Microsoft Word Materiallar Full

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

232 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

NAZİM HİKMƏT POEZİYASI VƏ 60-80-CI İLLƏR AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ YENİ 

POETİK TEXNİKA – MODERNİST TƏMAYÜLLƏR 

 

Aqil İSLAMLI 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

Keçən əsrin 80-ci illər poeziyası haqqında ziddiyyətli fikir və mülahizələrin olmasına baxmayaraq bu poeziya özündən 

əvvəlki və sonrakı onilliklərin poetik sistemindən müəyyən cəhətləri ilə  fərqlənir və seçilir. Məsələ burasındadır ki, adı 

keçən zaman çərəyində sovet dövrü olsa da türk şeirinə, xüsusi ilə Nazim Hikmət poeziyasına maraq ciddi formada idi və 

bu böyük ustadın qoyub getdiyi poetik ənənələr daha çox məktəb, nümunə rolunu oynayırdı. 80-ci illərdə poeziyaya gələn 

Əlisəmid Kür, Vaqif Bəhmənli, Aydın Uluxanlı, Adil Mirseyid və başqaları 70-cilərdən fərqli olaraq bu ənənənin içinə 

nüfuz etmək, ordan öyrənmək, dərs almaq istəyirdilər. Ən önəmli cəhətlərdən biri də budur ki, fikrimizcə, bu nəslin şairləri 

həmin dərsi qələmi yerə qoyaraq keçməyə üstünlük verirdilər. Çünki o cür axıcı, insanın ruhunu dərhal  ələ alan şeirlər 

yazmaq üçün bu üslubu şərtləndirən komponentlərin dərindən dərki lazım idi. Bu dərslər daha sonralar adını çəkdiyimiz və 

çəkmədiyimiz  şairlərin  ədəbiyyata, poeziyaya münasibətlərinin formalaşmasına da ciddi təsir göstərdi. Nazim Hikmət 

ənənələrinin mahiyyətcə daha çox bu nəslin  şairlərinə  təsirini mütləqləşdirmədən deyə bilərik ki, bu təsadüfdə Nazim 

Hikmətin şerinin havası, intonasiyası və ritmi deyil, onun mahiyyəti, şeiri necə “qurmaq”, şeirin mövzusunu necə işləmək 

və poetik məqamın tutulması ilə bağlı xarakterik nüanslar qabarıqlaşırdı.  

 Azərbaycan poeziyasında modernist təmayülün tarixi keçən əsrin altmışıncı illərinə təsadüf edir. Rəsul Rzanın 60-cı 

illərdə qələmə aldığı, yeni şeirə aqressiv münasibətə həsr edilən poetik mətnləri indi məhz poetika baxımından o qədər də 

aktual olmasa da, o dövrdə daha çox hansı  şeirin “yazıldığını” anlamaq mənasında xarakterikdir. Rəsul Rzanın həmin 

mətnlərində “yeni şeiri” tanıtmaq, oxutdurmaq və bir sözlə meydanı tutmaq üçün ənənəvi  şeirin səciyyəsi və ona tənqidi 

münasibət ifadə edilirdi. Bu mətnlərin əsas ideyası bu idi ki, yeni mətləbi köhnə donda ifadə etmək mümkün deyildir, çünki 

yeni mətləb ifadə baxımından tam yeni, köhnə formanı inkar edən forma tələb edir. Bu cəhətlər  şübhəsiz ki, modernist 

meyllər idi, ancaq günü bu gün də Azərbaycan poeziyasında modernizmin olması sual altındadır və bu ciddi tədqiqatlarla 

sübuta yetirilməmişdir. Rəsul Rzanın adı keçən mətnlərində modernizmin yalnız bolluca “inkar ruhu” iştirak edirdi ki, bu da 

sadəcə “dozasına” görə modernizmlə səsləşirdi.  

Ancaq bütün bu cəhdlərin sayəsində  şeirimiz artıq trafaret halına keçmiş  şablonlardan, enerjisini itirmiş  bədii təsvir 

vasitələrindən, məzmunçuluqdan xilas olmağa çalışmış, yeni təsvir üsullarına üz tutmuşdur. Rəsul Rza və digər 

altmışıncıların sayəsində  şeirimizə xas olan assosiativ sistem dərinləşməyə başladı. Xüsusən, “Rənglər” silsiləsi  şeirdə 

mənalandırma, məlum qəliblərdən kənarda mətn qurmaq kimi yeni keyfiyyətlər ənənə kontekstinə daxil olur, sonrakı illərdə 

hətta heca şeirinin təcrübəsinə də daxil olurdu. 70-ci illərdə Məmməd İsmayılın yazdığı bir çox şeirlərdə poetik assosiasiya 

ümumən bədii mətnin qurulma prinsipinə çevrilmişdi. Mərhum  şair Məstan  Əliyevin 70 və 80-ci illərdə  qələmə aldığı 

şeirlərdə meydana çıxan çox maraqlı proseslər təəssüf ki, tənqidin diqqətini çəkmədi. Onun məşhur “İlyana” poemasında 

“heca mühafizəkarlığı” demək olar ki, yox dərəcəsindədir, poemanın strukturu, bir neçə intonasiya modelindən uğurlu 

istifadə, poetik auranı genişləndirmək cəhdləri bu lirik ruhlu poemanın çox ciddi mətləbləri ifadə etməsinə yardımçı oldu. 

Qeyd etmək zəruridir ki, bu proseslərin kökündə həm də Nazim Hikmət və çağdaş türk şeirinin sağlam təsiri dayanırdı. 

Yaradıcılığı  əllinci illərin sonundan altmışıncı illərin sonuna qədərki dövrə  təsadüf edən  Əli Kərimin poeziyasına 

diqqət yetirsək, bunun əyani  şahidi olarıq. Üzdə olan cəhət budur ki, Əli Kərim doğrudan da şeirə  təzə  təşbehlər, 

metaforalar, qəfil və gözlənilməz deyimlər gətirmişdi. Ancaq onun orijinallığı təkcə bununla bitmirdi və ölçülmürdü. «Deyə 

bildiklərinin, demək istədiklərinin az, çox az bir hissəsini» (R.Rza) deyə bilən  Əli Kərim  şeirimizdə ilk olaraq “küyün 

həddini” sıfıra qədər azaltdı. Nəyin sayəsində? Bədii mətnə nəsr, prozaik elementlər daxil etməklə. Ancaq burda bir məsələ 

də var ki, bu iş mexaniki səciyyə daşımırdı, elə bizim təcrübədə o qədər hallar var ki, bu elementlər sayəsində poetik mətn 

ümumən keyfiyyətini itirir və oxunmaz hala gəlir. 60-80-ci illər poeziyası bu hallarla dolu idi. Məsələ burdadır ki, Əli 

Kərimin sistemi mövcud poetik prinsiplərlə əkslik təşkil edirdi. Nə mənada? Əli Kərim Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat 

institutunda təhsil aldığı zaman həm Nazim Hikmətlə  şəxsən görüşmüş, həm də dünya və rus ədəbiyyatı ilə yanaşı türk 

poeziyasını, Nazim Hikmət  şeirini dərindən öyrənmişdi.  Əli Kərim türk şeirindən poetik mətni parlaq məkan obrazları 

üzərində qurmağı  əxz etmişdi.  Gözəl, orijinal təşbehlərlə  və digər poetik fiqurlarla yanaşı onun şeirinin ilkin 

strukturyaradıcı elementi metonimiya, bu fiqurun poetik mətn sistemində əsaslı rolu idi. Diqqət yetin:  

Otuzdan çox yaşamışam… 

         …Sevgi toranında, 

         Mühazirə salonunda. 

         Sevgilimlə bir-birimizə  deyəcəyimiz 

         iki söz arasında. 

         Xəstə olarkən 

---