Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

226 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN ONOMASTİK VAHİDLƏRİNİN FONETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ:  

SƏS ARTIMI MÜŞAHİDƏ OLUNAN ADLAR 

 

Zülfiyyə  ƏLİBƏYOVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

 

 Azərbaycan dilinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də söz daxilində saitlərin, sözün başında və sonunda isə samitlərin  

yanaşı  gəlməməsidir. Bu xüsusiyyət nəinki sözlərə  həm də Onomastik vahidlərə  də aiddir. Buna görə  də qrammatik 

dəyişmədə və ya alınma sözlərdə belə səs yanaşmaları olduqda yanaşı həmcins səsləri (yanaşı saitləri və ya yanaşı samitləri) 

bitişdirmək üçün vasitəçi lazım olur və belə məqamlarda müəyyən səsdən vasitəçi halında istifadə edilir, yəni yanaşı gələn 

səslər arasında müəyyən səs əlavə olunur. Beləliklə də, dilin fonetik sistemində səsartımı adlanan hadisə yaranır. Səsartımı 

adlanan bu hadisə müxtəlif məqamda, müxtəlif şəkildə təzahür edir. Hətta, belə hadisələrin tədricən ümumiləşir, sabitləşir 

və qanuniləşir, bir qismi isə məhdud dairədə qalır, təsadüfü mahiyyət daşıyır. Oğuz qrupu türk dillərində səsartımı qanunu 

bilavasitə orfoepik normalara uyğun  şəkildə yaranır. Səslərin artırılması  səsdüşümü ilə bir-birinə  əksdir.Səsdüşümü 

mürəkkəblikdən sadəliyə doğru inkişaf perspektivləri ilə  əlaqədar türk mənşəli sözlərdə baş verdiyi halda, səsartımına, 

başlıca olaraq, alınma sözlərə təsadüf edilir. Səsartımı prosesində, alınma sözlər, orfoepik cəhətdən, bir növ türk dillərinə 

məxsus sözlərə uyğunlaşdırılır. Türk dillərinin fonetik qanunauyğunluqlarının təsir gücü, demək olar ki, səsartımı 

qanununda daha qabarıq  şəkildə öz əksini tapır. Səsartımı başlıca olaraq, sözün əvvəlində müşahidə olunur. Məsələn; 

Rəhim- [İrəhim], Rəşid-[İrəşid], Reyhan-[İreyhan], Rza-[Irza]  və  s.  bu  kimi  adları göstərmək olar. Azərbaycan dilində 

orfoepik xüsusiyyət kimi alınma sözlərdə r və ya l səslərindən əvvəl səsartımı müşahidə olunur. Dəmirçizadə göstərir ki, 

sözün başında r samiti olduqda , sadə danışıqda və şivələrdə sözün əvvəlinə i saiti artırılır. 

A.Qurbanovun fikrincə, Azərbaycan dilinin təbiətinə görə sözdə iki sait, yaxud eyni hecada iki və daha artıq samit 

yanaşı işlənmir. Buna görə də əsasən, sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasında müəyyən 

bir samit artırılır ki, buna da səsartımı deyilir. Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: y, s, n. Tələf-

füzdə “y” samiti aşağıdakı hallarda artırılır: Tərkibində “ai” sait birləşməsi olan adlarda həmin saitlərin arasına bir “y” 

samiti əlavə olunur. 

Nailə-Na[y]ilə ,      Naibə -Na[y]ibə,    Aişə-A[y]işə ,     Aidə- A[y]idə  ,  Nəvai-Nəvayi 

Tərkibində [ai] qoşalığı olan sözlərin tələffüzündə  y-dan əvvəlki a fonemi azacıq uzun, y-dan sonrakı i fonemi  isə 

azacıq qısa tələffüz olunur . 

Tərkibində [əi] qoşalığı olan onomastik vahidlərdə də  bu saitlərin arasına y samiti artırılaraq aşağıdakı kimi tələffüz 

olunur. Məsələn: 

Səid-Sə[y]id ,      Səidə -Sə[y]idə, Təbiət-Təbi[y]ət,  Rəbiət-Rəbi[y]ət 

Bəzi hidronimlərin tərkibində də [ai] sait birləşməsinə rast gəlmək olur. Məsələn, Dainakadzor hidroniminə tələffüzdə 

y samiti artıraraq [Dayinakadzor] formasında tələffüz edirik. Bu da qanunauyğun haldır.  

Tərkibində [au] qoşalığı olan Çaundur hidronimi də  tələffüzdə Çavundur bəzən də Çayundur kimi tələffüz olunur.  

Zirik toponimi 1917-1961-ci illərə  qədər [Zirik ] şəklində yazılmış dialekt təsiri nəticəsində tələffüzdə y samiti artırılmış 

Ziyrik kimi tələffüz olunmuşdur. Sonralar isə necə tələffüz olunmuşdursa elə də ensiklopedik lüğətlərdə, yazıda öz əksini 

tapmışdır. Biu, Diadin –oykonimləri də tələffüzdə [Biyu], [Diyadin] kimi səslənir. 

Bəzi antroponomik vahidlərin ikinci hecasında gələn i saiti ya bir qədər uzun tələffüz olunur, ya da həmin saitdən 

sonra bir (y) samiti əlavə edilir; məsələn,  Ədilə - Əd[i]lə - Ədi[y]lə; Minirə - Min[i]rə - Mini[y]rə; Səlimə - Səl[i]mə - 

Səli[y]mə; Əzizə - Əz[i]zə -Əzi[y]zə. 

Tələffüzdə  i saitinin artırılmasına da rast gəlirik.  Hüseyn adında olan y və n samitləri arasına tələffüz zamanı i saiti 

artırılır..  

H samitinin artırılması da bəzi adlarda müşahidə edilir və  bunlarn ən çox toponimlərdə özünü göstərir. Məsələn: 

Hinqar oykonimi. Ağsu rayonunun Gürcüvan i.ə.v-də  kənd. Keçmiş adı  İnqar olmuşdur. Oykonim anqar sözünün 

Azərbaycan dilinin fonetik qanunlarına uyğunlaşdırılmış formasıdır. Tədqiqatçılara görə, bu söz türk-monqol dillərində 

“yarıq”, “ağız”, “qapı”, “keçid”, “dərə” mənalarında işlıdilmişdir. Türk dillərində anqar “geniş vadi” mənasındadır. Sözün 

əvvəlində “h” samitinin artırılması Azərbaycan dilinin dialekt və  şivələrində  təsadüf olunan fonetik hadisədir. Heriknaz 

oykonimi də Əriknaz adının əvvəlinə h samitinin artırılmış formasıdır. Kəndin adı Əriknaz variantında da qeydə alınmışdır. 

Bu kimi nümunələr çoxdur.Məsələn 1917-1961: Qarasuqulaq -Qarasuqumlaq(Ağdaş), Gürzələr-Gürzallar, Axunlu-

Axundlu( Ağsu), Ablavar-Hallavar, İnqar-Hinqar və s kimi səs artımı müşahidə olunan onomastik vahidləri göstərmək olar. 

Bu nümunələrdə fonetik hadisələr oykonimlərdə daha çox söz-söz və ya söz –şəkilçi sərhəddində özünü göstərir.. 

 

 

---