Microsoft Word mulki huquq doc

Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı  beynəlxalq  (dövlətlərarası)  müqavilələr  mülki  hüququn 

mənbə növlərindən biri kimi qəbul edilir və tanınır. Müasir dünya təsərrüfatının obyektiv surətdə beynəlmiləl-

ləşdirilməsi prosesi gedir. Bu, dövlətlərarası çoxtərəfli iqtisadi münasibətlərin yeni səviyyədə qurulmasını tələb 

edir. Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyat bazar münasibətləri əsasında inkişaf edir, təsərrü-

fat münasibətləri bazar prinsipləri və qaydaları özərində qurulur. Bunlar ölkəmizin dünya təsərrüfat sistemi ilə 

inteqrasiya proseslərinin güclənməsini tələb edir. Bu cür şəraitdə isə dövlətlərarası münasibətlərin hüquqi rəs-

miləşdirmə vasitəsi kimi beynəlxalq müqavilələrin rolu artır. Həmin sənədlərin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər 

reæimi müəyyən etməkdə əhəmiyyəti böyükdür. 

Azərbaycan Respublikası xarici dövlətlərlə müxtəlif xarakterli və məzmunlu müqavilələr bağlayır. Bu müqa-

vilələr ölkəmizin qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Onlar mülki hüququn mənbəyi rolun-

da çıxış edir. Həmin sənədlər mənbə növü kimi nəzərə alınır. 

Müasir əmlak (mülki) dövriyyəsində hüququn mənbəyi kimi adətlərin rolu artır. Adətlər sosial normaların 

ə

n  qədim  növlərindən  biridir.  Dövlətəqədərki  cəmiyyətdə,  yəni  icma  quruluşu  şəraitində  münasibətlər  əsasən 

onların vasitəsi ilə tənzimlənirdi. 

Sosialist dövlətlərində hüququn mənbəyi kimi adətlərdən bəzi hallarda istifadə edilirdi. Sovet mülki hüququ 

onları hüququn mənbəyi kimi qəbul etmirdi və tanımırdı. Onlar hüququn mənbəyi kimi, demək olar ki, hər han-

sı rola malik deyildi. Lakin adətlər öz rolunu bütünlüklə itirməmişdi. Sovet mülki qanunvericiliyi bəzi məqam-

larda adətlərə əhəmiyyət verir və onları nəzərə alırdı. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının köhnə 1964-cü il 

MM-in 160-cı maddəsində göstərilirdi ki, qanunda, plan aktında, yaxud müqavilədə sair hal nəzərdə tutulmaz-

sa, öhdəlik adi tələblərə uyüun olaraq icra edilməlidir. «Adi tələblər» mahiyyətcə, hüquqi adətləri ifadə edirdi.  

Müasir  dövrdə  komanda  (sovet)  iqtisadiyyatından  bazar  iqtisadiyyatına  keçilməsi  və  əmlak  dövriyyəsinin 

canlanması adətlərin rolunu yenidən artırmışdır. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ 

adətlərə hüququn mənbə növlərindən biri kimi əhəmiyyət verir. Mülki qanunvericilik bir çox hallarda münasi-

bətlərin adətlərlə tənzimlənməsi və nizama salınması barədə göstəriş ifadə edir.  

Beləliklə, əmlak dövriyyəsində tətbiq edilən adətlər mülki hüququn mənbə növlərindən biridir. Bu, həm ro-

man-german,  həm  də  ingilis-amerikan  hüquq  ailəsi  ənənələrinə  uyüundur.  Belə  ki,  həmin  ailələr  (sistemlər) 

adətləri hüququn mənbəyi hesab edir. 

Hüquqi presedent (latınca praecedentis - əvvəlki, qabaqcadan gələn) müasir dünyada hüququn nisbətən geniş 

yayılmış mənbə növlərindən biridir. Hüquqi presedent dedikdə, dövlətin ümumi məcburi qüvvə və əhəmiyyət 

verdiyi dövlət orqanlarının elə qərarları başa düşülür ki, bu qərarlar sonrakı konkret analoci işlərə baxılması za-

manı nümunə (qayda) kimi tətbiq olunur. Bunun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, konkret iş özrə dövlət orqa-

nının  əvvəllər  çıxardığı  qərar  sonradan  analoci  (oxşar)  işlər  həll  edilərkən  hüquq  norması  qüvvəsinə  (ümumi 

məcburi qüvvəyə) malik olur. Hüquqi presedentin köməyi ilə hər hansı bir analoci (oxşar) fakt və ya hal təsdiq 

---

 

19 

oluna və ya izah edilə bilər.  

Hüquqi presedent qədim Roma hüququna da məlum idi. Belə ki, qədim Romada oxşar işlərə baxıldıqda pre-

torların və digər magistrlərin qərarları məcburi sayılırdı. Roma hüququnun bir çox institutları presedent əsasın-

da yaranmışdır. 

Hüquqi presedentin iki növü fərqləndirilir: məhkəmə presedenti; inzibati presedent. Məhkəmə presedenti 

odur ki, o, konkret iş özrə məhkəmə orqanının əvvəllər çıxardığı qərarın sonrakı oxşar (analoci) işlərin həlli za-

manı  tətbiq  edilməsini  nəzərdə  tutur.  Inzibati  presedentin  mahiyyəti  isə  ondan  ibarətdir  ki,  konkret  iş  özrə 

dövlət  inzibati  orqanının  əvvəllər  çıxardığı  qərar  sonradan  oxşar  işlərin  həlli  zamanı  məcburi  hüquq  norması 

qüvvəsinə malik olur.  

Hüquqi presedent ingilis-amerikan hüquq ailəsində hüququn əsas və başlıca mənbəyi hesab edilir. Hüququn 

mənbəyi kimi o, Büyük Britaniya, ABŞ, Kanada və Avstraliya hüququnda nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bu 

ölkələrin hüquq sistemində hüquqi presedent qanunvericilik aktı qüvvəsinə malikdir. Presedent hüququnun və-

təni Büyük Britaniyadır. 

Hazırkı dövrdə Büyük Britaniya məhkəmələri hüquq normaları yaradır. Məhkəmə qərarlarında müəyyən edi-

lən qaydalar, məcburi xarakterli normalar kimi sonralar da tətbiq edilir. Beləliklə, hüquqi presedent ingilis-ame-

rikan hüquq ailəsində qanunlara nisbətən əsas, başlıca və həlledici hüquq mənbəyi kimi dəstəklənir, qəbul edilir 

və tanınır.  

Sovet hüquq elmi hüquq presedentini hüququn mənbəyi kimi qəbul etməmişdi. Rəsmi sovet doktrinası belə 

hesab etmişdir ki, presedent hüququn mükəmməl mənbəyi ola bilməz və onun əsas rolu təfsir prosesində hüquq 

normalarını konkretləşdirməkdən, qanunun mənasını izah etməkdən ibarətdir. 

Roman-german (kontinental) hüquq ailəsində hüququn mənbəyi kimi presedentin statusu qeyri-müəyyən və 

daxilən ziddiyyətlidir. Belə ki, bu ailəyə daxil olan bir qrup ölkələrdə presedent hüququn mənbəyi kimi tanınır 

və ondan geniş surətdə istifadə edilir, digər qrup ölkələrdə isə presedent hüququn mənbəyi sayılmır və olduqca 

məhdud dairədə tətbiq olunur. Məsələn, Ispaniyada məhkəmə presedentinin hüquq norması yaratmaq rolu rəsmi 

surətdə tanınır. Isveçrədə presedent hüququn mənbəyi kimi rəsmən tanınır və qanunvericilik qaydasında təsdiq-

lənir. Almaniya, Danimarka, Italiya, Norveç, Finlandiya, Isveç, Hollandiya, Yunanıstan və digər roman-german 

hüququ ölkələrində presedent hüququn mənbəyi kimi qanunvericilik qaydasında təsdiqlənmir və təmin edilmir, 

yəni formal olaraq tanınmır, lakin faktiki cəhətdən müvcud olub tətbiq edilir.