10.3. Motivlashtirish nazariyalari Amerikalik ruhshunos Abraxam Maslou XX asrning 40-yillarida o’zining
ehtiyojlari ustunligi nazariyasini yaratib, kishilar o’z motivlari jarayonida ehtiyoj va
qiziqishning 5 turiga tayanadilar dedi. Uning ehtiyojlar ierarxiyasi quyidagi
ko’rinishga ega (13-chizma):
O’zligini
isbotlash
Hurmatga
ehtiyoj
E'tiqod va kishilar bilan
aloqadorlikka ehtiyoj
Ikkilamchi
ehtiyojlar
Xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj
Fiziologik ehtiyojlar
Birlamchi
ehtiyojlar
13-chizma. Motivatsiya bosqichlari (A. Maslou bo’yicha) Birinchi o’rindagi ehtiyojlar - bu bazis ehtiyojlar, ya'ni yashashni ta'minlash
uchun zarur bo’lgan ehtiyojlar. A. Maslouning fikricha, inson, eng avvalo ana shu
bazis ehtiyojlarini qondirish uchun ishlaydi. Bazis ehtiyojlar, ya'ni oziq-ovqatga,
kiyim-kechakka, uy-joyga, uyquga bo’lgan ehtiyoj qondirilsa, boshqa darajadagi
ehtiyojlar ham asta-sekin ahamiyat kasb etib boradi.
Masalan, xavfsizlikka, ya'ni tinchlik, tartib, himoyaga bo’lgan ehtiyoj ham
birlamchi bosqichdagi ehtiyojning yangi darajasidagi zaruriyatdir. Biron ijtimoiy
guruhda bo’lish, boshqa kishilar bilan aloqaga kirishish ehtiyoji ierarxiyaning
uchinchi bo’g’iniga kiradi. Bu guruhdagi ehtiyojlarni ijtimoiy ehtiyojlar deb ham
yuritiladi.
Hurmatga bo’lgan ehtiyoj ehtiyojlar piramidasini to’rtinchi bo’g’inini tashkil
qiladi. Bu ehtiyojlar kishining boshqalar tomonidan tan olinishiga bo’lgan ehtiyoj,
ya'ni mavqe, nufuz, shon-shuhrat, muvaffaqiyat, diqqat-e'tibor. O’zligini isbotlash
ehtiyoji, ya'ni Maslou ierarxiyasidagi eng yuqori daraja yashirin imkoniyatlarning
haqiqatga aylanishi, nimaga erishish mumkin bo’lsa, shunga erishish. Bu ehtiyojlar
shaxsning o’sishida o’z aksini topadi.
A. Maslou, odamlar - qonmagan ehtiyojlarini qondirishga intiluvchi "ochko’z
maxluq"lardir, degan edi.
Birlamchi ehtiyojlar qondirilgach boshqa zaruriyatlar kishilarni yuqori
darajadagi ehtiyojlarga qarab harakat qilishga majbur qiladi. Bu ehtiyojlarni
qondirish uchun rahbar quyidagi usul va yondoshuvlarni qo’llashi kerak. Quyidagi
jadvalda ularni ayrimlarini keltiramiz (16-jadval):
