdır.

İnvestisiyalar milli iqtisadiyyatın inkişafına uzunmüdd tli perspektiv dövr rzind t sir etm kl eyni zamanda h m halinin m şğulluq s viyy sin , h m d g lirl rin ld olunması s viyy sin birbaşa t sir göst rir. T kc bunu bel bir misal il izah etm k olar ki, g r k nd t s rrüfatı sah sin investisiyalar azalarsa, onda bu sferada m şğul olanlar arasında işsizlik artacaq, eyni zamanda onların m cmu g lirl ri d aşağı düş c kdir. Dem li, bu sferada çalışanların n inki başqa sah l rd istehsal olunan mallara v xidm tl r olan t l batları azalır, eyni zamanda halinin bu sah nin m hsullarına olan t l batı da öd nilm miş qalacaqdır. N tic d h m bu sah d , h m d bu sah il bağlı olan dig r sah l rd m şğulluq s viyy si aşağı düş c k v bütövlükd g lirl rin azalması meyli müşahid olunacaqdır. Bundan başqa k nd t s rrüfatı sferasının investisiyanın azalması h min sah y xidm t göst r n hasil v emalın ayrı-ayrı sah l rin d m nfi t sir göst r c kdir. Göst rm k lazımdır ki, milli iqtisadiyyatın inkişafında heç d h r cür t tbiq olunan investisiya qoyuluşu müt r qqi hal oynamır. Bel ki, milli iqtisadiyyatın nisb t n

perspektivsiz sektorlarına investisiya qoyuluşu onun milli iqtisadiyyatın formalaşmasındakı perspektiv rolu diqq t m rk zind saxlamağı t l b edir. B 'zi hallarda investisiyalar haqqında q rarlar q bul ed n t s rrüfat, idar orqanları sad c olaraq hansı m hsulun milli iqtisadiyyatın inkişafında daha s rf li olacağını düzgün mü yy nl şdir bilm dikd bütövlükd iqtisadi strategiyanın da düzgün istiqam t üzr formalaşmamasına s b b olacaqdır. İqtisadi strategiyaya uyğun g lm y n iqtisadi inkişafda mühüm rol oynamayan sah l r üzr düşünülm miş investisiyaların t tbiqi v saitl rin dağıdılmasına s b b olacaqdır. Çünki, milli iqtisadiyyatın inkişafına s b b olmayan layih l r üzr v saitl rin x rcl nm si slind bu resursların g l c k baxımından s m r siz istifad si dem kdir. Milli iqtisadiyyatın sabit artım sür tin nail olunması üçün invstisiyalar bir qayda olaraq t s rrüfatın n yüks k s m r ver n v milli m nafe baxımından fayda ver bil c k sah l rin yön ldilm lidir. Dem li, investisiya bazarı daima çevik v h r k td olmalıdır. İnvestisiyaların t tbiqind iqtisadi mühitin yaradılması sas n onun iqtisadiyyatın durğun sah l rind n daha perspektiv sah l r keçirm kl laq dar olmalıdır. İnvestisiyalardan g l n g lirl rd bir qayda olaraq daima f rql r mövcud olacaqdır. Bu zaman istehsal t yinatlı sah l r yön ldil n investisiyalardan ld olunan g lirl r buna alternativ olan xidm t sferasına olan qoyuluşlar üzr ki g lirl rd n çox olmalıdır. Bu prosesin baş verm si üçün istehsal t yinatlı investisiyalar üçün risk etm s viyy si olduqca aşağı olmalıdır.

İnvestisiyaların uzun v qısamüdd tli t tbiqi formasından, el c d daxili v xarici maliyy l şm m nb l rind n asılı olmayaraq o dövl t t r find n t nziml nm lidir v onların t tbiqi il laq dar t minat mexanizmi f aliyy t göst rm lidir. Bu mexanizm istehsal olunacaq m hsulların yüks k r qab t qabiliyy til hüdudlanmalıdır. Çünki, isteh- sal olunan m hsullar h m daxili, h m d xarici bazarlarda r qab t tab g tirm k tarazlığı il saslanmalıdır.

Ölk iqtisadiyyatında yaranmış makroiqtisadi sabitlik investisiya mühitinin normal f aliyy t göst rm sin ş rait yaratmışdır. Hazırki ş raitd investisiya mühitinin daha

lverişli imkanlarla h m daxili, h m d xarici investisiyaların t tbiqin b rab r s viyy li imkan yaranmalıdır. Lakin qeyd etm k lazımdır ki, xarici investisiyaya nisb t n daxili investisiyanın t tbiqind mü yy n ç tinlik f aliyy t göst rir. Bu da h r şeyd n vv l

halinin malik olduğu man tl rin investisiya, transformasiya edilm si üçün real imkan- ların m hdudluğu il laq dardır. Bu da h r şeyd n vv l öz l banklara halinin inamının azalması il laq dardır. Halbuki dünya t crüb sind n b llidir ki, halinin man tl rinin investisiyaya c lb olunması prosesinin t şkilind kommersiya bankları xüsusi rol oy- nayırlar. Bel nümun kimi Almaniyada v Yaponiyada f aliyy t göst r n kommersiya banklarını misal ç km k olar. Böyük inam qazanmış bu iri öz l kommersiya bankları istehsal mü ssis l ril qarşılıqlı laq ş klind f aliyy t göst rir v sabit maliyy s naye qruplarına çevrilirl r. Bel ş raitd onlara s hmdar c miyy ti kimi, ya da ümumi mülkiyy t sahibkarlar kimi f aliyy t göst rir. Sözsüz ki, bel bir laq forması investisiya prosesini stimullaşdıraraq man tl rin investisiyaya çevrilm sin güclü t kan verm kl daxili investisiyanın aktivl şm sin s b b olur.

Ölk d aparılan investisiya siyas ti daha çox xarici kapitalın ölk y axınının stimul- laşması il laq dardır. Düzdür, hazırki kapital axını sas n neft v qaz sektorunun inkişafına yön ldilir. Lakin, milli iqtisadiyyatın formalaşması baxımından xarici investi- siyalardan iqtisadiyyatın dig r, xüsus n k nd t s rrüfatı, emal s nayesi istiqam tind d

istifad etm k vacibdir. Xarici investisiyanın milli iqtisadiyyatın inkişafında dönm z hal alması üçün ümumiyy tl , h m iqtisadiyyatın strukturunun v texnoloji t minatını h yata keçirm k lazımdır, h m d sosial v ekoloji probleml rin h llini uzlaşdırmaq lazımdır.