Microsoft Word mulki huquq doc

mülki hüquq elmində həmin nəzəriyyə üstün və hakim konsepsiyaya çevrildi. Kollektiv nəzəriyyənin möv-

qeyi leqal cəhətdən də dəstəklənir. Həmin dövrlərdə qəbul edilən normativ aktlar onu qanunvericilik qaydasın-

da nəzərə alır. 1961-64-cü ilin mülki qanunvericiliyi hüquqi şəxsin anlayışı və dövlət təşkilatlarının hüquqları 

haqqında normalar formulə edərkən məhz kollektiv nəzəriyyəyə əsaslanır.  

Beləliklə, sovet sivilist doktrinasında üç əsas konsepsiya (dövlət nəzəriyyəsi, direktor nəzəriyyəsi, kollektiv 

nəzəriyyə) işlənib hazırlanır ki, dövlət hüquqi şəxslərində insan substratının olması haqqında ideya bu nəzəriy-

yələrin hamısı üçün ümumi olub, onları birləşdirir. Şübhəsiz ki, həmin nəzəriyyələrdə hüquqi şəxsin müasir an-

layışının əsası qoyulmuşdur. Sovet sivilistlərinin əsas diqqəti dövlət hüquqi şəxslərinin hüquqi «şəxsiyyətinin» 

öyrənilməsinə yönəlmişdi. Onların gəldikləri nəticələrin, söz yox ki, müasir dövrdə müəyyən elmi və metodolo-

æi qiyməti vardır. Bununla belə, aydın bir həqiqət və məlum məsələdir ki, komanda (sovet) iqtisadiyyatından ba-

zar iqtisadiyyatına keçid dövründə, dövlət mülkiyyəti inhisarına son qoyulduüu bir şəraitdə sovet konsepsiya və 

nəzəriyyələri öz aktuallıüını itirir. Söhbət, hər şeydən əvvəl, kollektiv nəzəriyyədən gedir. 

Hələ sovet dövründə hüquq ədəbiyyatı səhifələrində hüquqi şəxsin mahiyyətinin üstün kollektiv nəzəriyyə-

nin nəzərdə tutuduüu qaydadan fərqli yolla müəyyənləşdirilməsi fikri səslənirdi, yəni kollektiv nəzəriyyəyə qar-

ş

ı  yeni  konsepsiya  qoyulurdu.  Müəlliflərdən  V.A.Raxmiloviç  haqlı  olaraq  göstərirdi  ki,  hüquqi  şəxsin  insan 

substratını və yaxud digər başqa hər hansı xüsusi substratını əsaslandırmaq və ya axtarmaq lazım deyil. ×ünki 

onun hüquqlarını hüquqi şəxsin özü daşıyır.  

Bazar münasibətləri şəraitində təsərrüfat subyektlərinin təşkilati-hüquqi forma cəhətdən yeni növləri əmələ 

gəlir. Özü də onlar hüquqi şəxs hüququna malikdir. Məsələn, bizim ölkənin yeni mülki qanunvericiliyinə görə 

bir təsisçi (iştirakçı) tərəfindən hüquqi şəxsin yaradılması mümkündür. Bu cür hüquqi imkan bir çox xarici öl-

kələrin  qanunvericiliyində  də  nəzərdə  tutulur.  Xarici  doktrinada  bir  təsisçinin  (iştirakçının)  yaratdığı  hüquqi 

şə

xsə  «bir  şəxsin  kompaniyası»  deyilir.  Azərbaycan  Respublikasının  müasir  mülki  qanunvericiliyi  müəyyən 

---

 

153

edir ki, səhmdar cəmiyyəti bir şəxs tərəfindən də yaradıla bilər və ya bir şəxsdən də ibarət ola bilər (MM-in 98-

ci maddəsinin 5-ci bəndi). Bu cür halda hüquqi şəxsin insan substratından (kollektivdən) danışmaq nə dərəcədə 

həqiqətə uyüundur? Bu suala cavab verərək  göstərə bilərik ki,  yalnız bir özvü olan korporasiyalarda (hüquqi 

şə

xslərdə) insan substratı və kollektivi vacib rol oynamır. Bu isə onu sübut edir ki, bazar təsərrüfatı sistemində 

kollektiv nəzəriyyə öz aktuallıüını itirir.  

Bundan əlavə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində bazar əmtəə dövriyyəsinin əhatə dairəsi daha da genişlənir, iqti-

sadi (əmlak) dövriyyə xeyli canlanır. Bu dövriyyə əmlak, əmtəə xarakterinə malikdir. Ona görə də burada özü-

nün əmlakı olan hüquqi şəxslər — müstəqil, asılı olmayan əmtəə-mal sahibləri çıxış edə bilər. Belə halda isə 

kollektiv  nəzəriyyənin  əsasını  təşkil  edən  kollektiv  insan  substratı  yox,  əmlak  substratı  ön  plana  keçir,  daha 

vacib və aktual əhəmiyyət kəsb edir.  

Bazar təsərrüfatı şəraitində sovet dövrünün sivilistika doktrinasında formulə edilən iki elmi nəzəriyyə mü-

hüm rol oynayır. Bu nəzəriyyələrdən birini O.A.Krasavçikov işləyib hazırlamışdır. O, sosial əlaqələr nəzəriy-