Microsoft Word Qasimov-ias docx
İnternetin informasiya-axtarış sistemləri
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.2. İnternetin informasiya-axtarış sistemləri
İnternetin informasiya-axtarış sistemi – axtarış mexa- nizmləri ilə təchiz olunmuş və yalnız verilmiş sistem (sayt) daxilində deyil, eləcə də şəbəkə vasitəsilə internet 216 informasiya fəzasında mövcud olan bütün saytlar, sistem- lər, məlumat bazaları və digər informasiya ehtiyatlarında axtarışının aparılması üçün nəzərdə tutulmuş informasiya sistemidir. Sadəlik naminə gələcəkdə informasiya-axtarış sistemi anlayışında istifadə edəcəyik. Ümumiyyətlə, İAS-a internetin informasiya fəzasında informasiya xidmətlərinin istifadəçiləri üçün bələdçi kimi baxmaq olar. Adətən, istifadəçilər özlərinə hansı informa- siyanın lazım olduğunu yaxşı bilir, lakin bu informasiya- nın şəbəkədə mövcud olmasına baxmayaraq, onu harada və necə tapmağın mümkün olduğunu bilmirlər. Məhz belə problemin həlli və istifadəçilərin informasiyaya olan tələ- batının ödənilməsində onlara yardım göstərən bələdçi ro- lunu oynayan vasitəçi proqram sistemlərindən, yəni İAS- dan istifadə olunur. İAS müxtəlif yollarla (informasiya eh- tiyatlarının tematik kataloqlarını və ya avtomatik indekslə- rini yaratmaq, onların sahiblərindən, o cümlədən serverlər- dən zəruri informasiyanı sifariş etmək yolu ilə və s.) inter- net şəbəkəsində olan informasiya ehtiyatlarının kontenti, yəni məzmunu haqqında "bilikləri" öz bazasına toplayırlar. İnternetin müasir informasiya xidmətlərinin, o cüm- lədən İAS-ın əsasında ənənəvi İAS-ın yaradılması və isti- fadəsi sahəsindəki təcrübə durur. İnternetin informasiya ehtiyatlarının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, yaradılan informasiya axtarışı vasitələrinə, o cümlədən İAS-a qoyulan əsas tələblər aşağıdakılardır: - İnternetin informasiya ehtiyatlarının maksimal dərə- cədə dolğun əhatə olunması; - İnternetdən alınmış (götürülmüş) informasiyanın doğruluğunun təmin edilməsi və ziddiyyətliliyinin aradan qaldırılması; 217 - informasiya ehtiyatlarının avtomatik indeksləşdiril- məsi və tematik kataloqlarının yaradılması üçün in- tellektual üsulların reallaşdırılması; - istifadəçiyə vaxtında və dolğun cavab vermək üçün onun sorğusuna uyğun olaraq axtarış sistemi tərəfin- dən yüksəksürətli axtarışın aparılmasının təmin edilməsi; - axtarışın nəticəsinin dəqiqliyinin və pertinentliyinin, yəni alınmış nəticələrin istifadəçinin tələbatına tama- milə uyğun olmasının təmin edilməsi; - istifadəçi ilə əks əlaqənin qurulması imkanlarının reallaşdırılması; - təbii dilə yaxın olan istifadəçi interfeysinin reallaşdırılması. Qeyd olunan tələblərin ödənilməsi üçün İAS tərəfindən aşağıdakı əsas məsələlərin həlli təmin edilməlidir: - sənədlərin (informasiya ehtiyatlarının) indeksləşdiril- məsi, onların axtarış obrazlarının yaradılması və İAS-ın indekslər bazasında təqdim olunması, saxla- nılması və yenilənməsi; - terminlərin, sinonimlərin, tezaurusların və assosiativ sözlərin tələb olunan rubrikatorlarının, lüğətlərinin, so- raqçalarının, eləcə də məlumat bazalarının yaradılması; - sənədlərin tematikalarının müəyyənləşdirilməsi, on- ların tematik kataloqlarının yaradılması, eləcə də müəyyən olunmuş rubrikatora görə sənədlərin müva- fiq tematik kataloqlar üzrə paylanması; - strukturlaşdırılmış indekslər bazasının və meta-veri- lənlər bazalarının yaradılması; - istifadəçi ilə axtarış sistemi arasında intellektual in- terfeysin qurulması; 218 - istifadəçilərin sorğularının emalı və indeksləşdiril- məsi, axtarış obrazlarının yaradılması; - istifadəçinin təbii dildə mətn şəklində tərtib etdiyi axtarış sorğusuna əsasən onun informasiya tələba- tının müəyyən edilməsi; - istifadəçi sorğusuna relevant olan sənədlərin indeks- lər bazasında və tematik kataloqda axtarışının təşkili; - tapılan sənədlərin istifadəçi sorğusuna relevantlıq də- rəcələrinin müəyyənləşdirilməsi və nəticələrin ni- zamlanmış şəkildə istifadəçiyə təqdim olunması; - istifadəçinin sistemlə qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili və effektiv istifadəçi interfeysinin yaradılması; - istifadəçi ilə əks əlaqə mexanizmlərinin reallaşdırılması. İnternetdə informasiya ehtiyatlarının həcminin astrono- mik sürətlə artması, onlar üzrə axtarışı həyata keçirən İAS-a müraciətlərin sayının və intensivliyinin kəskin yük- səlməsi və digər səbəblərdən aşağıdakı məsələlər də bu gün böyük aktuallıq kəsb edir: - axtarış vasitələrinin, indekslər bazalarının və tematik kataloqların internetin qovşaqları və serverləri üzrə paylanması, yəni paylanmış informasiya axtarışının təşkili; - axtarış agentlərinin yaradılması, multiagent axtarış sistemlərinin yaradılması; - sənədlərin tematikasının avtomatik müəyyənləşdirilməsi və onların tematik kataloqlarının avtomatik yaradılması; - təbii dilə yaxın intellektual istifadəçi interfeysinin yaradılması; - informasiya axtarışı vasitələrinin işlənib hazırlanma- sı və reallaşdırılması üçün qeyri-səlis çoxluqlar, süni intellekt və neyron şəbəkələr nəzəriyyələrinin imkan- larından istifadə edilməsi. |