Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
131
mazhablar va firqalar ana shu davrda paydo bo‘ldi. Musulmonlarning diniy birligi 
muammo bo‘lib qoldi. 10-11-a.larda an’anaga sodiq sunniylar bilan imomiy shialar, 
mu’taziliylar hamda ash’ariylar o‘rtasida munosabatlar, ayniqsa, keskinlashib ketdi. 
Xalifa Qodir (991-1031) an’anaviy I.ni qonun asosida barcha uchun majburiy bo‘lgan 
davlat dini deb qaror toptirishga urinib ko‘rdi. Shu maqsadda an’anaga. sodiq 
ilohiyotchilar imzolagan "Dinning qodiriy ramzi" e’lon qilindi. Unda "haq din" deb e’lon 
qilingan an’anaviy diniy ta’limotning asosiy qoidalari mufassal bayon qilib berildi, undan 
chetga chiqish jazolashga loyiq e’tiqodsizlik deb qaraldi. Biroq, bu tadbir ham I.da diniy 
birlik o‘rnatilishiga olib kelmadi. Royaviy kurash keyingi asrlarda ham davom etdi. Bu 
kurashda sunniylar ilohiyotchisi Ibn Taymiya ayniqsa ajralib turdi. U ilk islomni tiklashga 
"haq din" asosida diniy birlikni o‘rnatishga astoydil harakat qildi. I.daga uchinchi 
taraqqiyot bosqichi musulmon dunyosi "chekka" o‘lkalarining ahamiyati va o‘rni ortgani 
bilan bog‘likdir. Batamom o‘zga madaniy an’analarga ega bo‘lgan xalqlar musulmon 
dunyosining ma’naviy hayotiga qo‘shilgach, I.ga o‘z diniy-axloqiy tasavvurlari, huquqiy 
me’yorlari va odatlarini olib kirdilar. Movarounnahr, Eron, Shim. Afrika, Hindiston, 
Indoneziya kabi yirik tarixiy-madaniy mintaqalarda I. o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. 
I.ning rivojlanishiga Movarounnahrda yetishib chiqqan allomalar katta hissa qo‘shdi. 
Imom Buxoriy kitob holiga keltirgan hadislar to‘plami - "Al-Jomi’ as-Sahih" I. dinida 
Qur’oni karimdan keyingi iyusinchi manba hisoblanadi. Buxoriy va uning safdoshlari I. 
ilohiyotining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha muhim tadqiqotlar qildilar. Jumladan, I. 
nazariyotchiligida yuqori baholanadigan "Ilal ash-Shariat va Xatm ul-Asliyot" risolasini 
ta’lif etgan Hakim Termiziy, I. huquqshunosligini o‘rganishning asosiy qo‘llanmasi 
hisoblangan "Hidoya"ning muallifi Burxoniddin Marg‘inoniy, I. aqidasi asoslarini muayyan 
tartibga solgan, kalom ilmida maktab yaratgan Imom Moturidiy (q. Moturidiylik), buyuk 
faqih Abu Lays Samarqandiy, musulmon dunyosining eng e’zozli muhaddislaridan Abu 
Iso Termiziy, qomusiy ilmlar sohibi, xususan, tafsir, hadis, shariat qonunshunosligida 
salmoqli asarlar bitgan Zamaxshariy, tasavvufda o‘ziga xos iz qoldirgan Ahmad 
Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Mahdumi Azam, Najmiddin Kubro, So‘fi Olloyor, Xoja 
Ahror, Abdulxoliq G’ijduvoniy va b.ni misol qilib keltirish mumkin. Ular musulmon 
e’tiqodini xalq dunyoqarashi bilan uyg‘unlashtirganliklari tufayli O’rta Osiyoda madaniy 
hayotning adabiyot, me’morlik, musiqa kabi sohalarida taraqqiyot yuzaga keldi. I. dini 
musulmon mamlakatlari san’atvda o‘z izini qoldirdi. Me’morlik sohasida bu jarayon yangi 
imorat turlari (masjid, minora, xonaqox., madrasa va b.) ning paydo bo‘lishiga hamda 
keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. I. dini paydo bo‘lgan davrida avj olgan butparastlik, 
suratparastlikni oldini olish maqsadida Muhammad (sav) suratkashlikni qattiq taqiqlab 
qo‘ygan edi. Shu asosda I.ning yirik mutafakkir huquqshunoslari ham tasviriy san’atning 
bu turini taqiqlangan ishlar qatoriga qo‘shganlar. Bundan ular amaliy san’at turlari, 
naqsh, bezak, insondan boshqa hayvon va o‘simliklar suratini istisno qilishgan. I.da 
inson suratini chizish yoki uning haykalini yasashning taqiklanishiga asosiy sabab - 
payg‘ambar va aziz-avliyolarning rasmlarini chizib yoki haykallarini yasab, ularga sig‘inib 
ketish xavfining mavjudligi bo‘lgan. 15-a.ga kelib Alisher Navoiy kabi taraqqiyparvar 
olim va mutafakkirlar musulmonlar qalbida Allohga bo‘lgan imon va e’tiqod 
mustahkamlanib, suratparastlikka mutlaqo moyillik qolmaganini e’tiborga olib, endilikda 
inson suratini chizishga ruhsat berishlikni lozim deb topganlar. Natijada Behzod, 
Mahmud Muzahhibga o‘xshash miniatyura san’atini rivojlantirgan yetuk musavvirlar 
yetishib chiqqan, Hirot miniatyura maktabi, Buxoro miniatyura maktabi kabilar 
rivojlangan. 20-21-a.larga kelib, I. dunyosi ulamolarining bu san’atga munosabatlariga 
yana bir karra aniqlik kiritildi: ilohiylashtirish va odamlarning sig‘inishi maqsadida inson 
rasmini chizish mumkin emasliga e’tirof etildi. Ammo, fotosuratlar, shuningdek, yosh 

---

Islom Ensiklopediyasi