Microsoft Word Materiallar Full
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 18,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
221
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan dan üzü Şıxlıya gedəjəm (Qazax), İndijə getdi (Qarabağ), Salığ olsun bağlarda biil bihədd bəhər olaceg, hindidən məlim eliyir (Bakı), Sirəngün süzə gəlmişdim, öydə olmadun (Bakı), Əli biyağ gəlmişdi (Bakı), Savax ertə gejdən duruf bazara getdim (Şəki), İnişil pammığ, barama plannın doldurmuşduz (Muğan), Ən əzzəlcə öyi tikirüg (Salyan), Su yazzan-yaza gəlir (Salyan), Mən obaş durdum (Naxçıvan), Böyün mənim bu adama
işim düşüp (Naxçıvan), Onu israğayinnəri yola salduğ getdi (İsmayıllı), İndiyənətənə qulluğ elədim (Borçalı) və s. (1.səh 277, 278) Yemek adları da günün vaxtlarına görə işlənir: səhər yeməyi, qəlyanaltı, günorta yeməyi-nahar, axşam yemeyi-şam. Həmçinin insanlar bir - birilə görüşəndə belə günün hansı hissəsində görüşmələrindən asılı olaraq salamlaşırlar: günün birinci hissəsində əsasən sabahın xeyir, günortan xeyir, ikinci hissəsində isə axşamın xeyir, gecən xeyir. Ayrılanda isə gecən xeyirə qalsın, xeyirə qarşı, sabaha dək və sairə kimi sözlərdən istifadə olunur. Hər vaxtın xeyir, aqibətin xeyir, görüşənədək və sairə kimi sözlər isə günün istənilən vaxtında işlənilir. Həftə günlərini ifadə edən bir neçə leksik qrup vardır ki, bunlar eyni faktı ifadə etməklə yanaşı ədəbi dilə və xalq danışıq dilinə məxsus olmaları ilə bir-birindən seçilir. Həm ədəbi dildə, həm də xalq danışıq dilində həftənin günləri aşağıdakı kimi işlənir: bazar ertəsi, çərşənbə axşamı, çərşənbə, cümə axşamı, cümə, şənbə, bazar. Adi danışıqda həftə günlərinin adlarını başqa leksik qrupla adlandırırlar: birinci gün, ikinci gün, üçüncü gün, dördüncü gün, beşinci gün, altıncı gün, bazar. Azərbaycan dilində işlənən ay adlarının hamısı alınmadır. İldə dörd fəsil və hər fəsildə üç ay vardır.(2.səh 72,73) Dekabr, yanvar, fevral qış ayları, mart, aprel, may yaz ayları, iyun, iyul, avqust yay ayları, sentyabr, oktyabr, noyabr payız aylarıdır.Ramazan ayı və ya mübarək ay deyilən bir ifadə də vardır ki, bu ay yuxarıda adını çəkdiyimiz aylardan biri nəzərdə tutulur, yəni orucluq hansı aya düşürsə həmin ay belə adlandırılır. Fəsil adları qış, yaz, yay, payızdır. Yazı çox vaxt bahar adlandırırlar ki, bu da yaz aylarında təbiətin, torpağın canlanması ilə əlaqədardır. Fəsil adları ilə bağlı məsəl də var: “Qorx payızdan qabağınca qış gəlir, qorxma qışdan qabağınca yaz gəlir.” Fəsil adlarını isti və soyuq mövsumlərlə əlaqədar olaraq ayırırlar. Çox zaman adi danışıqda deyilir: ilin isti çağında işləmək lazımdır. Burada ilin isti çağı dedikdə yay fəsli, isti aylar nəzərdə tutulur. X Günün bu istisində və ya günün bu şaqqamasında çöldə nə edirsən? Burada isə günün günorta vaxtı nəzərdə tutulur. Zaman adlarından yaranmış bir çox söz qrupları vardır. Məsələn, mövsümlə bağlı olan məkan adları: yaylaq, qışlaq və sairə. Mövsümlə yaxud günün vaxtları ilə bağlı olan hərəkət adları: yaylamaq, qışlamaq və sairə. İlin fəsillərini bildirən adlar da dilimizdə metafora funksiyasında işlənir. Qış, yaz, bahar, payız, yay kimi sözlər bədii dildə rəngarəng məcazi mənalar kəsb etmək keyfiyyətinə malikdir. Məsələn, ilin ən gözəl fəslini tərənnüm edən bahar, yaz sözləri bədii əsərlərdə xoşbəxtlik, azadlıq, gənclik, sevinc və sairə müsbət mənalar bildirir.Aşağıdakı bədii parçalardan bunu açıq görmək olur: (3. səh 91) Ey azad gün, azad insan, Doyunca iç bu bahardan! (S. Vurğun, Lirika) İnsan məhəbbətilə Yer üzü bahar olsun!
(R. Rza, Açın qapıları insan gəlir) Həmçinin bahar fəsli bədii ədəbiyyatda da digər fəsillərdən üstün tutulur, bu fəslin adına daha çox təsadüf olunur : Mən inanmıram ki, bizim əsrin şairləri bahar fəslini, məsələn qış fəslindən artıq tutalar (C.Məmmədquluzadə). Payız sözü poetik nitqdə, əsasən, insanın yaşa dolan, qış isə qocalıq dövrünün simvolu kimi verilir. Qış sözü bədii dildə bədbinlik, pis gün kimi məcazi mənalar da ifadə edir.(3. səh 91)
(S. Vurğun, Lirika) Sutkanın müəyyən vaxtını bildirən səhər, sabah, gecə, gündüz kimi sözlər də metafora funksiyasında işlənə bilir. Səhər, sabah, gündüz sözləri obrazlı mənada azadlıq, xoşbəxtlik kimi anlayışlar ifadə edir. Beləliklə də, həqiqi mənada yaxın olmayan sözlər məcazi mənada sinonimləşir. Gündüz sözü yaxşı, işıqlı, gecə sözü isə pis, çətin, ağır gün mənasında işlənərək məcazi məna kəsb edir və bu iki metafora bədii üslubda əksər hallarda qarşılaşdırılır. (3. səh 91)
Zamanın həyatımızdakı önəmi və rolu çox böyükdür. Elə buna görə də zaman məzmunu bildirən hər bir söz, ifadə istər gündəlik həyatımızda, istərsə də bədii ədəbiyyatımızda öz əksini geniş şəkildə müxtəlif formalarda öz əksini tapmışdır. Zaman məzmunu bildirən sözlərin daha geniş və dəqiq araşdırılmasına ehtiyac vardır: |