Microsoft Word nuva-elektron vers[1]. Sajida Abdulvahabova doc

 
 
Nüvənin tərkibi. 
İ
zotoplar, izotonlar, izobarlar, nuklon anlayışı. 
Hər bir atom müsbət yüklü nüvə və onun ətrafındakı mənfi yüklü elektron örtüyündən ibarətdir. Qeyd 
edək ki, atomun planetar və nüvənin proton-neјtron modeli elmdə şübhə doğurmaјan bir faktdır. Atomun 
kütləsinin təxminən 99,9% -i nüvədə jəmləşmişdir. Hətta ən sadə nüvə olan hidrogenin (bir protondan 
ibarətdir) kütləsi elektronun kütləsindən 2000 dəfə ağırdır. Nüvə neytron və protonlardan ibarət olduğundan 
bu zərrəjiklərin əsas xassələri ilə tanış olaq.
Proton –p stabil zərrəjik olub kütləsi elektronun kütləsindən 1836 dəfə böyükdür, yükü isə elektronun 
yükünün mütləq qiymətinə bərabərdir: e=1,610
-19
Kl.
Neytron - n kütləsi elektronun kütləsindən 1838 dəfə 
böyük olan neytral və qeyri-stabil zərrəjikdir. Onun orta yaşama müddəti 
∼ 12 dəqiqə olub protona, elektrona 
və antineytrinoya çevrilir. 
Sərbəst halda qeyri-stabil olan neytronlar protonlarla birlikdə stabil nüvələr yaradır. Elektronlardan fərqli 
olaraq proton və neјtron nüvə qüvvələrinin təsirinə məruz qalırlar. Nüvə qüvvələri fundamental qarşılıqlı 
təsirləridən ən intensivi olan güjlü qarşılıqlı təsirin bir təzahür formasıdır. Nüvə qüvvələrinin heabına proton 
və neјtron atom nüvəsini јaradırlar. Əgər nüvədəki neytron və protonların sayı müəyyən bir münasibətdən 
fərqli olarsa, belə nüvələrdə neytron protona, elektrona və antineytrinoya və yaxud proton neytrona, pozitrona 
və neytrinoya çevrilir. Belə çevrilmələr 
β-parçalanma adlanır. Neytronla protonun qarşılıqlı çevrilmələri 
(sonrakı fəsillərdə mə’lum olajaq digər xassələrə görə də) onlara eyni bir zərrəjiyin iki halı kimi baxmağa 
imkan verir. Bu zərrəjik nuklon adlanır. Deməli, nüvə nuklonlardan ibarətdir. 
Atom neytral sistem olduğundan nüvənin yükü örtükdəki elektronların yükünə bərabər olmalıdır: q = Ze. 
Burada Z elementin Mendeleyevin dövrü siste-mindəki sıra nömrəsidir. Nüvənin yükünü protonlar tə’yin 
etdiyindən protonların sayı Z-ə bərabər olmalıdır. Nüvədəki neytron və protonların jəmi, yə’ni nuklonların 
sayı A ilə işarə edilir və kütlə ədədi adlanır. Neytronların sayı isə N ilə göstərilir. A və Z verilərsə nüvənin 
tərkibi tam mə’lum olur. 
Nüvə simvolik olaraq
Z
X
A
ilə işarə edilir. Burada X verilmiş Z -ə uyğun gələn elementin kimyəvi 
simvoludur. Məsələn, 
3
Li
7
-3 proton və 4 neytrona malik olan litium atomunun nüvəsidir. Bə’zən sol indeks Z 

---

elementin adı ilə tə’yin edilə bilindiyindən çox vaxt göstərilmir: Li
7
.
z 
X
A
simvolu kimi proton 
1
p
1
, neytron
isə
0
n
1
kimi yazıla bilər. 
Protonlarının sayı eyni, kütlə ədədləri isə müxtəlif olan nüvələr izotoplar adlanır. Məsələn: 
8
O
16
,
8
O
17
, 
8
O
18
. Müxtəlif izotopların atomları eyni kimyəvi və demək olar ki, eyni optik xassəyə malik olur. Çünki bu 
xassələr elektron təbəqəsindəki elektronların sayı ilə əlaqədardır. İstisna olaraq hidrogenin üç izotopu - 
1
H
1
, 
1
H
2
,
1
H
3
- bir-birindən kəskin fərqlənir. Ona görə də bu izotopların hər birinin öz adı vardır. 
1
H
2
izotopu
deyterium D, onun nüvəsi isə deytron -d adlanır. Adi su H
2
O kimi işarə edildiyindən tərkibinə D daxil 
olan ağır su D
2
O kimi işarə edilir. Ağır suyun sıxlığı 1,108 q/sm
3 
, donma və qaynama temperaturları isə 
uyğun olaraq 3,82
0 
S və 101,42
0
S –dir. 
1
H
3
– izotopu tritium - T, nüvəsi isə triton - t adlanır. T
2
O – molekulu 
isə ifrat “ ağır sudur ”. 
İzotoplar stabil və qeyri-stabil ola bilər. Qeyri-stabil nüvələr nüvə reaksiyaları zamanı alınır. Təbiətdə 
təsadüf edilən əksər elementlər bir neçə izotopun qarışığından ibarətdir.
Eyni kütlə ədədi A-ya malik olan nüvələr izobarlar, eyni N, müxtəlif Z-ə malik nüvələr isə izotonlar 
adlanır. İzobar nüvələrə
1
H
3
və 
2
H
3
, izotonlara isə
1
H
2
və
2
He
3
nüvələrini göstərmək olar. Hər hansı bir 
nüvənin protonlarının sayı digər nüvənin neytron-larının sayına, neytronlarının sayı isə həmin nüvənin 
protonlarının sayına bərabər olarsa, belə nüvələr güzgü nüvələr adlanır. Məsələn,
4
Be
7
və 
3
Li
7
nüvələri belə nüvələrə misaldır. Güzgü nüvələr həmçinin izobardır. Nüvədəki proton və neytronların saylarına 
görə nüvələr jüt-jüt (jüt Z, jüt N ) jüt-tək və yaxud tək-jüt (jüt Z, tək N və əksinə) və tək-tək (tək Z ,tək N)
nüvələr adlanır. 
Nüvəni təşkil edən Z və A –nın hələlik məlum olan saјlarına görə bəzi empirik faktları qeјd edək: