Microsoft Word Materiallar Full

 

 

 

MƏHƏMMƏD  ƏFŞARIN  " FƏNNİ - SƏRFİ - TÜRKİ " ƏSƏRİNDƏ  DİLÇİLİK  TERMİNLƏRİ 

 

Rəxşanə BABAZADƏ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

Azərbaycan dilçiliyi tarixində Xələfi Mirzə Məhəmməd Əfşarın "Fənni-sərfi-türki" əsəri xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu 

əsər təxminən XIX əsrin II yarısında Azərbaycan dili qrammatikasına aid azərbaycanca yazılmış ilk əsərlərdən biri kimi öz 

zamanı üçün ən mükəmməl bir qrammatika dərsliyi olmuşdur. Lakin 90 əlyazması səhifəsindən ibarət olan bu əsər indiyə 

qədər nəşr edilməmişdir. 

"Fənni-sərfi-türki"  əsərində  işlənən dilçilik terminləri XIX əsrin II yarısında yazılan bütün qrammatika əsərlərində 

olduğu kimi, əksərən  ərəb mənşəlidir və onların bir çoxu sonradan dilimizdə yeniləri ilə  əvəz olunmuşdur.  Əsərdə  ərəb 

dilçilik  ənənələri ilə bağlı olan dilçilik anlayışları üstünlük təşkil edir. Buna görə  də, dilçilik terminləri içərisində  ərəb 

mənşəli sözlərə və izafət tərkiblərinə daha çox rastlanır. Əsərin məziyyətlərindən biri də budur ki, M.Əfşar Azərbaycan dili 

qrammatikasına dair bilgiləri ərəb, fars dili və Osmanlı türkcəsi ilə müqayisəli şəkildə təqdim edir.  

Əsər iki hissədən ibarətdir: sərf və  nəhv. "Fənni-sərf" termini morfologiya, "fənni-nəhv" termini isə sintaksis 

anlayışını bildirir. Hər hissə bir neçə bəhsə ayrılır. Birinci hissə "babül-hərf" ("babül-hüruf"), "babül-ism", "babül-fel" və 

"babül-mübhəmat vəl-ədəvat" bölmələrindən ibarətdir. Qeyd edək ki, əsərdə "bab" termini "fəsil" terminlndən daha geniş 

mənada başa düşülür. Belə ki, müəllif qeyd edir: "Fənni-nəhviyyəsi dəxi bir bab və neçə füsul (fəsillər-B.R.) üzrə xitam 

bulur".  

Hərf fəslində  əlifbadakı bütün hərflər ümumilikdə "hürufi-heca" adlandırılır. Səs mənasında "sövt" termini işlənir. 

Ondan  əvvəl yazılmış  əsərlərdən fərqli olaraq hərflər məxrəcinə görə üç yerə bölünür: 1) boğaz ("hürufi-həlq"); 2) dil 

("hürufi-lisani"); 3) dodaq hərfləri ("hürufi-şəfəvi"). Bundan başqa, "hürufi-müttəsilə" və "hürufi-münfəsilə" adı ilə bitişik 

və ayrı yazılan hərflər də fərqləndirilir. Belə ki, bir sıra hərflər vardır ki, özündən sonra gələn hərflərlə əsla birləşmir: ( ر ذ د ا

و ژ ز ). Müəllif saitlərdən bəhs edərkən də, sait səsləri bildirən hərflər və səslər, habelə, uzun və qısa saitlər bir-birindən 

fərqləndirilir: "hürufi-musavvitə" (səsli hərflər) və ya "hürufi-imlai" adı ilə saitləri (adətən, uzun saitləri) göstərən hərflər, 

"hərəkəi-musavvitə" ("səsli hərəkə") adı ilə sait səsi bildirən hərəkələr (diakritik işarələr). ["hərəkəi-musavvitə dəxi üçdür:  

zəbər, zir, puş. Bunların hər birisi həmcinsi olan hərfin yarı sövtini verir; zəbər əlif’in, zir ya’nın və puş vav’ın həmcinsidir. 

Bu əlamətlər ərəbcə "fəthə, kəsrə, zəmmə" adlanur"]. Məsələn, "zəbər sövti" dedikdə [ə] səsi nəzərdə tutulur. Onu da qeyd 

etmək lazımdır ki, yalnız bu hərflərə  (ﻩ  ﯼ  و  ا) "hürufi-samitə" ("lal hərf") deyilir, çünki bu hərflər yerindən asılı olaraq 

müxtəlif səsləri bildirir.   

---