Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

 
 
Şəkil 75. Maqmatogen halqavarı strukturların formalaşma sxemi. 
 
Daha bir qrup halqavarı strukturlar qabıqaltı maqmatizmlə  sərtləşərək, 
Sakit Okean vulkanogen zolağının arxasında səpələnmiş strukturlar (diametri 
100 km-dən böyük olmayan) əmələ gətirirlər. 
Qabıq halqavarı struktur qrupları kaynazoyun riftogenezinə daha çox 
meyllidir və Böyük Afrika rift zonasında yaxşı  əks olunmuşdur (məsələn, 
Qırmızı dəniz rift zonasında Klimancaro vulkan tektonik halqavarı strukturu). 
Sonuncu halda Yəmən  Ərəb Respublikasının cənub-qərb sahilində 
yerləşən Cazibat-Zunar (şimal) və Cazibat-Əl-Haniş (cənub) adalarının 
halqavarı vulkanik strukturları Qırmızı dəniz rift zonasının müasir vulkanizmilə 
birbaşa əlaqəlidir və üst pliosen bazaltlarından təşkil tapmışdır. 
Cazibat-Zunar halqavarı strukturunun sərhədi diametri 8 km-ə yaxın olan 
maili qalxan vulkana uyğun gəlir və diametri 1 km-ə qə-dər olan dəqiq deşifrə 
olunmuş iki kaldera zirvəsinə malikdir. Vulkanik halqavarı struktur şimal-şərq 
istiqamətli paralel qırılma sistemlərilə  kəsilir və aero və kosmik planalma 
materiallarına görə dəqiq deşifrə olunan radial çat sisteminə malikdir. 
Cazibat-Əl-Haniş halqavarı strukturu adanın qeyd olunacaq genişlən-
məsilə üst-üstə düşməsinə baxmayaraq, praktiki olaraq, relyefdə  əks olunma-
mışdır. Ada boyunca qırmızı  dəniz riftinin transformqırılma sisteminə paralel 
şimal-şərq istiqamətli çat sistemi uzanır. Çat boyunca 9 dəqiq deşifrə olunmuş 
şlak konuslarının zəncirləri yerləşir. 
Avroasiyanın qabıq halqavarı strukturları: 1) subqələvi vulkan kontinental 
vulkan zolağının vulkanik strukturları ilə; 2) adalar qövsü vulkan zolağı ilə  
əlaqədardır.  
Halqavarı strukturların daha bütöv vulkanik kökü gec mezozoy paleogen 
kontinental vulkan zolağında qitə ilə Sakit okean arasında yerləşmiş Oxot-

176 
 
Çukotka, Primorsk, Katasiya və Tibet vulkan qurşağında yerləşmiş strukturlarla 
təmsil olunmuşdur. Burada müxtəlif diametrli (1-10 km-dən 200-300 km-ə 
qədər) yüzlərlə halqavarı strukturlar qeyd olunmuşdur. İri halqavarı strukturlar 
geniş vulkan tektonik çökəklik görünüşünü xatırladır. Bəzi hallarda isə 
qranitoid intruzivlərilə müşaiyət olunan vulkanik zolağın qalxmış bünövrəsilə 
üst-üstə düşən müsbət formalarda müəyyən edilmişdir. Bu halda halqavarı 
strukturun genezisi vulkan-plutonik kimi qeyd olunur. 
Şimali Amerika qitəsində vulkan-plutonik halqavarı struk-turlar regionun 
cənub-qərb hissəsində mezozoy-kaynazoy vulkanizmi sahəsində inkişaf 
tapmışdır. Məsələn, Qayalı dağların cənub hissəsində kosmik şəkillərdə San-
Xuan strukturu daha aydın deşifrə olunur. Bu struktur özündə triastəbaşir 
çöküntüləri və paleogen,neogen vulkanitlərilə dolmuş çökəkliyi əks etdirir. Bu 
strukturun quruluşu üzərində  ətraflı dayanaq. Quruluşda kembriyəqədərki 
süxurlar iştirak edən San-Xuan dağları  şimala doğru yarımhalqavarı olaraq 
çökəkliyi  əhatə edir. Çökəklik onu cənub-şərqdən hüdudlandıran çoxsaylı 
qövsvarı parçalanmalarla pozulmuşdur. Bünövrənin strukturunda çökəklik 3 
km-ə  qədər dərinliyə, mantiya sahəsində isə halqavarı  və  hətta konsentrik 
anomaliyaya uyğun gəlir. 
Koloroda yaylası daxilində yerləşən San-Xuan, Koloroda və digər 
çoxsaylı strukturlar özlərində iri vulkan tektonik halqavarı strukturları  əks 
etdirir. Koloroda halqasının mürəkkəb quruluşu maqnit sahəsinin konsentrik 
halqavarı quruluşunda  əks olunmuşdur. Buna görə  də Koloroda yaylasının 
müasir strukturu daha qədim  kembriyəqədərki  dövrü əks etdirir. 
Regionun digər böyük halqavarı strukturu Böyük hövzə strukturudur. O, 
Kordilyer submeridional zolağının  şərq və  qərb qanadlarına ayrıldığı  mərkəzi 
hissələrdə yerləşmişdir. Bu struktur həm kosmik şəkillərdə, həm də bütün 
xəritələrdə yaxşı  əks olunmuşdur. Strukturun mərkəz hissəsində Hövzə  və 
Silsilə  əyaləti sahəsində  və onun kənarları üzrə bir sıra daha kiçik vulkan-
tektonik halqavarı strukturlar Qərbi Yut (diametri 300 km-ə yaxın), Mərkəzi 
Nevada (diametri 240 km), Solt-Zeyksk (diametri 210 km) və s. inkişaf tap-
mışdır. Bu strukturlar quruluşca yaxındır: mərkəzi hissəsi düşmüşdür və 
vulkanitlərdən təşkil olunmuşdur, onları  əhatə edən silsilə qövsvarı formaya 
malikdir və əksər hallarda şimala və cənuba doğru qapanmamışdır; onlar qədim 
süxur komplekslərindən təşkil olunmuşdur. 
Böyük Hövzə halqavarı strukturu onun kənarları boyunca yerləşmiş 
kembriyəqədərki süxurların çoxsaylı  çıxışları ilə müşayiət olunur. Bu iri 
çökəklik kosmik şəkillərdə yaxşı  əks olunmuşdur. Ağırlıq qüvvəsi sahəsinin 
dəqiq tədqiqatları sübut edir ki, bu tip qravitasiya anomaliyasının təzahür etmə-
si mantiyanın isti axınının inkişafını göstərir. Kaldera mürəkkəb quruluşu əhatə 
edir. Burada 1,2 mln il əvvəl turş vulkanik süxurlar (riolitlər) püskürməyə baş-
lamışdır. Sonradan kalderanın  əmələ  gəlməsilə maqmatik ocağın qabığının 
kəskin düşməsi baş vermişdir. Bu mərhələyə riolit külləri örtüyü cavab verir. 

177 
 
Kalderanın diametri 80 km-ə qədərdir. Altdan isinmənin davam etməsi çoxsaylı 
qeyzerlərin təzahür etməsinə  səbəb olmuşdur. Hazırda onların sayı 200-ə 
qədərdir. 
Qeyd edək ki, Meksika ərazisində vulkan qurğularının əksəriyyəti halqa-
varı formadadır və müxtəlif istiqamətli qırılma zonalarının kəsilmə qovşaq-
larına uyğunlaşaraq, müxtəlif miqyaslı kosmik şəkillərdə konsentrik formada 
olmaqla, yaxşı deşifrə olunur. 
Cənubi Amerikanın vulkanik halqavarı strukturları arasında diametrləri 
400-450 km olan nisbətən iri iki struktura baxılmışdır. Bu strukturlar Titikana 
dənizindən qərbdə yerləşmişdir. Onlar əsasi və turş tərkibli lavaların hesabına 
formalaşmışdır və kosmik şəkillərdə konsentrik formada olduqca etibarlı deşifrə 
olunur. 
Bu strukturlarla yanaşı, iri və orta miqyaslı kosmik şəkillərdə And zolağı 
boyunca inkişaf tapmış vulkan qurğuları aydın görünür. 
Avstraliya  ərazisində maqmatik halqavarı strukturlar arasında eyniadlı 
adanın mərkəzində formalaşmış Tasman halqavarı strukturu ayrılmışdır. Bu 
strukturun diametri 150 km-ə  qədərdir və relyefdə halqavarı  mənfi anomaliya 
şəklində  zəif  əks olunmuşdur. Struktur iki müxtəlif  tektonik zonada: gec 
kembriyəqədərki qırışıqlıq zolağı və paleozoy qırışıqlıq sistemi. 
Tasman strukturu ilə ilk təbaşir yaşlı trapp sahəsi üst-üstə düşür və 
strukturun yaşı  təbaşir qəbul olunmuşdur. Aralıq dənizi alp dağ  qırışıqlıq 
zolağının Zakarpatye, Şərqi Tavro-Kiçik Qafqaz və Urmiyə-Doxtar halqavarı 
strukturları, həmçinin Kamçatka regionu qismən eroziyaya uğraması  və kiçik 
diametrli (50 km-ə qədər) olması ilə fərqlənir. Bu strukturlar adətən iri poligen 
stratovulkanlara - Elbrus, Kazbek, Ararat, Demavəndi və s. uyğun gəlir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, yaxşı öyrənilmiş bu strukturlar aerokosmik şəkillərdə aydın 
deşifrə olunmur. Bunun səbəbi strukturların xarici sərhədlərində cavan yaşlı 
lava materiallarının toplanmasıdır. 
Məlumdur ki, neogen dördüncü dövr kontinental vulkanik zolağı demək 
olar ki, vulkan tektonik mənşəli çökəkliklərdə inkişaf tapmışdır. Vulkan kalde-
rası tipli iri kalderaya misal olaraq, Ermənistandakı Araqas vulkan qurğusunu 
göstərmək olar. Diametri 150 km-ə qədər olan iri halqavarı strukturlara, həmçi-
nin Kamçatkada yerləşən Klyuçevskaya Sopka və Şiveluç strukturlarını da aid 
etmək olar. 
Daha bir qrup analoji genezisli halqavarı strukturlar Kuril, Flippin, Yapon 
və Zond müasir adalar qövsü vulkan zolağının, həmçinin Aralıq dənizinin 
vulkan qövsünün strukturlarını  əmələ  gətirir. Bu strukturlar müasir lava 
materialları ilə örtülməsilə əlaqədar olaraq, kosmik şəkillərdə çətinliklə deşifrə 
olunurlar. Buna görə də onların etibarlı aşkar olunması üçün əlavə topoqrafik və 
batimetrik xəritələrdən, geoloji,geofiziki materiallardan və s. istifadə olunması 
tələb olunur. 

178 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, paleozoy və mezozoy qırışıqlıq sistemində adalar 
qövsü vulkan zolağında halqavarı strukturlar müşahidə olunmur. Bir sıra 
tədqiqatlar, o cümlədən V.M.Bryuxana və V.A.Buş qeyd edirlər ki, bu regionun 
halqavarı strukturları intensiv qırışıq  əmələgəlmə prosesləri və yer qabığının 
deformasiyası nəticəsində pozulur. 
Vulkanik halqavarı strukturlar üçün aşağıdakı amillər səciyyəvidir: 
1)zolaq şəklində təyin olunma; 2)qranit- metamorfik qatın yaşına və quruluşuna 
görə fərqlənən, yer qabığının müxtəlif cinsli bloklarının tikiş qovşaqları hesab 
olunan iri eninə  dərinlik qırılma zonalarına dəqiq uyğunlaşması. Belə aydın 
uyğunluq Oxot-Çukotka zolağında, Kamçatka yarımadasında müəyyən olun-
muşdur; 3)vulkanik zolağın uzanmasını kəsən qırılmaların xüsusi rolu, eninə və 
uzununa qırılmaların kəsişmə qovşaqları. Bu amillər mühüm vulkan qovşaq-
larının yerləşməsini təyin edir və xüsusən Oxot-Çukotka, Primorsk və Katasiya 
zolağı üçün xarakterikdir; 4)iri vulkan tektonik çökəkliklər boyunca yerləşmiş 
kiçik halqavarı strukturlar satelitləri xatırladır. 
 
10.3.3.2.Plutonik halqavarı strukturlar 
  
Qabıqaltı maqmatizmlə  əlaqədar olan plutonik halqavarı strukturlar 
adətən Afrika-Ərəbistan kratonunda daha geniş yayılmışdır. Daha iriləri (200 
km-ə  qədər) mezo  və ministrukturlar qabbro-anortozit və  qələvi-ultraəsasi 
maqmanın geniş yayılması ilə  əlaqədardır. Məsələn, Buşveld kompleksi 
(zəncirvarı düzülmüş üç halqavarı struktur), Madaqasqarda Manami massivi, 
Baltik qalxanında Xibinsk və Lovozer plutonları  əmələgəlmələrini müşayiət 
edir. Onların yaşı  alt proterozoydan paleozoya qədər dəyişir. 
Paleozoy, mezozoy və kaynozoy yaşlı qələvi qabıqaltı maqmanın, karbo-
natitlərin və kimberlitlərin geniş yayılması ilə mikrostrukturların  əksəriyyəti 
əlaqədardır. Belə halqavarı strukturları formalaşdıran intruziyaların arasında, 
kiçik ştoklar və diatremlərdən başqa, Sudanda Salala, Britaniya adalarında Mul, 
Sibirdə Kondyor və s. kimi məşhur dairəvi və konusvarı intruziyalar da vardır.  
Qitələrdə qabıq qranitoid maqmatizmi çox geniş yayılmışdır və onlar 
hazırda məlum olan halqavarı strukturların, demək olar ki, yarısının  əmələ 
gəlməsində  iştirak edir. Bu maqmatizm həm qədim platformaların fanerozoya 
qədərki kontinental qabığında, həm də fanerozoy yaşlı qırışıqlıq qurşaqlarında 
inkişaf tampışdır. 
Plutonik halqavarı strukturların yaranması həm yer səthinə yaxın, həm də 
litosferin səthə yaxın hissəsində gizlənmiş qabıq qranitoid plutonları ilə əlaqə-
dardır. Onlar plaqioqranit, qranodiorit və normal qranitlər vasitəsilə qabbro-
diorit və dioritlərdən alyaskit və qələvi-qranit tərkibli intruziyalara qədər qabıq 
maqma intruziyalarının çox geniş spektrini müşayət edir. Plutonik halqavarı 
strukturlarla  əlaqədar olan intruziyaların formaları müxtəlifdir (məsələn, iri 

179 
 
batolitlər, qalın çat intruziyaları, iri izometrik ştoklar, dairəvi və konsentrik 
intruziyalar). 
Plutonların və halqavarı struktur sərhədlərinin qarşılıqlı  əlaqəsinə görə, 
onların erozion kəsilişlərində V.A.Buş üç müxtəlif qrup ayırır: qranit plutonu-
nun erozion sərhədinin bütövlüklə daxilində yerləşən endoplutonik strukturlar; 
plutonun çıxış  sərhədlərinə uyğun gələn  periplutonik halqavarı strukturlar; 
mərkəzi hissədə qranitoidlərin  çıxışı ilə uyğun gələn (və ya intruziya eroziya 
ilə açılmamışdır, lakin onun mövcudluğu dolayı geoloji məlumatlar və ya 
geofiziki zondlama ilə təyin edilir) ekzoplutonik halqavarı strukturlar. 
Plutonik halqavarı  strukturlara qabıqaltı  mənşəli  ultraəsasi  süxurlardan,  
böyük  ehtimalla,  qabıq  mənşəli  turş və  orta  turş  süxurlara  qədər  müxtəlif  
tərkibli  intruziv  massivlər  aid  edilir. 
Bu tip halqavarı strukturlar qabıqaltı (mantiya) maqmatizmlə  əlaqədar 
olub, Afrika-Ərəbistan kratonunda və  Şərqi Avropa platformasında  ətraflı 
öyrənilmişdir. 
Bu regionun daha iri mezo və mini strukturları qabbro anortozit və qələvi 
ultraəsasi
 
maqmanın təzahürü ilə əlaqədardır və Buşveld kompleksinin (zəncir-
varı yerləşmiş üç halqavarı struktur), Madaqaskar adasında Manama massivi-
nin, Baltik qalxanında Xibin plutonun əmələ gəlməsinə uyğunlaşmışdır. Bunla-
rın yaşı ilk proterozoydan paleozoya qədər hesab olunur. 
Paleozoy, mezozoy və kaynazoy yaşlı qabıqaltı qələvi maqmanın, karbo-
natitlərin, həmçinin kimberlitlərin təzahür etməsilə diametrləri ilk km-lərdən 
15-20 km-ə qədər olan mikrostrukturlar əlaqədardır. Bu strukturların formalaş-
masını şərtləndirən intruzivlər arasında böyük olmayan ştoklar və diametrlərlə 
təmsil olunmuş halqavarı inruzivlər iştirak edir ( məsələn, Sudanda Salame, 
Sibirdə Konder kompleksləri və s.) (şəkil 76).
 
Afrika-Ərəbistan kratonunda halqavarı strukturların  əhəmiyyətli miqdarı 
qələvimafit ultramafit və mafit ultramafit tərkibli massivlərin təzahür etməsilə 
əlaqədardır. 
Məşhur erkən proterozoy yaşlı Buşveld massivi diametri 20 km-ə  qədər 
olan iri halqavarı strukturla bir sırada əmələ gəlmişdir. Onun halqavarı quruluşu 
noritlərin, piroksenitlərin, harsburgitlərin, dunitləri diferensasiyaya uğramış 
layların çıxışlarının, həmçinin  ətraf çökmə  və vulkanogen komplekslərin 
halqavarı yerləşməsilə xarakterizə olunur. Massivin strukturunda başlıca rolu 
dioritlər və olivinli dioritlər oynayır. 
Kompleksin mantiya mənşəli olması, həmçinin kütlənin qalxmasının beş 
əsas kanal üzrə baş verməsi dəqiq müəyyən olunmuşdur. Bununla yanaşı, 
mantiya ocağında nisbətən tədrici  ərimə sial qabığın hissə-hissə  əriməsinə  və 
gec qraniti verən ərintinin təzahür etməsinə səbəb olmuşdur. Maraqlıdır ki, bir 
sıra tədqiqatçılar Buşveld kompleksinə yüksək sürətli təsir strukturu kimi 
baxmışlar. Bu zaman massivin qabığını  təşkil edən çökmə süxurların  əriməsi 

180 
 
baş vermişdir. Qranit və dioritlərin təzahür kompleksinin impakt modeli 
zərbədən sonra regional gərginliyin zəifləməsilə təyin olunmuşdur.  
 
 
Şəkil 76. Mərkəzi halqavarı struktur və kalderanın quruluş sxemi  
(Tixomirov, 1985): 
a-blok diaqramında mərkəzi-halqavarı strukturlar və onların müxtəlif (A, B, C) kəsim səviy-
yəsində  təsviri (mərkəzi hissə, hd-halqavarı dayka, kd-konik dayka); b- müxtəlif kəsiliş  səviy-
yəsində kəsiliş (b) və planda (v) kalderalar. 
 
Mantiya mənşəli halqavarı strukturlar Anqol qalxanının cənubunda erkən 
proterozoy  yaşlı Kunen qabbroanortozit massivində müəyyən edilmişdir. Bu 
strukturun orta ölçüsü (diametri) 10-20 km, maksimum isə 60 km təşkil edir. 
Məxsusi Kunene massivi qabbro, anortozit, norit və olivinli anortozit “qat”la-
rından təşkil olunmuş, diferensasiyaya uğramış iri intruziv kütlədir. 
Afrikada məşhur halqavarı strukturlardan biri Tauden sineklezi daxilində 
yerləşən Rişat strukturu hesab olunur. O, Reqibat massivinin şərq yamacında 
rifey və alt və orta paleozoy çöküntülərinin inkişaf tapdığı sahədə yerləşir. 
Müəyyən olunmuşdur ki, Rişat strukturu onun daxilində qismən açılan dolerit 
intruziyası ilə  əlaqədardır. Oxşar və nisbətən kiçik ölçülü struktur Axahhar 
massivinin cənub kənarında aerofotoşəkillərdə qeyd olunmuşdur. Bunlar devon 
yaşlı çöküntüləri yarmış intruzivlərlə əlaqədardır.  
Qabbro qranitoid halqavarı strukturuna Sudanın  Şimal-Şərqində  Qırmızı 
dəniz sahilindən 75 km məsafədə yerləşən Sasa intruzivini aid etmək olar. 
Intruziv massiv diametri 6 km olan halqavarı formaya malik olub, mərkəzində 
qabbroidlər, kənarlarında isə peqmatitlərin damar və  ştokları, karbonat süxur 
kütlələri, karbonatitlər və qranitlər inkişaf tapmışdır. 

181 
 
Tipik oxşar, mərkəzi hissəsi qələvi qabbroidlərdən təşkil olunmuş halqa-
varı intruziya Sudanın  şimal hissəsində, Qırmızı  dənizdən 120 km qərbdə 
yerləşən Salala intruzivi hesab olunur. İntruziya oval (oxun uzunluğu 7-85 km) 
formaya malikdir. O, erkən proterozoy əmələgəlmələrdə təzahür etmişdir, bifo-
kal quruluşludur və bir neçə böyük və kiçik halqavarı komplekslərdən təşkil 
tapmışdır. 
Qabbroların “laylanma”sından təşkil olunmuş halqavarı intruzivlər 
Tanzaniyanın cənubunda Ubendiy zolağında üst arxezoy yaşlı qabbroanortozit 
kompleksini və katarxey ortoqranulitlərini yararaq, Nyassa-Rukva-Tanqanika 
riftinə uyğun gələn zona əmələ gətirir. 
Ərəbistan-Hubiy qalxanında “laylanmış” qabbro massivləri Qırmızı dəniz 
və Aden körfəzi  ərazisində lokallaşmışdır. Onlar Səudiyyə  Ərəbistanında, 
Misirdə  və Sudanda geniş inkişaf tapmışdır. Səudiyyə  Ərəbistanında “laylan-
mış” qabbro massivləri 0,83 km-dən 10-24 km-ə qədər ölçüyə malik olmaqla, 
dairəvi oval formaya malikdir. Əksər hallarda onlar qneysli bloklar arasında 
sinklinal quruluşları  əmələ  gətirən aşağı rifey yaşlı yaşıldaş qatını yarırlar. 
Massiv  əsasən kosmik şəkillərdə yaxşı deşifrə olunan klinopiroksenli qabbro-
lardan, noritlərdən, troktolitlərdən və anortozitlərdən təşkil olunmuşdur. 
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Afrika qitəsi halqavarı quruluşlu intruziv-
ləri  əmələ  gətirən qələvi süxurların və onlarla əlaqədar olan karbonatitlərin 
geniş inkişafı ilə xarakterizə olunur. Qələvi maqmatizm təzahüretmə vaxtına 
görə erkən kembriyəqədərdən Oldon-Zenqayi (Kenya) vulkanının karbonat 
lavalarının müasir axınına qədərki dövrü əhatə edir. 
Qələvi maqmatizm təzahürünün maksimum fəallığının üç dövrü ayrılır: 
kembriyəqədər erkən paleozoy, gec paleozoy, mezozoy (perm, trias, yura, 
təbaşir) və kaynazoy. 
Qələvi süxurlar adətən polifasial tərkibi və uzunmüddətli inkişafı ilə 
xarakterizə olunan mürəkkəb, çoxfazalı halqavarı massivlər əmələ gətirir. Onlar 
qələvi ultraəsasi, qələvi qabbro və nefelin siyenit tərkibli süxurları (siyenitləri, 
nefelinli siyenitləri, iyolitləri, qələvi qabbroları, hipoksenitləri, karbonatitləri və 
s.)  əks etdirirlər. Çoxfazalı massivlərdə  qələvi süxurlar adətən halqavarı 
intruzivin nüvəsini  əmələ  gətirən ultraəsasi süxurlarla birlik əmələ  gətirirlər. 
Daha tipik halqavarı massivlər üçün aşağıdakı süxur ardıcıllığı xarakterikdir: 
siyenitlərdən nefelinli siyenitlərin xarici hissəsinə  və iyolitlər və piroksenitlər 
karbonatit  ştoklarına qədər. Ayrı-ayrı massivlərin formalaşması 50-70 mln.il 
intervalında baş vermişdir. Lakin Nubiy qalxanında isə halqavarı intruzivlərin 
formalaşma intervalı 200-300 mln.il olmuşdur. 
Qələvi süxur və karbonatit massivləri müəyyən dərəcədə eroziyaya uğra-
mışdır. Tipik intruziv əmələgəlmələrdən tədricən (izometrik ştok və daykalar-
dan) özündə eroziyaya uğramış vulkanların boğaz fasiyasını  əks etdirən tipik 
lava, tuf və vulkanik brekçiyalardan təşkil olunmuş vulkan-plutonik kompleks-
lərə keçid müşahidə olunur. 

182 
 
Halqavarı intriziv massivlərin təyin olunması qeyri bərabərdir. Onlar bir 
cərgədə konsentrasiya əmələ gətirir və ya sıx yerləşmiş olurlar. Bir sıra tədqi-
qatçıların qeyd etdiyi kimi, əksər Şərqi Afrika qələvi süxur və karbonatit mas-
sivləri rift zonasının və karbonatitlərin kəsişmə qovşağına uyğunlaşmışdır və 
müxtəlif tərtibli qırılmaların kəsişməsi və  şaxələnməsi ilə  təyin olunur. Mas-
sivlərin yerləşməsində qırılmaların rolunu nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, 
bu  əlaqə universal deyildir. Hər bir qırılma, o cümlədən rif parçalanmaları 
qələvi karbonatit maqmatizmi üçün maqma nəzarətedici hesab olunmur. 
Ərəbistan-Hubiy qalxanında gec proterozoy qələvi intruzivləri şimal-şərqi 
Sudanda Qırmızı dənizin qərbində inkişaf tapmışdır. Onlar burada quruluşunda 
minimum iki sərbəst intruziv kompleks ayrılan halqavarı intruziya massivilə 
təmsil olunmuşdur. Çoxsaylı  və çoxfazalı massivlər uzunmüddətli inkişafı ilə 
xarakterizə olunur. Onların diametri 1-3 km-dən 15-20 km-ə  qədərdir. Halqa-
varı massivlər quruluşlarına görə üç qrupa ayrılırlar. Birinci və ikinci qrupu 
mərkəzi hissəsi qabbroidlərdən və qələvi süxurlardan təşkil olunmuş massivlər 
təşkil edir. Üçüncü qrupa isə kaldera tip halqavarı komplekslər aid edilir. 
Radioloji təyinetmənin məlumatlarına görə (K/Ar) üsulu), halqavarı intruzivlər 
735-430 mln. il əvvəl, daha doğrusu, gec proterozoy erkən paleozoy dövründə 
formalaşmışdır. Ayrı-ayrı halqavarı massivlərin formalaşma intervalı (140 mln. 
il əvvəl) təşkil edir. 
Hubiy qalxanında qələvi intruzivlərin yerləşməsində uzun müddətli inki-
şafa malik, dərinlik yatımlı submeridional parçalanmalar başlıca rol oynayır. 
Karbonatitli Yueş halqavarı kompleksi ən iri niobium yataqlarından biri 
hesab olunur. Massiv submeridional istiqamətli ellipsoid formaya malikdir. 
Massivin mərkəzində kankrititli siyenit massivləri durur. Massivin təmas 
süxurları albitləşmiş və albitmikroklinegirinli, fenitlərə çevrilmişdir. 
Qabıq maqmatizmlə əlaqədar olan plutonogen halqavarı strukturlar mezo 
və ministrukturlarla təmsil olunmuşdur, makrostrukturlar iştirak etmir. Onların 
əksər hissəsi fanerozoy zolağında və qədim platformalarda yerləşmişdir. Onlar 
üçün sahəvi yerləşmə  səciyyəvidir, bəzən iri parçalanma zonaları boyunca 
zolaqlı yerləşmələri qeyd olunur.  
Plutonik halqavarı strukturlar qabıq qranitoid maqmatizminin təzahürü 
zamanı litosferin səthində, səthəyaxın hissəsində  və gizli  formalaşa bilirlər. 
Onlar geniş spektrdə qabbrodiorit və dioritlərdən alyaskitlərdən və qələvi-qranit 
tərkibli intruzivlərə qədər qabıq maqmatizmi intruziyası ilə müşaiyət olunurlar. 
Plutonik halqavarı strukturların əlaqədar olduğu intruziyaların forması olduqca 
müxtəlifdir. Bunlar iri batolitlər və ya geniş çatlı intruzivlər ola bilərlər.  
Plutonların sərhədlərilə qarşılıqlı  əlaqəsinə görə, halqavarı strukturların 
erozion kəsilişində üç morfoloji tip ayrılır: qranitoid plutonunun bütövlükdə 
daxili erozion sərhədində yerləşən endoplutonik halqavarı strukturlar; pluton-
ların kiçik əyilmələri istisna olmaqla, plutonun çıxışlarına uyğun gələn pluton-
kənarı strukturlar; ekzoplutonik strukturlar. Bu zaman qranitoidlərin çıxışları 

183 
 
strukturun mərkəz hissəsini  əhatə edir və ya intruziya eroziya vasitəsilə 
tamamilə açılmamışdır. 
Plutonik halqavarı strukturların quruluşu üzrə  dəqiq geoloji,geofiziki 
məlumatların öyrənilməsi göstərir ki, onların xarici sərhədi daha çox ayrılma 
çatlarının səpələnmə zonaları ilə  şərtlənmişdir. Bu zaman strukturun daxili 
hissəsi şaquli qabarmaya məruz qalır. Sonuncuya səbəb təmas süxurlar arasında 
nisbətən yüngül qranit kütləsinin izostatik büruzə verməsi  ola bilər. Bu 
təsəvvürün dolayısı  təsdiqinə  səbəb bir çox hallarda qranit massivləri üçün 
xarakterik olan sahə üzərində  fəal neotektonik qalxmalar ola bilər. Bu hadisə 
həmçinin paleozoy yaşlı massivlər üçün də qeyd olunur. Bir çox hallarda 
geofiziki məlumatlar təsdiq edir ki, deşifrə olunan endoplutonik halqavarı 
strukturların səthində intruziv süxurlar maksimum şaquli qalınlığa malikdir. 
Plutonik strukturlar arasında mikro strukturların inkişaf etməməsi onların 
formalaşmasının izostatistik mexanizminin mümkünlüyünün məhdud olması ilə 
izah olunur.  
Digər hallarda plutonik strukturların xarici halqavarı sərhədinin mənşəyi 
aşınma və denudasiya proseslərilə müqayisədə endotəmas və ekzotəmas 
süxurların mexaniki davamlılığının müxtəlifliyilə  əlaqədardır. Relyefdə 
intruziya ətrafında halqavarı val, mərkəzində isə çökəkliklər formalaşır.  
Bir sıra iri plutonik halqavarı strukturlar (məsələn, Zerendin) bir qrup 
qranit massivlərini əhatə edir. Belə strukturların mənşəyi hələlik mübahisəlidir. 
Plutonik halqavarı strukturlar qədim platformalarda kifayət qədər geniş 
inkişaf tapmışdır. Onlara səciyyəvi misallar olaraq, Ukrayna qalxanında orta 
proterozoy yaşlı Korostensk plutonunu, Baltik qalxanında üst proterozoy qranit-
lərinə uyğunlaşmış strukturları, həmçinin Afrikada halqavarı qranit massivlərlə 
əlaqədar olan strukturları göstərmək olar. Eyni zamanda kembriyəqədərki  qitə 
qabığında plutonik strukturların digər strukturlara nisbətən rolu azdır. Ehtimal 
ki, bu, qədim qalxanlarda plutonik strukturların sərhədlərini  əhatə edən meta-
morfizm prosesilə əlaqədardır. 
Fanerozoy qırışıqlıq qurşağı  ərazisi üçün plutonik halqavarı strukturlar 
daha xarakterikdir və onlar burada bütün halqavarı strukturların 1/3-ni təşkil 
edir. Oxşar strukturların çox hissəsi Sibir platformasının cənub sərhədi boyunca 
Yuxarı Çukotka qırışıqlıq sistemində yerləşmişdir. 
Plutonik halqavarı strukturların öyrənilməsi çoxlu yeni geoloji məlumat-
ların alınmasına imkan verir. Geniş qranit sahəsi sərhədləri daxilində deşifrə 
olunan endoplutonik halqavarı strukturlar bir  çox maraqlı məlumatlar verə bilər 
(məsələn, Bureun massivi, Zabaykalye və Stanov silsiləsi batolitləri). Həmin 
məlumatlar müəyyən dərəcədə belə massivlərin endotektonikasını açmağa 
imkan verir. Ekzoplutonik strukturların izlənilməsi təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. 
Ekzoplutonik strukturlarla müasir errozion kəsimdə açılmamış qra-nitoid 
massivləri və filiz yataqları əlaqədar ola bilər. 

184 
 
Indi isə plutonogen mənşəli qabıq halqavarı strukturlarının qısa səciy-
yəsinə baxaq. 
Avroasiyada bu halqavarı strukturlar qranitoid plutonlarının müasir 
eroziya ilə açılması ilə  əlaqədardır və fanerozoy qırışıqlıq qurşağında olan 
halqavarı strukturların yarısından çoxunu təşkil edərək, geniş yayılmışdır. 
Proterozoy qitə qabığının inkişaf sahəsində belə strukturlar V.A.Buş, 
V.N.Bryuxanov və b. məlumatlarına görə, sayca azlıq təşkil edir. Bu da qədim 
qalxanlarda plutonik halqavarı strukturların elementlərinin "yuyulmasına" 
səbəb olan metamorfizm prosesilə izah olunur. Maraqlıdır ki, Ural qabbroid 
massivi halqavarı strukturlarla ümumiyyətlə müşaiyət olunmur.  
Qabıq plutonik halqavarı strukturların əksəriyyətinin diametri 50-100 km-
dən artıq olmur. Onlar V.N.Bryuxanov və V.A.Buşun qeyd  etdiyii kimi, iri 
ştokların kənarlarını  və böyük olmayan qranitoid batolitlərini  əhatə edən adi 
submeridional zonalar üzrə əmələ gəlmişdir.  
Səciyyəvidir ki, qabıq plutonik kütlələr üzrə əmələ gələn bir çox halqavarı 
strukturlar kosmik şəkillərdə halqavarı strukturların xarici sərhədində forma-
laşan təmas metamorfizmləşmiş  ətraf süxurların halqavarı areolları
 
hesabına 
dəqiq deşifrə olunur. Bəzi hallarda isə halqavarı strukturların formalaşmasına 
səbəb olan intruziv kütlələr eroziya vasitəsilə açılmamış olur. Bu zaman onların 
mövcudluğu dolayı əlamətlər vasitəsilə müəyyən olunur. Məsələn, Balxaş gölü-
nün şərq sahilində Alkalin halqavarı strukturu qravitasiya və maqnit sahələrinin 
səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilmişdir.  
Həmçinin diametri 200-300 km olan halqavarı strukturlar da məlumdur: 
məsələn, Qazaxıstanda Zarandin halqavarı strukturu, Burenin massivinin, 
Zabaykalyenin,  Şimali Monqolustanın halqavarı strukturları. Belə hallarda 
qranitoid massivləri ümumi maqmatik mənbəyə malikdir və halqavarı struk-
turlar formasında təzahür edir. Qranitoidlərin geniş sahəsi daxilində bəzi hallar-
da bir sıra halqavarı strukturlar deşifrə olunur. Belə kiçik halqavarı strukturlar 
ya geoloji xəritəalma ilə müəyyən olunmamış intruziyalarla, ya  da intruzivləri 
formalaşdıran ayrı-ayrı maqma çatdıran kanallarla əlaqədar ola bilər. 
Qranitoid intruzivlərinin qabıq plutonik halqavarı strukturları Afrika və 
Ərəbistanın bütün qalxanlarında geniş inkişaf tapmışdır.  
Böyük olmayan (75-150 km-ə  qədər) halqavarı strukturlar kembriyəqə-
dərki bünövrənin çıxışları üçün xarakterikdir (Reqibat, Ahaqqar, Tanzaniya 
massivləri və s.). Belə halqavarı strukturlar bir çox hallarda qranitoidlərin 
halqavarı massivlərinə uyğun gəlir və  bəzilərinin təbiəti müəyyən olunma-
mışdır. Madaqaskar adasında kembriyəqədərki kratonlaşma və mezozoy, kay-
nazoy fəallaşması  ilə əlaqədar olan bir sıra qranit massivləri kosmik şəkillərdə 
qırılmalarla və qeyri-müəyyən genezisli daha kiçik halqavarı strukturlarla 
mürəkkəbləşmiş halqavarı strukturlar formasında  əks olunmuşdur. Sonuncular 
bir sıra hallarda daha gec günbəzvarı intruzivlər kimi interpretasiya olunurlar. 
Bu halqavarı intruziyaların ölçüləri 5 km-dən 15 km-ə  qədərdir. Arxeozoy 

185 
 
qranitlərinin inkişaf tapdığı sahələrdə diametri 30-50 km olan və qismən 
eroziya vasitəsilə açılmış iri qranitoid günbəzlərinə cavab verən daha iri 
halqavarı strukturlar qeyd olunur. 
Diametri 50 km-dən kiçik olan çoxsaylı halqavarı strukturlar cavan 
qranitoid komplekslərinə (Air, Ahaqqar yaylası,  Ərəbistan-Hubiy qalxanı) və 
nefelinli siyenitlər (Anqola, Mozambik, Malavi, Keniya) kompleksinə uyğun 
gəlir.  Əksər hallarda bu fanerozoy strukturları  qədim proterozoy və arxey 
kratonları daxilində analoji olaraq halqavarı  əmələgəlmələrin diametri üzrə 
aydın deşifrə olunurlar. 
Mərkəzi tip maqmatik halqavarı komplekslər Afrika,Ərəbistan platforma-
sının fəallaşmasının səciyyəvi struktur morfoloji forması hesab olunur. Halqa-
varı intruzivlərin məkanca yerləşməsinin təhlili göstərir ki, onlar dəqiq tektonik 
nəzarətlə aşkar olunurlar. 
Halqavarı intruzivlər uzunmüddətli inkişafa malik mürəkkəb heterogen və 
bir çox formasion əmələgəlmələri  əks etdirir. Onların diametri ilk km-lərdən 
10-15 km-ə qədərdir, formalaşması gec proterozoydan kaynazoya qədər davam 
etmişdir.  Ərəbistan-Hubiy  əyalətində radioloji və geoloji məlumatlara  əsasən 
müəyyən olunmuşdur ki, onlar kembri, ordovik, silur, devon, perm, yura, 
təbaşir və paleogen dövrlərində formalaşmışdır. Ayrı-ayrı intruzivlərin 
formalaşmasının yaş diapazonu 35-50-dən 330 mln. ilə  qədər qəbul olun-
muşdur. 
Liviyanın cənub-şərq dağlıq hissəsində bir sıra intruziv massivlər kon-
sentrik halqalar əmələ gətirir. Onların ən irilərinin ölçüləri 30x30 km təşkil edir. 
Mərkəzdən uzaqlaşdıqca halqavarı strukturların ölçüləri azalır və sonda 2x5
 
km 
ölçüdə halqavarı dayka formasını alırlar. 
Ərəbistan yarımadasının cənubunda Daala halqavarı strukturunun şimal-
şərq hissəsində cavan postektonik qranit və siyenitlərin iri massivləri yerləşir. 
Qranit və siyenitlərlə  həmçinin 15x15 km ölçüdə Cabel Şub oval halqavarı 
strukturu əlaqədardır. Bu halqavarı struktur relyefdə çökəkliyə uyğun gələn və 
mərkəzə istiqamətlənmiş konsentrik atılma sistemlərindən təşkil olunmuşdur. 
Belə hesab etmək olar ki, Şub strukturu Daala strukturundan sonra formalaş-
mışdır. Plutonik qabıq strukturuna, həmçinin  ərazinin cənub-qərb hissəsində 
meridional istiqamətdə zəncirvari quruluş əmələ gətirən üç böyük olmayan (5-7 
km) struktura aid edilir. Iki cənub struktur postektonik qranosiyenitlərin dairəvi 
ştoklarını müşaiyət edir, şimal struktur isə həmin kompleksin siyenit intruziv-
lərilə əlaqədardır. 
Amerika qitəsi  ərazisində qabıq maqmatizmi prosesilə  əlaqədar olan 
halqavarı strukturların səciyyəsinə baxaq. 
Şimali Amerikanın Kanada qalxanında qranit-qneys günbəzlərinin inkişaf 
sahələri arasında plutonogen mənşəli maqmatogen strukturlara rast gəlinir. 
Onlar arasında diametri 10 km-lərlə olan batolit və lakkolit tip qranitlər və əsasi 
(anortozitlər, qabbrolar) və qələvi (nefelinli siyenitlər) tərkibli strukturlar ayrı-

186 
 
lır. Qrenvill əyaləti boyunca çox böyük olmayan intruzivlərin zəncirvarı forma-
ları uzanır. Plutonik strukturların yaşı kembriyəqədər hesab olunur. 
Maqmatogen halqavarı strukturlar Qayalı dağında və Şimali Amerika Kor-
dilyerinin qərb mərkəzi hissəsində geniş inkişaf tapmışdır. Qayalı dağında onlar bir 
neçə zonada konsentrasiya əmələ  gətirirlər; onlardan biri dağın submeridional 
istiqamətlərdən en istiqamətinə dönməsi yerinə uyğunlaşmışdır. Burada qranitlərin, 
monsonitlərin, dioritlərin, kvars və ultraəsasi siyenitlərin lakkolit və  ştokları ilə 
təmsil olunmuş plutonik strukturların əksər hissəsinə rast gəlinir. 
Cənubi Amerikada maqmatogen halqavarı strukturlar, orta hesabla, 100-
250 km ölçüyə malikdir. Onlar ərazicə  əsasən And qırışıqlıq zolağına uyğun-
laşmışdır və  əsasən Cənubi Amerika materikinin qərb kənarı boyunca yerləş-
mişdir. Maqmatogen halqavarı strukturlar Amazon nuklearı daxilində yerləşmiş 
Madeyra çayının sağ sahilində örtük süxurları ilə əlaqədardır. Cənubi Amerika-
da iki tip maqmatogen struktur ayrılmışdır: plutonik və vulkanik (vulkan-
plutonik). Burada onların əmələ gəlməsi qabıq maqmatizmi prosesilə əlaqədar-
dır. Onlar əsasən turş, qismən isə əsasi tərkibli süxurlardan təşkil olunmuşdur. 
Plutonik halqavarı strukturlar And zolağının müxtəlif yaşlı qranitoidlərilə, 
həmçinin Brazilya və Qviana qalxanının qranitlərilə əlaqədar formalaşmışdır və 
metallogenik baxımdan  əhəmiyyət kəsb edirlər. Onlarla qızıl, gümüş, bismut, 
nadir metal, mis və digər faydalı komponentlərin yataq və təzahürləri əlaqədar-
dır, müxtəlif miqyaslı kosmik şəkillərdə aydın deşifrə olunurlar. 
Azərbaycan ərazisinin halqavari strukturları. Kosmik şəkillərin və aero-
fotoşəkillərin deşifrələnmə  nəticələrinin geoloji planalma, geoloji, geofiziki, 
geomorfoloji, geokimyəvi və  metallogenik məlumatlarla birgə kompleks təhlili 
əsaında Azərbaycan  ərazisində müxtəlif təbiətli və ölcülü bir sıra halqavari 
strukturlar aşkar olunmuşdur. Onlar genetik olaraq vulkan-plutonik  günbəzlər 
və qalxımlar, pelyefdə kaldera və vulkan aparatları kimi özünü büruzə verən  
tektonik strukturlar, naməlum genezisli tektonik,  halqavarı və qövsvarı tiplərə 
aid edilir. Bu halqavarı strukturların  əsas hissəsi qrup halında,  əsasən Gəncə-
çay-Axıncaçay (Şəmkir, Daşkəsən, Gədəbəy, Qaradağ, Xar-xar, Çanaxçı, Qoşa, 
Abdal, Şamlıq, İsakənd, Yeldağ, Qəribli, Qızılqaya), Tərtər-Əkərəçay hövzələ-
rində (Qarabağ yaylası), Təttərçayın orta axım hövzəsində (Drombon, Qızılbu-
laq, Mehmana), Zəngilan-Mehri rayonunda (Zəngilan, Mehri, Ordubad-Kilit), 
Böyük Qafqazın cənub yamacında (Balakən, Quton, Samur, Zaqatala, Qax), 
Xəzərin qərb sahili boyunca və  Cənub-Kür çökəkliyində (Zərdab,  Şirvan, 
Qızılağaç, Lənkəran və Talış) cəmlənmişdir. 
Halqavarı strukturlar arasında Qarabağ yaylasında kiçik və orta ölçülü, 
Şəmkir qalxımında isə orta və iri ölçülü halqavarı strukturlar inkişaf tapmışdır. 
İri halqavarı strukturlat arasında 3-5 km diametrində halqavarı strukturlar qeyd 
olunur. Vulkan-plutonik halqavarı strukturların mərkəz hissəsində  (Şəmkir, 
Daşkəsən, Gədəbəy və s.) orta və  əsasi tərkibli iri intruziv massivlər yerləş-

187 
 
mişdir. Kiçik halqavarı strukturlar əksər hallarda ayrı-ayrı vulkan aparatları, 
subvulkanlar, kişik intruzivlər və s. kimi təzahür edirlər. 
Azərbaycanda müxtəlif  struktur-formasion zonalarda  makro,  mezo  və  
mikromaqmatogen halqavarı strukturlar ayrılır. Eninə xətlərdə onların  diametri  
bir neçə km-dən 100 km-ə  qədər dəyişir. Maqmatogen halqavarı strukturların 
formalaşması  əsasən mezokaynozoyda baş vermişdir və qabıqaltı (mantiya) 
maqmatizmlə olduğu kimi, həm də qabıq maqmatizmi ilə əlaqədardır. Sonun-
cunun təzahüretmə formasına görə, onlar plutonik, vulkanik (vulkan-tektonik)  
və ya vulkan-plutonik kimi tiplərə bölünür. Halqavarı intruziyaların fəzaca  
yerləşməsinin analizi göstərir ki, maqmatik komplekslər dəqiq tektonik  nəzarə-
tə malikdir, iri qırılma və rift zonalarına aid edilir. Halqavarı plutonik  struktur-
ların xüsusilə böyük sayı Ordubad və  Dəlidağ filiz rayonlarında, Dağlıq  
Talışda yerləşir və onların yerləşməsində uzunmüddətli fəal dərinlik qırılma  
zonaları  əsas  pol  oynayır. 
Qabıqaltı genezisli plutonik halqavarı strukturlara Talış qövsdaxili  
riftinin intruziv massivləri, qabıq mənşəli - Dəlidağ, Mehri-Ordubad, Atabəy-
Slavyanka, Xarxar, Cəyir aid edilir. 
Talış qövsdaxili riftdə peridotitlər, o cümlədən subqələvi qabbroidlərlə  
təmsil olunan plutonik massivlər bu halqavarı strukturların mərkəzində  yerləşir. 
Dəlidağ halqavarı strukturu eyniadlı intruziv massivi əhatə edir. Massivin  
inkişaf  rayonu qravitasiya  sahəsində  iri  intruziya  kimi  interpretasiya  olunan  
intensiv lokal anomaliya ilə  əks olunur. Qravimetrik məlumatlara görə, o,  
eosen qatları  və dördüncü dövr lava örtüyü altında gizlənən nəhəng batolitin  
kiçik bir hissəsi kimi təqdim olunur. Ehtimal olunur ki, halqavarı strukturun  
konturları həmin batolitin sərhədlərinə uyğun gəlir. 
Süxurların petroqrafik tərkibinə görə intruziv massivin mərkəz hissəsi 
kvars  dioritlərə, qranit-sienitlərə, qranitlərə və qranitdioritlərə aiddir . 
Mehri-Ordubad intruziv massivin inkişafı rayonunda iri tektonik-plutonik 
halqavarı struktur deşifrələnir ki, o da həmin massivin və  İrandakı Qaradağ  
intruzivinin  sərhədlərinə  uyğun  gəlir. 
Kosmik və kiçik miqyaslı aerofotoşəkillərin deşifrələnməsi nəticəsində 
Şəmkir horst qalxımı  və Daşkəsən qraben sinklinorisi hüdudlarında  Şəmkir, 
Daşkəsən və digər iri halqavarı strukturlar ayırmaq mümkün olmuşdur. Bu 
halqaların diametri 20-30 km-ə çatır. Strukturların mərkəz hissəsində nisbətən 
qədim yaşlı  və  dərində formalaşmış Atabəy-Slavyanka və Gilanbir plagio-
qranit, Gədəbəy, Daşkəsən, Barum-Barsum və  Şəmkir qrupu qranitoid intru-
zivləri yerləşir. 
Qaradağ filiz sahəsinin daxil olduğu Gədəbəy filiz rayonunda yuxarıda 
göstərilən iri halqavarı strukturların daxilində diametrlə ölçüləri 2-3 km-ə çatan 
daha kiçik halqavarı qırılmalar, qövsvarı parçalanmalar və struktur xətlər ayırmaq 
mümkündür (şəkil 77). Kiçik halqavarı strukturlar zəncir  şəklində Slavyanka 

188 
 
köndələn parçalanması boyu şimal-qərb istiqamətdə uzanaraq, əsas etibarilə 
müxtəlif cəhətlərə istiqamətlənmiş qırılmaların kəsişdiyi düyünlərə uyğun gəlir. 
 
Şəkil 77. Atabəy-Slavyanka plagioqranit massivində parçalanma 
pozulmaları və müxtəlif istiqamətli çat sistemləri.
 
Qaradağ məntəqəsi. İri miqyaslı aerofotoşəkil. Nisbətən tünd incə zolaqlar boyu inkişaf tapan 
ikinci dərəcəli parçalanma pozulmaları (1) və qısa nazik xətlərə uyğun gələn çoxlu sayda çatlar 
(2) aydın deşifrə olunur. Plagioqranitlərin kvarslaşmış massiv növləri  görünür (3). Onlar 
qayalıq formalarla və çatlardakı çoxlu sayda erozion şırımlarla təmsil olunmuşdur. 
 
Qaradağ, Xarxar, Arıxdam, Zəhmət, Atabəy, Qumlu və digər məntəqələrdə 
müəyyən edilən xırda halqavarı  qırılmalar geomorfoloji xüsusiyyətlərinə görə 
kosmik və aeroşəkillərdə dəyirmi, nadir  hallarda ellips şəkilli görünüşə malikdir. 
Təsvir edilən xırda halqavarı strukturlar öz təbiəti etibarilə ayrı-ayrı 
vulkan aparatları, subvulkan və  xırda, səthə yaxın intruzivlərlə  sıx bağlı olub, 
aerofotoşəkillərdə aydın, səlis deşifrə olunurlar (şəkil 78). 
Samanlıq, Xarxar kəndlərindən şimalda yerləşmiş məntəqələrdə aerofoto-
şəkillərdə çoxlu sayda qövsvarı parçalanmalar və struktur xətlər də ayrılır. 
Onların əmələgəlmə təbiəti heç də həmişə aydın deyil və çöl müşahidələrilə zəif 
təsdiqlənir. Ehtimal ki, bu halqavarı strukturlar qədim, dərin fəallıqlı qövsvarı 
və digər qırılma zonaları hesabına əmələ gəlmişdir. 
Şəmkir qalxımı  və xüsusilə  Gədəbəy filiz rayonunu əhatə edən  ərazinin 
kosmik, orta və iri miqyaslı yüksəklik  şəkillərinin deşifrələnməsi, habelə yer 
səthindəki yoxlama marşrutları  nəticəsində o qədər də böyük ölçülərə malik 
olmayan (5-10-dan 20-30 km
2
-ə  qədər), ayrı-ayrı tektonik blokları  sərhədlən-
dirən  şimal-qərb və  şimal-şərq istiqamətli regional parçalanma pozulmaları 
ayrılmışdır. Bu bloklar özünəməxsus geoloji quruluşla və filiz əmələgəlmə üçün 
vacib hesab edilən müxtəlif istiqamətli filizyerləşdirici və filizənə zarətedici 
pozulmalarla səciyyələnir. 

189 
 
 
Şəkil 78. Atabəy-Slavyanka plagioqranit massivində parçalanma 
pozulmaları və müxtəlif istiqamətli çat sistemləri. 
Xarxar məntəqəsi.  İri miqyaslı aerofotoşəkil. Tektonik pillələrlə aydın ifadə olunan daha iri 
parçalanmalar (1), incə tünd zolaqlı ikinci dərəcəli parçalanma pozulmaları (2) və incə tünd 
zolaqlı kiçik ölçülü lələkvarı çatlar (3). Şəklin aşağı sol küncündə oval formalı kiçik halqavarı 
struktur aydın nəzərə çarpır. 
 
Aerofotoşəkillərdəki bu xırda parçalanmalar iri qırılmalarla müqayisədə 
orta yura çöküntülərində daha yaxşı görünür və hidrotermal dəyişmiş süxurlar, 
habelə bitki örtüyü hesabına tünd fotoçalar yaradaraq ensiz, düzxətli zolaq 
şəklində deşifrə olunurlar (şəkil 79). 
Vulkanik, vulkan-plutonik və vulkan-tektonik halqavarı strukturlar    me-
qastrukturdan başqa bütün ölçü sinifləri ilə  təmsil olunur. Nəzərdən keçirilən  
tiplərin halqavarı strukturları Kiçik Qafqazın mezokaynozoy struktur formasion 
zonalarında  daha  çox  yerləşir. 
 

190 
 
 
Şəkil 79. Qaradağ mis-porfir yatağının mərkəzi hissəsi. 
İri miqyaslı aerofotoşəkil. Aerofotoşəkildə parçalanma pozulmaları, çat zonaları  və 
daykalarla yarılmış plagioqranit intruzivi təsvir edilmişdir. Şimal-şərq və meridionala yaxın 
istiqamətli parçalanma pozulmaları (1) və çat zonaları (2) aydın deşifrə olunur. 
 
Vulkan-plutonik halqavarı strukturlar daha çox Löh-Qarabağ zonasının 
Şəmkir horst-qalxımının mərkəz hissəsində yayılmışdır. Onlara, birinci  növbə-
də, Gədəbəy filiz rayonu, xüsusilə Xarxar halqavarı strukturlar qrupu, Zəyəm-
çay, Şəmkirçay və s. hövzələrin halqavarı  strukturları  aid  edilir  (şəkil 80).
  
 
Bu strukturlar daha çox lineament zonaları ilə müşayiət olunur, ya da xətti  
pozulmaların müxtəlif səmtli sistemlərinin kəsişmə düyünlərində yerləşir. Hal-
qavarı strukturların belə yerləşməsi mürəkkəb daxili quruluşa malik struktur-
ların  əmələ  gəlməsinə  gətirib çıxarır. Bu cəhətdən Xarxar halqası daha böyük  
maraq kəsb edir. Bu halqa diametri 50 km olan və submeridional istiqamətdə  
yüngülcə dartılmış oval formaya malikdir. Kosmik şəkillərdə  həmin struktur  
müxtəlif  əlamətlərə görə,  əsasən yerləşdiyi mühitdən nisbətən açıq fotoçalara  
görə  fərqlənən mürəkkəb çıxıntı ilə qeyd olunur. Strukturun oval forması 
Zəyəmçayla Şəmkirçayın sağ sahili arasındakı çayarası sahəni əhatə edən alt və  
üst  bayos vulkanogenlərinin sərhəddinə uyğun gəlir.  
Yuxarıda qeyd edilənlər təsdiq edir ki, halqavarı strukturların özülünün  
qoyulması bayos vulkanogen kompleksinin konsolidasiyası ilə eyni zamana  
təsadüf edir. Bat dövründən başlayaraq, halqavarı strukturların sərhəddinə  
daxili sahəsi nisbətən yüklənməyə  məruz qalmışdır ki, nəticədə  də bat vulka-
nogen çökmə  çöküntülərinin toplanması  baş  vermişdir. Belə  geoloji  quruluş  
nəzərdən keçirilən strukturu çökmə kaldera tipinə aid etməyə imkan verir ki,  
bu faktı da Gədəbəy rayonunda iri intruziya və yaxud turş  və ya zəif turş  

191 
 
tərkibli intruziyalar qrupu kimi interpretasiya olunan geniş  mənfi qravitasiya  
anomaliyasının mövcudluğu təsdiq  edir. Xarxar strukturunun xarici haşiyəsi 
vulkanik qurğunu  kifayət qədər xarakter olaraq nəzərə çarpdırır. 
 
Şəkil 80. Gədəbəy filiz rayonunun geoloji xəritəsi (V.M.Babazadə,  
A.Ə.Məsimov,  V.G.Ramazanova  görə, 1990): 
1 – müasir  allüvial-prolüvial  çöküntülər; 2 – qumlu, orqanogen-qırıntı əhəngdaşları  (J
3
O
3
-
k
m
); 3 – andezit porfiritləri  və  onların  tufları (J
2
bt); 4 – kvars  plagioporfirlər  və  onların  
müxtəlif  qırıntı tufları (J
2
bj
2
).  İntruziv  süxurlar: 6 – qabbro,  qabbro-dioritlər, qabbro-
diabazlar (J
3
-k
1
);7 – qranodioritlər, kvarsdioritləri, dioritlər; 8 – plagioqranitlər (J
2
bj).  Dayka  
kompleksi: 9 – diabazlar  və  diabaz porfiritləri; 10 - lamprofirlər; 11 – kvars  dioritləri,  kvars 
diorit-porfiritləri;12– ikinci dərəcəli kvarsitlər. Qırılma pozulmaları: 13 – filiztəmərküzləşdirən  
submeridional;  14 – suben;  15 – digər  qırılmalar: a) təyin  edilmiş;  b) fərz  edilən.  Yataqlar  
və  təzahürlər:  16 – Gədəbəy  mis-kolçedan  yatağı;  17 – mis-porfir (1 – Qaradağ, 2 – Xarxar,  
3 – Cəyir,  4 – Sini-Yarsk,  5 – Maarif,  6 – Böyük  Qalaça);  18 – mis-polimetal (1 – Daşbulaq,  
2 – Qızılcadağ,  3 – Şəkərbəy);  20 – Bitti bulaq  mis-arsen. 
 
Qeyd  olunan  nisbətən  iri  halqavarı  strukturların  hüdudlarında   bir  
sıra  ikinci  dərəcəli  xırda  halqalar  ayrılır  ki,  bunlar  da  qismən  məşhur 
vulkan-plutonik  quruluşa və  intruziv  massivlərə,  bəzi  yerlərdə  ola  bilsin  ki, 
açılmamış  intruziv  kütlələrə  uyğun  gəlir. Belə  daha  xırda  halqalar  Atabəy-
Slavyanka plagioqranit, Cəyirçay və  Xarxar qranodiorit, kvars diorit  intruziv  
massivlərə  uyğundur. 

192 
 
Xarxar halqavarı struktur ilə  fəzaca  əlaqədar olan Xarxar-Qaradağ mis-
porfir yataqlar qrupu Gədəbəy-Dəlidağ submeridional birbaşa lineamentinin  
hissəsi hesab olunan şimal-şərq istiqamətli filiz təmərküzləşdirən struktura  
aiddir və üç: şimal-qərb, submeridional və halqavarı strukturların mərkəz  his-
səsini əhatə etməklə en pozulma sistemlərinin kəsişmə düyünlərində  yerləşir.     
Bu halqavarı strukturların mövcudluğu çöl tədqiqatları ilə  təsdiq 
olunmuşdur. Beləliklə, Xarxar-Qaradağ filiz sahəsinin tərkibinə daxil olan Cə-
yirçay mis-porfir filiz təzahürü hüdudlarında konsentrik formalı mikrohalqavarı  
struktur müəyyən olunmuşdur. Müasir erozion kəsimdə bu strukturun ayrı-ayrı  
hissələri qövsşəkilli qırılma pozulmaları seriyası şəklində qeyd olunur. Pozulma 
zonalarının qalınlığı 10-50 m. arasında dəyişir. Pozulma zonalarında süxurlar 
katakliz və hidrotermal dəyişikliyə kvarslaşma, kaolinləşmə, doğranma  kimi  
proseslərə  məruz  qalmışdır. Hidrotermal dəyişilmiş süxurlar  minerallaşmışdır. 
Eninə  xətlərdə daxili və xarici halqavarı strukturların ölçüləri 5-6 km 
təşkil edir. Şəkillərdə onlar dəqiq, relyefdə yaxşı ifadə olunan konsentrik for-
malı düzgün dairələr kimi deşifrələnir. Xarici halqa qapanmamışdır və  Cəyir-
çay intruzivinin şərq təmasına uyğun gəlir. Halqavarı strukturun daxili hissəsi 
kvars-diorit tərkibli intruziv kütlələrin xırda çıxışları ilə kəsilmiş, üst bayosun 
vulkanogen və vulkanogen çökmə əmələgəlmələri ilə mürəkkəbləşmişdir. Daxi-
li  halqanın şərq hissəsi ziqzaqvarı formaya malik olub, bəzi yerlərdə Ağrıtəpə-
çayın  yatağına  uyğun  gəlir. 
Halqavarı strukturun qərb hissəsində daxili və xarici halqalar arasında və  
xarici halqadan sonra əsasən plaqioqranitlər və kvars dioritlər hesabına  əmələ  
gəlmiş ikinci dərəcəli kvarsitlər inkişaf tapmışdır. Cəyirçay filiz təzahürü  rayo-
nunda mis-porfir filizləşməsinin yerləşməsində və konsentrasiyasında böyük rol 
serisit muskovit fasiyasının ikinci dərəcəli kvarsitlərinə məxsusdur. 
İkinci dərəcəli kvarsitlərin inkişaf sahəsində  və halqavarı strukturların  
daxili hissəsində mis və qızılın lokal geofiziki anomaliyası (VP 10%-ə qədər) 
və geokimyəvi anomaliyalarının olması bu rayonda filizləşmənin yeni  konsen-
trasiyasının  aşkar  olunması  perspektivliyini  təsdiq  edir. 
Gədəbəy-Çənlibel vulkan-plutonik qurğusuna  uyğun  gələn iri  halqavarı  
strukturun mərkəz hissəsi Atabəy-Slavyanka plagioqranit massivini əhatə edən 
qravimaqnit sahəsində qeyd olunur. Bu ovalın daxilində daha xırda halqavarı  
strukturlar ayrılır ki, bunlardan da Cəyirçay halqası daha aydın ifadə olunur.  
Cəyirçay halqasının hüdudlarında intensivliyi 100-200 qamm olan, mərkəzi  
anomaliyadan aralanan andezit və diabaz tərkibli kvars diorit daykalarına uyğun 
gələn, maqnit sahəsinin radial istiqamətlənmiş lokal anomaliyaları qeyd olunur. 
İntensivliyi 500 qamm olan müsbət işarəli lokal anomaliyalara görə 
yarımhalqavarı struktur ilə qranitoidlərin  Dağ-Cəyir qrupu əks olunur. 
Kompleks geofiziki tədqiqatın nəticələrinin analizi və onların aşkar  edil-
miş halqavarı, qövsvarı strukturlarla müqayisəsi, onların lineament zonalarının  
hissələri ilə birləşməsi, nəhayət  Şəmkir horst qalxımı sahəsinin blok quruluşu  

193 
 
misporfir və onlarla əlaqəli, Cəyir tektonik blokundakı (xüsusən Qaradağ,  
Xoşyal, Cəyirçay anomaliyaları) anomaliyalara uyğun gələn kolçedan,  mis-po-
limetal və  qızıl, filiz yataqlarının aşkar edilməsini potensial perspektiv hesab  
etməyə imkan verir. Həmçinin Daşbulaq və Qabaqtəpə intruziv massivlərinə  
aid  olan  anomaliyalar  da  perspektivli  hesab  olunur. 
Löh-Qarabağ ada  qövsündə bu tipli halqavarı strukturlar Murovdağ  və 
Mehmana filiz rayonlarında qeyd olunur. Sonuncuda Gəncə, Ağdam lineament  
zonasının Ağdam antiklinoriumu ilə kəsişməsində Mehmana qranitoid intruzivi  
və Kasapet-Gülyataq xırda intruzivlər qrupunun yerləşməsinə  nəzarət edən  
nisbətən  iri qapanmamış makrohalqavarı struktur aydın görünür. 
Geoloji struktur, petroloji-geokimyəvi məlumatların  əsasında müəyyən 
olunur ki, Murovdağ antiklinoriumunun Turaqaçay, Ağdərə, Ağcakənd, Daş-
kəsən çökəklikləri ilə qovuşduğu zonalarda, xüsusilə də cərhəd zolağında kim-
meriy mərhələsinin filizləşməsinin üstünə məxsusi alp mərhələsinin filizləşməsi 
yığılır. Bu isə  əvvəllər yaranmış  qırılmaların (lineamentlərin–birbaşa filiztop-
layıcı strukturların) tektonik fəallaşması,  şimal-qərb və  şimal-şərq istiqamətli 
yeni qırılma və çatların əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. 
Bu nöqteyi nəzərdən kosmik şəkillərlə deşifrə olunan iri birbaşa struktur 
olan Gədəbəy-Dəlidağ lineamentinin Murovdağ üstəgəlməsi, rayon ərazisində 
deşifrə  nəticəsində müəyyən olunmuş dairəvi və  xətti qırılma strukturları ilə 
qovuşma zonaları ən perspektivli sayıla bilər. Bu tip strukturlar boyu sahəcə və 
genetik olaraq yan süxurların hidrotermal metasomatik dəyişməsi müşahidə 
edilir və filizləşmənin  ən intensiv konsentrasiyası turş vulkanitlərin və 
qranitoidlərin postmaqmatik fəaliyyəti olan mərkəz tipli solfatorfumoral 
sahələrlə  əlaqədardır (şəkil 81). 
Filizləşmə əsasən müxtəlif tipli vulkanik qurğular olan (vulkan günbəzlər, 
ekstruziyalar, vulkanizmlə sinxron olan subvulkanik sistemlər) ibarət olan lokal 
tağ qalxmalarına aiddirlər. Onlar kosmik şəkillərdə halqavari, yarım halqavari 
strukturlar kimi ifadə olunurlar. Bununla əlaqədar olaraq, lokal tağ qalxmaları  
halqavari strukturlar konkret filiz sahələri kimi ayrıla bilər. Belə yüksək pers-
pektivli sahələrə Tülallar-Şorsu, Daşaqıl, Qaraqaya, Qızılqaya, Göygöl, Alaxan-
çanlı, Şahkərəm və s. aid etmək olar. 
Əsas filiznəzarətedici qırılmalar maqmadaşıyıcı kanallarla  sahəcə üst-
üstə düşür və bu zaman maksimal hidrotermal dəyişmə vulkanik qurğuların 
boğaz fasiyasının hüdudlarında müşahidə edilir. 
Beləliklə, Murovdağ filiz rayonunda bir sıra perspektivli lokal sahələr 
ayırmaq olar ki, onlarda qızıl polimetal, kolçedan, qızıl saxlayan mis-porfir tipli 
filizləşmələrinin ixtisaslaşmasını proqnozlaşdırmaq olar. Bu sahələr geokimyə-
vi, geofiziki anomaliyalar vasitəsi ilə  təstiqlənir və adətən kosmik şəkillərdə 
halqavari strukturlarla ifadə olunan orta və turş  tərkibli effuziv piroklastik və 
intruziv sistemlərlə  təmsil olunmuşdur. Perspektivli sahələrdə  şimal-şərq, 
cənub-şərq, dairəvi xırda qırılma və çat sistemi geoloji və kosmik şəkillərlə də-

194 
 
qiq ayrılır. Filiz minerallaşmaları adətən məhz belə kiçik qırılma zonalarında 
müşahidə edilir və  şimal-şərq, halqavari qırılmalar hidrotermal məhlulların 
qalxması, filiz minerallaşmasının toplanması üçün ən  əlverişli vahidlər 
olmuşdur. 
 
 
                       
Şəkil 81. Murovdağ horst-qalxımında filizyerləşdirici  xətti və halqavarı 
struktur elementlərinin  yerləşmə sxemi: 
1-qabbro-kvars-diorit-qranodioritlər; 2-qırılma pozulmaları; 3- iri tektonik bloklar 
sərhədindəki regional qırılmalar; 4-submeridional istiqamətli maqma-filiz nəzarətedici 
regional qırılmalar; 5-maqma-filiz nəzarətedici relyef forması ilə  əks olunmuş  şimal-şərq 
istiqamətli lineamentlər; 6-bloklar və strukturlar daxilində lokal qırılmalara uyğun olan 
lineamentlər; 7-kosmik şəkillər üzrə ayrılmış halqavarı və ya oval strukturlar: a) intruziyanın 
eroziyası ilə açılmış vulkan-plutonik; b) kalderalar; 8-gefiziki işlərlə ayrılmış  dərinlik 
qırılmaları; 9-alp kompleksinin alt hissəsində və örtüyündəki qırılmalar; 10-alp kompleksinin 
alt hissəsndəki blokdaxili qırılmalar. 
  
Yuxarıda qeyd olunanları yekunlaşdıraraq, belə nəticəyə gəlirik ki, Kiçik 
Qafqazın əsas metallogenik vahidlərindən  biri olan Murovdağ filiz rayonunda 
filizləşmə rayonun geoloji inkişaf mərhələlərində  fəallaşan uzunmüddətli 
dərinlik qırılmaları ilə filiztoplayıcı strukturlarla dövr edən postmaqmatik 
məhlullarla  əlaqədardır.  Əgər alp qırışıqlıq dövrünün birinci mərhələsində 
hidrotermlərin dövrünə ümumqafqaz istiqamətli dərinlik qırılmaları xidmət 
etmişdisə, sonrakı dövrlərdə  dərinlik qırılmalarının
   
əhəmiyyətli rolunu daha 
cavan eninə, dairəvi qırılmalar, çatlar oynamışdır. Buna uyğun olaraq, daha 
dəqiq hidrotermal dəyişmələr müxtəlif yaşlı pozulmaların qovuşma sahəsinə 
aiddir. Məhz bu qovuşmalara sənaye əhəmiyyətli qızıl-polimetal, mis-kolçedan, 
qızıl saxlayan mis-porfir filizləşmələri aiddir. 

195 
 
Kosmik şəkillərdə deşifrə olunmuş qırılma pozulmalarının təhlili və onla-
rın aerofotoşəkillərlə, topoqrafik xəritələrlə, geoloji,geofiziki məlumatlarla və 
çöl tədqiqatlarının nəticələri ilə müqayisəsi göstərir ki, qırılmalar adətən  relyef-
də aydın əks olunmuşdur. Filiz sahəsi və eyniadlı kaldera daxilində müəlliflər 
tərəfindən ilk dəfə əvvəllər məlum olmayan  və kəsişmə qovşağında əksər fliz 
təzahürlərinin təmərküzləşdiyi xətti, oval, qövsvarı strukturlar ayrılmışdır. 
Bundan  əlavə, konsentrik  formalı mini halqavarı strukturlar daha iri və dəqiq 
əks olunmuş hesab olunur (Drambon və  Qızılbuлaq yarım halqavarı struk-
turları) (şəkil 82).