Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

552 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Açarların idarə olunması və paylanması termini istifadəçilər arasında   açarların təşkili və  yayılmasından ibarət olan 

informasiya emalı sistemindəki proseslərə aid olunur.  

Elektron (rəqəmli) imza  qəbul edən tərəfindən müəlliflik və əslliyini yoxlamaq məqsədilə  məlumata əlavə olunmuş  

kriptoqrafik  informasiyanı təsvir edir.   

 

Müasir kriptoqrafiya dörd mühüm bölməni əhatə edir:  

1. 

Simmetrik kriptosistemlər.  

2. 

Açıq açarlı kriptosistemlər.  

3. 

Elektron imza sistemləri.  

4. 

Açarların idarə olunması. 

Kriptoqrafik sistemlər o məqsədlə yaradılır ki, şifrin bərpası elə  də asan olmasın. Kriptosistem, istənilən həçmli 

informasiya vahidi üzərində ikitərəfli kriptoqrafiki cevirmə aparmaq və  məlumatın göndərilmə vaxtını  təsdiq etmək 

imkanlarına, nəqli kodlama vasitəsinə, parol və acarların hasil edilməsi mexanizmlərinə malik olan tamamlanmış kompleks 

modeldir. Kriptosistemlər üc əsas funksiya yerinə yetirir:  



 

informasiyamühafizəsiningüçləndirilməsi; 



 

istifadəçilərtərəfindənkriptoalqoritmlərləişinasanlaşdırılması; 



 

digərproqramtəminatlarıiləinformasiyaselininbirgəliyinintəminolunması. 

Kriptosistemin funksiyalarınıreallaşdırankonkretproqramlarkriptopaketləradlanır. 

      Rəqəmlərin uzun ardıçıllığından ibarət acarı yadda saxlamağa istifadəçiləri məçbur etməmək ücün kriptosistemlərdə 

istənilən həçmli işarələr sətrini (parolunu) əvvəlçədən məlum olan ölcüyə malik baytlar blokuna cevrilməsi üsulları işlənib-

hazırlanmışdır. Bü üsulların əksəriyyətində heş funksiyalarından istifadə olunur. Heş funksiyası verilənlər bloku üzərində 

riyazi və ya alqoritmik cevirmə olub,  aşağıdakı xassələrə malikdir:sonsuz təyin oblastına; sonlu qiymətlər oblastına; 

cevrilməyən heş-funksiyasına (funsiyanın qiymətinə görə arqumentin qiyməti təyin olunmur) 



 

ilk informasiya selində birçə bit dəyişiklik, yekun informasiya selinin yarıdan coxunu, yəni heş-funksiyanın 

nətiçəsinin (qiymətinin) dəyişməsinə səbəb olmasına. 

Bu xassələr heş-funksiyanın girişinə parol, yəni istənilən milli dildə, ixtiyari uzunluqlu mətn sətrini daxil etmək və 

funksiyanın qiymətlər oblastını [0..2

N

-1] diapazonu ilə  məhdudlaşdıraraq, cıxışda bu coxluğa kifayət qədər müntəzəm 

paylanmış N sayda bit uzunluqlu informasiya bloku - acar almağa imkan verir. 

Kriptoqrafik heş-funksiya həmcinin rəqəmli imza yaradərkən məlumatın  qısa məzmununu (dayçest) hasil etmək ücün 

istifadə edilir. Heş-funksiya heş-qiymət (hash value) ölcüsündə  mətnləri bu ədədə görə mümkün məlumatlar coxluğuna 

müntəzəm paylayır. Bu zaman kriptoqrafik heş-funksiya elə hesablanır ki, verilmiş  sənəddən fərqli ayrı bir heş-qiyməti 

almaq mümkün olmur. Kriptoqrafik heş-funksiya adətən 128 bit və daha artıq uzunluqlu qiymətə malik olurlar. Müasir 

kriptoqrafiyada təsadüfi ardıçıllıqlar hasilediçiləri kriptosistemlərin davamlığının təkmilləşdirilməsi baxımından mühüm 

əhəmiyyət kəsb edirlər. Şifrləmə prosesinin təsadüfiləşdirilməsi iki metodikaya əsaslanır:  



 

şifrlənən faylın başlanğıçına deşifrləmə zamanı nəzərə alınmayaçaq təsadüfi bitlərin yerləşdirilməsi, 



 

faylın təsadüfi acarla şifrlənməsi.  

                                               Ədəbiyyat. 

1. Гаврилов О.А. Курс прпвовой информатики. М.,2011. 

2.Соловьев Э.Я. Коммерческая тайна и ее защиты. М.,2009.