Microsoft Word monoqrafiya docx

Nizaminin həyat və əsərlərinin şərhi 
Tanışlıq:  ümumən onun adı  «İlyas  İbn Yusif İbn Zəki  İbn Müəyyəd» kimi zəbt 
edilmişdir. Tağıəddin  Əvhədi, Nizamini «Əhməd  İbn Yusif İbn Müəyyəd» digər 
müəlliflər onun Cəmaləddin adı olduğunu, Ləbəllübab  şairin adının «Həkim  Əlkamil 
Nizami Gəncei» olduğun vurğulayır. Qədim müəlliflər ümumən Nizami adı ilə 
yazanların çoxluğunu nəzərə alıb ona «Mərtəzi» adının verildiyini söyləyirlər. İranda və 
başqa yerlərdə VI əsrdə xeyli «Nizami» adına rast gəlirik. Nizami Ərvəzi Səmərqəndi, 
Nizami  Əsiri Nişapuri, Nizami Mənizi Səmərqəndi; Bu imtiyazı Nizamiləri 
fərqləndirmək üçün Nizami Gəncəvini «Mətrəzi» adlandırmışlar.  
Nizaminin dünyaya tanınmış adı elə «Nizami» qəbul edildiyindən və o biri 
Nizamiləri kölgədə qoyduğundan dəyişməmiş və bu günə qədər qalmışdır.  
Onun anasının adı «Rəisə» olduğu və kürd tayfalarına mənsubluğu artıq 
ədəbiyyatşünaslar və tarixcilər tərəfindən təsdiqini tapmışdır.  
Bunu «Leyli və Məcnun» dastanında şairin özü təsdiq edir:  
Gər madəre mən Rəiseye kord  
Madər sefətane pişəm mord. (103-19)  
Tərcüməsi: Kürd Rəisəsi olan anam, qarşımda ana sifətində öldü.  
Nizaminin dayısı Xacə Ömərin adı fəxrlə çəkilir. Çünki, Nizami kiçik yaşlarından 
valideynlərini itirir. Onun təhsili və yaşayışı ilə  məhz dayısı Xacə Ömər məşğul olur. 
Ona yaxşı müəllimlər tutur, onun tərbiyəsi ilə məşğul olur. Yazılanlara görə Xacə Ömər 
böyük tacir və zəmanəsinin sayılan adamlarından imiş.  
Digər tərəfdən Nizaminin atası  İraqdan Gəncəyə mühacirat etmişdir. Hər halda 
şairin ailəsi savadlı  və dövrünün mütərəqqi  şəxslərindən olmuşlar. Nizaminin Qivami 

---

91 
 
 
adlı qardaşı olmuş ki, o da həmin dövrdə Qivami Mütrəzi təxəllüsü ilə yazmış 
şairlərdəndir. Elə Nizaminin Mütərzi ləqəbi götürməsi də bununla əlaqələndirilir. Lakin 
mərhum V. Dəstgerdi bunu rədd edir.  
Nizami üç dəfə evlənsə  də, onun ancaq bir Məhəmməd adlı  oğlu var idi ki, ona 
nəsihəti bunu sübut edir. «Sirlər xəzinəsi»  əsərindən başqa qalan dastanlarında 
Məhəmmədin 7,14,20 yaşında olduğu vaxt şeirlər yazıb ona vəsf etmişdir. Nizaminin 
«Xosrov və  Şirin», «Leyli və  Məcnun» və  «İqbalnamə» yazarkən qadınları ömürlərini 
qeyb etmişlər.  
Nizaminin döğum tarixi ayrı-ayrı  ədəbiyyatşünas və  şərqşünaslar tərəfindən 
müxtəlif illərlə göstərilir. Şairin təvəllüd tarixini Ripka və Bertels 535, Şəbli, Moin və 
Vəhid 533, Nəfisi 540 qəbul edir. Müxtəlif məcmuələrdə 533 lə 544 arasında verilir. 
Sovetlər məzar daşında 535 tarixini həkk etmişlər. Ölüm tarixində  də biz 576-614 
arasında qalırıq. Sovetlər həmin qəbir daşında 599 yazmışlar.  
Doğulduğu yer Gəncədir, vəfat etdiyi yer də oradır. Gəncədən kənara demək olar 
ki, çıxmamışdır. Nizaminin daimi iqamətgahı elə Gəncədir.  
Bir dəfə Qızıl Arslanın xahişi ilə o, qısa səfərə çıxmışdır. O da «Xosrov və Şirin» 
dastanını  Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr etdiyindən padşahın da əcəl ölümü buna 
imkan vermədiyi üçün onun qardaşı ilə görüşür. Bu görüşü Qızıl Arslanla Nizami 
əsərində qeyd edir.  
Nizami Gəncədə doğulub boya-başa çatsa da, onun hərdən ata yurdu İraq 
düşündürmüş və bu barədə «Sirlər xəzinəsi» dastanında qeyd etmişdir.