Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

X. KOSMİK ZONDLAMA MATERİALLARININ KÖMƏYİLƏ 
HALQAVARI  STRUKTURLARIN ÖYRƏNİLMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
10.1.Halqavarı strukturların struktur-genetik  
tipləri və yayılması 
 
Kosmik tədqiqat üsullarının inkişafı yer səthində küllü miqdarda hal-
qavarı strukturların qeydə alınmasına imkan yaratdı. Planetimizin səthinin 
kosmosdan zondlanması və yerüstü geoloji tədqiqatlar en kəsiyi yüz metrlərdən 
min kilometrlərə  qədər və daha çox olan küllü miqdarda halqavarı strukturun 
aşkar edilməsini təmin etdi. Belə strukturların 70-80% -nin müxtəlif geoloji 
proseslərlə əlaqədar olduğu aşkar edildi. Halqavarı strukturların öyrənilməsində 
keçmiş Sovet tədqiqatçılarından V.A.Buşun, M.Z.Qluxovskinin, V.V.Solov-
yevin və başqalarının böyük rolu vardır. 
Halqavarı strukturlar  - yer səthi kəsilişində simmetriya mərkəzi ilə  sə-
ciyyələnən geoloji kütlələr oluib, kosmik şəkillərdə ya qapalı, ya da yarımdai-
rəvi  fiqurlar, dairə  və ya oval formasında  əks oluna bilir. Onlar yer səthində 
təklikdə və ya qrup halında rast gəlir və öz quruluşuna görə: sadə və mürəkkəb 
formalara ayrılır. Sadə halqavarı strukturlar adətən gumbəzə və kiçik diametrli 
silindrik kütləyə bənzəyir (şəkil 68). Mürəkkəb halqavarı strukturlar: konsent-
rik, bir-biri ilə əlaqəli, orbital və kombinə olunmuş növlərə bölünür (şəkil 69).  
Konsentrik halqavarı strukturlar nüvə və xarici sərhəddən təşkil olunmuş-
dur. Halqavarı strukturun nüvəsi, yəni onun mərkəz hissəsi kiçik radiuslu kon-
sentrik elementdən ibarət olur. Xarici sərhəd isə daha çox uzaqlaşmış konsen-
trik element olub, ondan sonra gələn halqavarı strukturun çərçivəsinə söykənir. 
Nüvə ilə xarici sərhəd arasında, konsentik dairələrdən ibarət olan halqavarı 
strukturun  əsas hissəsi yerləşir. Adətən halqavarı strukturlar, xüsusilə böyük 
diametrli qırılma-pozulma sistemləri ilə mürəkkəbləşir. V.A.Buş  qırılmaların 
aşağıdakı növlərini ayırır:  radial  - halqavarı strukturların radiusu ilə üst-üstə 
düşən;  seqmentar - strukturu xorda (əyri xəttin iki nöqtəsini birləşdirən düz 
xətt) boyu kəsən və onun hüdudlarından kənara çıxmayan;  kəsən  - strukturu 
kəsən və onun hüdudlarından çox kənara çıxan; konsentrik - halqavarı struktur 
elementlərinə uyğun gələn. 
Kosmik şəkillərdə halqavarı strukturun ifadəsi (qeyd edilməsi) çox müx-
təlifdir. Bu, bir çox amillərdən, o cümlədən, deşifrə olunan obyektin ölçüsün-
dən, onun əmələgəlməsinin və inkişafının geoloji zamanından, rayonun tektonik 
fəallığından  və s. asılıdır. Məsələn, kiçik ölçülü halqavarı strukturlar böyüklərə 
nisbətən daha yaxşı deşifrə olunur,maqmatizm və metamorfizm proseslərilə 
əlaqədar olan halqavarı strukturlar isə tektonik proseslərlə əlaqədar olanlardan 
daha aydın deşifrə edilir. Buna görə  də kosmik şəkillərdə halqavarı struk-
turların təyini zamanı, xüsusilə landşaft indikasiya əlamətlərinin  əsas olduğu 
bağlı ərazilərin şəkilləri ilə işlərkən, xüsusi vərdiş lazımdır. Halqavarı struktur-

158 
 
ları izləmək məqsədi ilə kosmik şəkillərin deşifrəsi zamanı aşağıdakı əsas əla-
mətlər təklif olunur : 
 
 
 
Şəkil  68. Halqavarı strukturlar:  a- Kamcatkadakı Uzon vulkan kalderası  
(Rusiya); b- Qeqam  dağlıq zonasında  sönmüş vulkan krateri (Ermənistan). 
 
 
Şəkil  69. Halqavarı strukturların hissələrə bölünmə sxemi  
 (O.T.Kratkovaya  görə). 
 

159 
 
1. Landşaftın oroqrafik, hidroqrafik, torpaq, bitki örtüyü və digər element-
lərinin təsvirlərinin rəsminin konsentrik və ya radialkonsentrik xarakteri. 
2. Anomal fotonun və ya landşaftın morfostruktur xüsusiyyətləri və ya 
geoloji substratın maddi tərkibi ilə əsaslanan təsvir rəsminin dairəvi və ya oval 
forması. 
3. Hər iki əlamətin ahəngi (uyğunluğu). 
Bağlı  ərazilərdə halqavarı strukturların aşkar edilməsi  əsasən landşaft 
deşifrələməsi vasitəsilə aparılır ki,burada da əsas indikasion amil rolunu çay 
şəbəkəsinin rəsmi oynaya bilər.  
70-ci
 
şəkildə Kursk aerokosmik poliqonunda öyrənilmiş halqavarı 
strukturların xarakter çay şəbəkəsi ilə  sıx  əlaqəsi göstərilmişdir. Burada çay 
şəbəkəsinin plan rəsminin təhlili halqavarı strukturların relyeflə münasibətinin 
üç tip formasını ayırmağa imkan vermişdir: 
1.Düz - halqavarı struktur və relyef uyğun əlaqəyə malikdir. Burada çay 
şəbəkəsi radial mərkəzdənqaçma və ya dövrəsindən axma  şəkilli səciyyə 
daşıyır. 
2.Çevrilmiş  - halqavarı struktur və relyef qeyri-uyğun əlaqəyə malikdir. 
Burada çay şəbəkəsi mərkəzəqaçma və ya ilməvari şəkillidir. 
3.Mürəkkəb    -  halqavarı struktura həm düz, həm də çevrilmiş relyef 
uyğun gəlir. Burada çay şəbəkəsi mürəkkəb şəkil əmələ gətirir.  
Bağlı ərazilərin halqavarı strukturlarınin öyrənilməsi zamanı çay şəbəkə-
ləri rəsminin xarakterindən  əlavə, müxtəlif landşaft və geomorfoloji amillərin 
öyrənilməsi də tövsiyə olunur. 
 
Şəkil  70. Halqavarı strukturların  bağlı  ərazinin  hidroşəbəkəsi  ilə  əlaqəsinin  
səciyyəsi. O.T.Kratkovaya  görə. 
1 – lokal  qalxımlar,  2 – lokal  depressiyalar,  3 – çevrilmiş  relyef,  4 – hidroşəbəkə. 
 
Halqavarı strukturlara kosmik şəkillərin vasitəsilə edilmiş ixtira kimi 
baxmaq olmaz. Çünki onlar distansion zondlamanın tətbiqindən çox əvvəllər 
məlum idi və geoloji, geofiziki, geomorfoloji üsulların vasitəsilə qeydə alına 

160 
 
bilərdi. Bunlara konusvari intruziyaları, vulkanotektonik depressiyaları, vulka-
nik qurumları, dairəvi qırılmalar və daykaları, qranitqneys günbəzləri və digər 
geoloji əmələgəlmələri aid etmək olar.  
Lakin kosmik üsulların inkişafı halqavarı strukturların qeydə alınması və 
öyrənilməsi prosesində inqilabi dəyişikliklərə səbəb oldu.  
Tədqiqat rayonlarında geoloji quruluşdan asılı olmayaraq, qeydə alınan 
strukturların sayı kəskin surətdə artmışdır. Onlar qədim və cavan platformaların 
həm bünövrəsində, həm də qabığında müxtəlif yaşlı qırışıqlıq zonalarda, kənar 
və ön çökmələrdə və aralıq massivlərdə qeydə alınmışdır (şəkil 71). 
 
Şəkil  71. KŞ-də müxtəlif  mənşəli  halqavarı strukturların  təsviri: 
a – Manikuaqan  gölü (Kanada)  rayonunda  65 km  diametrli impakt  halqavarı struktur;  b – 
Sibirdə  Kondera halqavarı strukturu (intruziv  kütlələrin  təzahürü ilə  əlaqədar); c – Kulyabsk  
çökəkliyi  rayonunda  Xoca-Mumın  halqavarı strukturu (duz  Günbəzinin  nüfuzu  ilə  əlaqədar  
olan);  d – tektonik  mənşəli  Rişat (Mavritaniyada) halqavarı strukturu.   
 
Hazırkı dövrə  qədər izotermik formalı obyektlərə  tətbiq olunan termin-
lərdə yekdillik yoxdur. Geoloji ədəbiyyatlarda keçmiş sovet və xarici geoloqlar 
tərəfindən daha çox “halqavarı struktur” termini istifadə olunur. 
Halqavarı strukturların genetik tipləri arasında mürəkkəb genezisli (poli-
gen)  və monogen strukturlar, sonuncular isə  tektonogen, metamorfogen və 
maqmatogen mənşəlilərə ayrılır. 
Maqmatogen mənşəli strukturlar qabıqaltı və qabıq maqmatizmilə əlaqə-
dar olub, maqmatizmin əmələgəlmə formasına görə isə  vulkanik  (vulkan-
plutonik) və ya plutonik ola bilər. Göstərilən müxtəlif genetik tiplər yer 
litosferinin daxili endogen proseslərinin formalaşması  və inkişafı ilə bağlıdır. 
Planetimizə nəzərən xarici proseslərlə – meteoritlərin düşməsilə – impakt (kos-

161 
 
mogen və ksenogen) halqavarı strukturlar, bəzi ekzogen mikrostrukturlar, məsə-
lən, karst və s. yaranır. Strukturların genetik interpretasiyası üçün (mənşəyini 
təyin etmək üçün) geoloji materiallar kifayət etmədikdə, mənşəyi naməlum olan 
halqavarı strukturların ayrılması nəzərdə tutulur. 
Halqavarı strukturların müxtəlif ölçülü, dərəcəli və genezisili geoloji 
əmələgəlmələrlə müqayisəsi zamanı müəyyən edilir ki, meqa və makrostruk-
turlar adətən mürəkkəb (poligen) genezisə malik olub, uzun geoloji zaman 
(milyard illr) ərzində qarşılıqlı əlaqəli metamorfizm, maqmatizm və tektogenez 
proseslərinin təsiri altında formalaşır. Mezostrukturlar (və makrostrukturların 
bəzi hissələri) isə  əsasən monogendir və  onların formalaşması bir  aparıcı 
geoloji amilin fəaliyyəti ilə bağlı ola bilər. 
Mürəkkəb genezisli.Meqa və makrostrukturlara yerin geoloji inkişaf 
tarixinin nuklear mərhələsinin  ən qədim (4 milyard il əvvəl başlamış) iri 
halqavarı strukturları aid edilir.Yerin, bu dövrdə ovoiddairəvi strukturlar 
şəklində inkişafa başlamış  ən iri halqavarı strukturları  “nuklearlar”  adını 
almışdır. Nuklearların iki əsas struktur növü ayrılır: antiformalı və sinformalı. 
Birincilər Moxoroviçiç sərhədinin səthə yaxınlaşmış  vəziyyəti,  litosferin 
tərkibində  ağır hiperbazit süxurlarının üstünlüyü, tektonik çökmələrə doğru 
tendensiya və böyük sahələrin ağırlıq qüvvəsinin müsbət anomaliyaları ilə 
səciyyələnir. Sinform növü isə Moxoroviçiç səthinin çökməsi, turş qranit-
metamorfik layın kifayət qədər böyük qalınlığı  və  dərinlik mənfi qravitasiya 
anomaliyaları ilə müşayiət olunur. 
Mürəkkəb genezisli strukturlların digər növü – mantiyaocaq strukturları -
,mantiya və ya  astenosfer diapirləri hesab olunur. Mezozoy və kaynozoy 
dövründə diapirlərin üzərində nazikləşmiş qabıq əmələ gəlir, kənarlarında isə iri 
qırışıqlıq strukturların oxlarının qövsvarı dönməsi müşahidə olunur. Bu 
strukturlara misal olaraq, Pannon çökəkliyinin Banda və Skot dənizləri 
qövslərini göstərmək olar. 
Maqmatogen halqavarı strukturlar mənşə etibarilə həm qabıqaltı, həm də 
qabıq maqmatizmilə əlaqədər ola bilər. Birincilər adətən qədim platformalarda 
yerləşir (xüsusilə, Afrika-Ərəbistan kratonunda tam əks olunur). İkincilər, 
əsasən fanerozoy qırışıqlıq qurşaqlarında inkişaf etmişdir. Onların  əksəriyyəti 
qırışıqlıq sistemlərin uzunu boyu dartılmış  zəncir yaradaraq, zolaqvarı yayılma 
ilə səciyyələnir.  
Naməlum genezisli halqavarı strukturlar.    Morfoloji xüsusiyyətlərinə 
görə yuxarıda qeyd edilən halqavarı strukturlara oxşardır və onlar üçün geoloji 
interpretasiyanın məlumatları kifayət etmir. Buna görə də onların miqdarı bu və 
ya digər ərazinin geoloji öyrənilmə dərəcəsindən və keyfiyyətindən asılıdır. 
Qeyd olunan məlumatlar tam etibarlılıqla göstərir ki, halqavarı struk-
turların genetik uyğunlaşması  ərazinin geoloji quruluşunun xüsusiyyətləri və 
onların yayılması ilə sıx əlaqədardır. Qədim qalxanlarda metamorfogen halqa-
varı strukturlar, qırışıqlıq vilayətlərdə plutonogen, qədim və cavan platfor-

162 
 
maların plitələrində tektonogen, vulkanik zolaqda isə vulkanogen və vulkan 
plutonogen halqavarı strukturlar geniş yayılmışdır. 
Kosmogen (impakt) halqavarı strukturlar. Meteorit zərbələri nəticəsində 
əmələ  gəlmişdir və demək olar ki, bütün qitələrdə  aşkar edilmişdir. Onlar 
ölçülərinə görə adətən mini və ya mikro halqavarı strukturlar hesab olunurlar. 
Ölcüləri on m və km-lərlə ölçülür. Kosmogen mənşəli ən iri halqavarı struktur 
diametri 170 km-ə  qədər olan Popiqay strukturu hesab olunur.  Kosmik 
şəkillərdə  və topoqrafik xəritələrdə bu strukturlar ideal izometrik forma ilə 
təmsil olunmuşdur. Relyefdə onlar çökmüş görünür, onların əksəriyyətinin mər-
kəz hissəsi göllə təmsil olunmuşdur və bir sıra kraterlərdə valların fraqmentləri 
saxlanılmışdır. Strukturun impakt mənşəli olmasını  zərbə metamorfizminin 
izləri sübut edir. Hazırda yüzə  qədər belə struktur aşkar olunmuşdur. Yer 
kürəsində impakt strukturların paylanması qeyri-bərabərdir. 
Ekzogen halqavarı strukturlar. Litosferdə xarici amillərin (küləyin, 
aşınmanın və s.) təsiri nəticəsində formalaşırlar. Bunlara karst boşluqları və ona 
oxşar digər mini obyektlər aid edilir. 
Yer kürəsi qitələrinin halqavarı strukturlarının xüsusi xəritəsinin tərtibi 
materialların sistematik işlənilməsindən sonra mümkün olmuşdur. Belə ki, 
məsələn, V.A.Buş  və Y.D.Sulidi-Kondratyev tərəfindən Cənubi- və  Şərqi 
Asiyada Ural-Monqol-Oxotsk qırışıqlıq qurşağında, Tetis qurşağında, Çin və 
Hindistan platformalarında - 983, Afrika-Ərəbistan kratonunda isə 752 halqa-
varı struktur müəyyən olunmuşdur. Məlum olmuşdur ki, genetik interpretasiya 
olunmuş halqavarı strukturlardan 58-i (53%) maqmatik; 33-ü (26%) isə tekto-
nik mənşəyə aiddir. Qədim platforma sahələrində halqavarı strukturların 25%-ə 
qədəri metomorfik mənşəyə mənsubdur. Burada plutonik halqavarı strukturların 
miqdarı (13 %) fanerozoy qırışıqlıq zonalarına (37%) nisbətən azdır. Meto-
marfik mənşəli halqavarı strukturlar isə  əksinə, qırışıqlıq qurşaqlarda 5%, 
qədim platformalarda isə 24,5%-dir. Kembriyəqədərki dövrdə yer qabığında 
maqma-tik mənşəli qabıqaltı halqavarı strukturlar - 30%, maqmatogen qabıq 
halqavarı strukturlar isə 22% təşkil edir. Fanerozoy yaşlı yer qabığında isə 
qabıqaltı dairəvi strukturlar - l%, qabıq halqavarı strukturlar isə 65%-dir. Vul-
kanik halqavarı strukturlar plutonogen  strukturlara nisbətən azlıq təşkil edir. 
 
10.2. Halqavarı strukturların qeydə alınması, öyrənilməsi və 
identifikasiyası  üsulları 
 
Təcrübə göstərir ki, halqavarı strukturların öyrənilməsini müəyyən bir 
ardıcıllıqla həyata keçirmək lazımdır. 
V.A.Buş halqavarı strukturların öyrənilməsi zamanı bir sıra keçmiş sovet 
geoloqlarının tədqiqatlarının nəticələrini təhlil edərək, üçmərhələli: a) aşkar-
etmə; b) öyrənmə; v) genezisin təyini ,əməliyyatlarını  təklif etmişdir. 

163 
 
Halqavarı strukturların öyrənilməsi üzrə Moskva Dövlət Universitetinin 
“Kosmik geologiya” laboratoriyasının materialları  və  təcrübə  təsdiq edir ki, 
ikimərhələli: a) aşkaretmə mərhələsi; b) identifikasiya (eyniləşdirmə) mərhələsi 
daha optimal təhlil sxemidir. 
 
10.2.1.Aşkaretmə mərhələsi 
  
Bu mərhələ distansion planalma materiallarının deşifrələnməsi, topoqrafik 
xəritələrin, geoloji və geofiziki materialların təhlilindən ibarətdir. 
Halqavarı strukturların aşkar edilməsində  ən həssas üsul distansion 
zondlama materiallarının deşifrələnməsidir. Məlumdur ki, aerokosmik şəkillər-
də dairəvi anomaliyalar özünü konsentrik halqalar, ellipslər, qövslər, fototonal 
ovallar, çevrələr və s. kimi büruzə verir. Belə foto anomaliyaların dayanıqlığını 
həmin rayonun şəkillərinin dövrülüyünün yoxlanılması ilə (hər il və  hər 
mövsüm üzrə) təyin etmək olar. Bu anomaliyalardan daha inandırıcı olan - 
müxtəlif zamanda çəkilmiş, müxtəlif miqyas və spektr zonalarından alınmış 
şəkillərdə saxlanılanlardır. Halqavarı strukturların deşifrələnməsində RL-şəkil-
ləri (radiolokasiya) optik diapazonda alınmış şəkillərdən heç də geri qalmır. 
Landşaft indikasiya  deşifrələmə üsulu halqavarı strukturların indikatoru 
rolunu oynayan landşaft elementlərinin aşkar edilməsi üzərində qurulmuşdur. 
Müxtəlif landşaft struktur vilayətlərdə indikasiya əlamətləri fərqli olur. Məsə-
lən, səhralarda eol qumlarının dinamik tiplərinin (silsilə, barxan və təpəciklərin) 
sərhədlərinin, dağlıq rayonlarda erozion dərələrin və dağ silsilələrinin rəsmini,  
kənd təsərrüfatı üçün yararlı  əkin sahələrinin sərhədlərini, erozion buzlaq 
relyefi inkişaf etmiş sahələrdə buzlaq mənşəli göllərin forma dəyişməsini 
istifadə etmək olar. Halqavarı strukturların aşkar edilməsində topoqrafik 
xəritələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu məqsədlə,  əksərən ortamiqyaslı  dəqiq 
topoqrafik planalma xəritələri daha çox yararlıdır. Bu xəritələrdə aerokosmik 
şəkillərlə  aşkar edilmiş halqavarı strukturların sərhədləri ilə üst-üstə düşən 
halqavarı, dairəvi və konsentrik elementləri, çay şəbəkələrini, suayırıcıları, 
izometrik qalxma və düşmə elementlərini seçmək olur. Buna baxmayaraq, 
V.A.Buş müəyyən etmişdir ki, bu üsulun imkanları aerokosmik deşifrələmə 
üsulundan iki dəfə azdır. 
Halqavarı strukturlar həmçinin, struktur geomorfoloji, neotektonik, geo-
loji, geofiziki, geokimyəvi, hidrogeoloji və digər xüsusi xəritələrin təhlili 
nəticəsində aşkar edilə bilər. 
Diametri yüz və ya min kilometrlərə çatan nəhəng halqavarı strukturları 
aşkar etmək üçün xüsusi vərdiş  tələb olunur. Çünki onların sərhədləri qeyri-
dəqiq, yuyulmuş olur, aydın seçilmir və yaxud üstəgəlmiş cavan strukturlarla 
örtülür. Müasir relyefdə belə strukturlar iri oroqrafik sistemlərlə, dağ massiv-
lərilə  və yaxud dağarası  və dağətəyi çökəkliklərlə izlənilir. Belə iri halqavarı 
strukturların tədqiqiat təcrübəsi göstərir ki, adətən kontinental səviyyəli  şəkil-

164 
 
lərdə dağ sistemi kimi özünü büruzə verən qalxımlara tünd, çökəkliklərə isə 
açıq fototon (fotorəngçaları) uyğun gəlir. 
 
10.2.2.İdentifikasiya mərhələsi 
 
 Bu  mərhələdə halqavarı strukturları formalaşdıran tektonik strukturların 
və geoloji kütlələrin yaşı və əmələgəlmə səbəbləri öyrənilir. 
Halqavarı strukturların genezisinin aydınlaşdırılmasının  əsas üsulu 
onların geoloji işlər zamanı alınmış məlumatlarla müqayisəsidir. V.A.Buş hesab 
edir ki, distansion geoloji və geofiziki materialların müqayisəsində  əsas  şərt 
onların miqyaslarının yaxın olmasıdır. Müqayisə edilən materialların miqyas-
larındakı  fərqin iki dəfədən artıq olmaması tövsiyə edilir. Müqayisə edilən 
materialların kompleks olması və öyrənilən halqavarı strukturun təxmini gene-
zisindən asılı olaraq seçilməsi mütləqdir. Məsələn,diametri bir neçə yüz km 
olan platformaların tektonik halqavarı strukturlarını öyrənmək üçün, ilk növbə-
də  aşağıdakı tektonik və geofiziki materialları toplamaq lazımdır: bünövrənin 
üst hissəsinin və çökmə örtük horizontlarının struktur xəritəsi; astenosfer, Mo-
xoroviçiç və Konrad və s. səthlərinin strukturunu əks etdirən dərinlik seysmo-
zondlama və seysmik tədqiqatların nəticələri. Geoloji ,geofiziki və distansion 
materialların birbaşa müqayisəsi heç də  həmişə düzgün fikrə  gəlməyə imkan 
yaratmır; belə halda halqavarı strukturların genetik əlamətlərinin dəqiqləşdi-
rilməsinə kömək edən xüsusi xəritə, sxem və kəsilişlərin tərtib edilməsi faydalı-
dır. Bunlardan isə paleotektonik, paleocoğrafi, paleovulkanoloji, litoloji-fasial, 
petroloji-struktur, formasion və s. materiallar daha əhəmiyyətli ola bilər. 
Toplanmış  məlumatların təhlili zamanı, hər  şeydən  əvvəl, halqavarı 
strukturların sərhədlərində yerləşən geoloji sahənin, onun, geoloji əmələgəlmə-
lərin yaşı, litoloji-petroqrafik və formasiya tərkibi, tektonik strukturu, relyef 
xüsusiyyətləri, geomorfologiya, neotektonika, anomal geofiziki sahələrə  və 
metallogenik xüsusiyyətlərinə görə yerləşən çərçivəsindən fərqlilik dərəcəsi və 
xarakteri aydınlaşdırılmalıdır. Halqavarı strukturların ayrı-ayrı konsentrik və 
radial elementlərinin bu və ya digər geoloji kütlələr və tektonik strukturlarla 
əlaqəsinin təyini son dərəcə əhəmiyyətlidir. Əgər kosmik şəkildə deşifrə edilmiş 
halqavarı struktur planda izometrik formalı qranit massivi ilə tam üst-üstə 
düşürsə,  bu halda həmin strukturu plutonik dairəvi struktura aid etmək olar. 
Əgər deşifrə olunmuş halqavarı struktur platforma örtüyü süxurlarının inkişaf 
etdiyi sahələrdə yerləşirsə, təpəcikli yüksəkliklər və ağırlıq qüvvəsinin müsbət 
anomaliyasına tam uyğun gəlirsə, iri çay dərələri ilə  əhatələnirsə, xırda çay 
şəbəkələrinin radial şəkli ilə səciyyələnirsə, bu halda onu platforma örtüyünün 
müsbət tektonik dairəvi strukuturu adlandırmaq olar. 
En kəsiyi bir neçə yüz km olan iri halqavarı strukturlar müxtəlif 
mənşəlivə yaşlı geoloji əmələgəlmələrdən təşkil olunur ki, bu da onların 
müxtəlif amillərin təsiri altında və uzun geoloji zaman ərzində formalaşmasını 

165 
 
təsdiq edir. Bəzi hallarda geoloji amillər çoxluğu içərisində  zəncir kimi 
qalanlarını ardınca çəkib aparan bir aparıcı amili seçmək olar. 
Bununla belə, bəzi halqavarı strukturların genezisinin təyini gələcəyin 
işidir. Halqavarı meqastrukturların quruluşunda müxtəlif geoloji proseslər 
(metamorfik, plutonik, tektonik, vulkanik)  nəticəsində  əmələ  gəlmiş struktur 
elementlər və maddi komplekslər iştirak edir. Bu strukturlar adətən milyon-
milyard illəri əhatə edən  geoloji inkişaf tarixinə malikdir. 
Nisbətən kiçik halqavarı strukturlar isə adətən, monogenetik olub, çox 
vaxt bir geoloji aktlı prosesdən törəyir. 
Yer qabığının halqavarı strukturlarının aşkar edilməsi və  tətqiqində 
geofiziki xəritələrin analizinə əsas üsullardan biri kimi baxmaq lazımdır (şəkil 
72,73). Xüsusilə qiymətli informasiyaya Yerin qravitasiya və maqnit sahəsi 
xəritələri, dərinlik seysmik zondlama materialları malikdir. Halqavarı struktur-
ların aydınlaşdırılması  və  tətqiqində müxtəlif miqyaslı geofiziki xəritə  və 
sxemlərdən istifadə etmək olar. Orta və irimiqyaslı xəritə və sxemlər çox da iri 
olmayan strukturların, kiçik miqyaslılar isə  həcmli dairəvi obyektlərin təyi-
nində yararlıdır. Təssüflə qeyd etmək lazımdır ki, yaxın zamanlara qədər 
geofiziki xəritələrin tərtibi zamanı, yer qabığındakı dairəvi obyektlər nəzərə 
alınmamışdır. Buna görə  də faktiki geofiziki məlumatların interpretasiyası elə 
aparılmışdır ki, nəticədə bir çox halqavarı strukturlar ya nəzərdən qaçırılmış, ya 
da xətti strukturlarla demək olar ki, görünməz olmuşdur. Bir də    əsas diqqəti 
halqavarı strukturların geokimyəvi xüsusiyyətlərinin təyininə və onunla əlaqə-
dar, faydalı qazıntılara vermək lazımdır. Bundan ötrü, halqavarı strukturların 
sərhədlərinin və yaxud onların əsas struktur elementlərinin filiz yataqları ilə üst-
üstə düşmə xarakterini qiymətləndirmək lazımdır. 
Çox da böyük olmayan (on kilometrlərlə ölçülən) halqavarı strukturlar 
üçün konkret yatağın bütövlükdə halqavarı struktura uyğun gəlməsini təyin 
etmək vacibdir. İri halqavarı strukturlar üçün isə yataqların, onların mərkəzinə, 
xarici sərhəddinə, daxili konsentrik dairələrə və yaxud radial elementlərə nəzə-
rən yerləşmə qanunauyğunluqlarını  təyin etmək lazımdır. Bu uyğunluq, filiz 
yataqlarının geoloji əmələgəlmələrlə genetik əlaqəsinin təyinində  əlavə  təhlil 
edilməlidir. Məsələn, Cənubi Uraldakı kolçedan və  qızıl yataqlarının plutonik 
halqavarı strukturlarla məkan uyğunluğu, kolçedan yataqları üçün sahəvi, qızıl 
yataqları üçün isə genetik əlaqə kimi aydınlaşdırılmışdır. Genezisdən  əlavə, 
filizləşmə ilə halqavarı strukturun yaş uyğunluğu nəzərə alınmışdır. Daha bir 
misal, Hindistanın bəzi müsbət tektonik halqavarı strukturlarının (Mezozoy 
platforma örtüyündə kembriyəqədərki bünövrə qalxımı) mərkəzindəki dəmirli 
kvarsit yataqları, bu halqavarı strukturların sahəsində yerləşən boksit yataqla-
rından fərqli olaraq, onlarla genetik əlaqəli deyildir.  
  

166 
 
 
Şəkil 72. İntruziv  massivlərlə  əlaqədar  olan  halqavarı strukturların  
interpretasiyasının  nəticələri: 
a – Buqe  anomaliyası,  b -  AT  anomaliyası,  c – KŞ-n  deşifrələnmə  sxemi  (Y.N.İsayev  və  
İ.V.İsayevaya  görə). 1 – maqnit  sahəsinin  izoxətləri;  2 – qravitasiya  sahəsinin  izoxətləri;  3 
– qneys  və  qranitoqneyslər;  4 – metamorfik  şistlər;  5 – qranitlər;  6 – qabbro;  7 – geoloji  
sərhədlər;  8 – qırılmalar;  9 – Ag  anomaliyalarını    əmələ    gətirən  hesabi  gövdələr; 10 –
maqnit  anomaliyalarını  əmələ  gətirən  hesabi  gövdələr.