Microsoft Word Materiallar Full

MƏKAN ANLAYIŞI VƏ ONUN DİLDƏ KOQNİTİV İNİKASI 

 

Ülkər  CƏFƏROVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

Müasir koqnitiv dilçilik milli düşüncəni ön plana çəkir. Strukturalizmdən fərqli olaraq, koqnitiv dilçiliyi struktur 

sxemlərdən çox dünyanı dərk və bu dərkin etnopsixoloji özünəməxsusluğunun dil işarələrindəki ifadəsi maraqlandırır. İlk 

baxışdan koqnitiv təhlil  ənənəvi onomasioloji təhlildən elə bil ki fərqlənmir.  Əslində isə koqnitiv təhlil sadəcə  mənadan 

işarəyə aparılmır. Mənanın dildə ifadə olunması dünya mənzərəsinin özünəməxsusluğu fonunda izah olunur. Kifayət qədər 

dərin təhlil göstərir ki, eyni denotat müxtəlif dillərdə müxtəlif konseptual məzmuna malik olan işarələrlə verilir. Bu bir növ 

humboldtçuların əsas tezislərinə haqq qazandırır. Xüsusən də L. Vaysberqerin leksik mənanın siqnifikatının belə ayrı-ayrı 

quruluşa malik olmasının mümkülünyü o qədər də əsassız görünmür.  

Iş orasındadır ki, siqnifikat məntiqi məfhumla eyniləşdirilərək, universal səciyyə daşıyır. Məlum olduğu kimi, 

məfhumun strukturunu əşyalar sinfinin mühüm xüsusiyyətləri təşkil edir. Bu baxımdan eyni məfhumun adı olan leksik 

vahidlərdə heç bir fərq ola bilməz. Lakin Vaysqerberin təliminə görə, olur və olmalıdır.  

Müasir koqnitiv dilçilik bu fikri daha da dərinləşdirir. Əlbəttə, burada həmin leksik vahidlərin konseptual məzmunu ilk 

növbədə nəzərə alınmalıdır. Bundan əlavə, dünyanın dil mənzərəsini yaradan mühüm konseptlərin sistem şəklində mövcud 

olması  əsas  şərtlərdən biridir. Əslində milli mentalitet haqqında təsəvvürlər məhz bu səbəblən reallaşa bilir. Yəni milli 

təfəkkür və milli psixologiya real hadisələrdirsə, bunun kökünü dil vahidlərinin konseptual məzmununda və konseptlərin 

vahid sistem təşkil etdiyində görmək lazımdır. 

Koqnitiv dilçilik üçün ən əlverişli dil materialı atalar sözləridir. Ilk növbədə ona görə ki, bunlar bütöv bir fikri ifadə 

edir. Atalar sözlərində əksin tapan fikirlər xalq düşüncəsinin ən parlaq göstəriciləridir. Təcrübənin lakonik formada ifadəsi 

atalar sözlərini koqnitiv qəliblərin son mərhələsi və nəticəsi kimi dəyərləndirməyə imkan verir.  

Atalar sözləri xalq təcrübəsinin ifadəsi olaraq həmin təcrübənin bütün sahələrini  əhatə edir. Burada həm konkret 

hadisələr, həm də mücərrəd fəlsəfi anlayışlar əks olunur. Insan varlığının ən mühüm parametrlərindən biri, zamanla yanaşı, 

məkandır. “Məkan” anlayışı müxtəlif dillərdə müxtəlif konseptual məzmuna malik olur, lakin bu anlayış ifadəsini tapmadığı 

dil yoxdur. Əlbəttə, milli təfəkkürdən və ətraf mühitdən asılı olaraq atalar sözlərində “məkan” konseptinin müxtəlif təzahür 

formaları müşahidə oluna bilər.  Ən başlıcası isə  məkan dedikdə müəyyən  ərazi haqqında təsəvvür oyanmamalıdır.  İnsan 

təfəkkürü üçün fundamental səciyyə kəsb edən bu konseptin işarələr sistemində fərqli-fərqli inikasını görə bilərik.  

“Məkan” konseptinin əsas koqnitiv əlaməti bir neçə  əşyanın həmsahə olmasını bildirməkdir. Yəni  əşyaların, yaxud 

hadisələrin, bir-birilə bağlılığı və qarşılıqlı mövcudluğu məkan fonunda reallaşır. Əslində heç “fon” anlayışı burada o qədər 

dəqiq də deyil. Məkan münasibətin reallaşma, gerçəkləşmə hadisəsi məhz məkan şəraitində mümkün olur. Deməli, məkan 

reallaşmanın  şərtidir. “Məkan” konseptinin bu koqnitiv əlaməti müxtəlif istiqamətlərdə  təzahür edir. Məsələn, dilçilikdə 

cümlə söz üçün kontekstdir, kontekst isə sözün mənası üçün reallaşma məkanıdır.  

Dünya dillərinin paremioloji sistemlərində “məkan” konseptinin təzahürü  əksər hallarda mühüm struktur-semantik 

səciyyə daşıyır. Ilk baxışdan adi təsəvvürlərə uyğun gəlməyən sözlər paremiya daxilində konseptual məzmununa görə 

“məzmun” anlayışını ifadə edir. Məsələn,  Hər qaba bir qapaq qoyarlar atalar sözündə  qab leksik vahidi məkan bildirir. 

Ifadənin implisit məqsədi “ölçü” parametrinin vacibliyini vurğulamaqdır. Yəni xalq təfəkkürü hadisənin yaxud əşyanın 

mövcud olduğu məkana uyğun olmasının zəruriyyətini təsdiqləyir. 

Digər tərəfdən,  qoyarlar feli hadisənin adiliyini göstərir, yəni normanı  işarə edir, “adətən belə edərlər”, “bu cür 

olmalıdır”.  Bir komponenti isə hadisənin xüsusi olmasını göstərir. Beləliklə, burada əşya və  məkan, hadisə  və  məkan 

korrelasiyası son dərəcə dərin ifadəsini tapır.  

Ümumiyyətlə, atalar sözləri müəyyən məntiqi sxem üzərində qurulur, ona görə  də semantikası mücərrəd səciyyə 

daşıyır. Yalnız konkret danışıq situasiyasında bəlli olur ki, söhbət nədən gedir. 

Dünya dillərindəki atalar sözlərində zaman-məkan semantikasının öyrənilməsi dilçiliyin qarşısında duran mühüm 

problemlərdəndir.    

---